باعدار مەن بەلەس
بيىل قاستەرلى تاۋەلسىزدىگىمىزگە 30 جىل تولادى. بۇل –قايتا جاڭعىرعان قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ، اتا-بابالارىمىز اڭساعان ازاتتىقتىڭ تۇعىرى نىعايا تۇسكەنىن ايگىلەيتىن ماڭىزدى بەلەس. تاريح تۇرعىسىنان العاندا، وتىز جىل – كوزدى اشىپ جۇمعانداي قاس-قاعىم ءسات. دەگەنمەن، بۇل كوپتەگەن حالىقتار ءۇشىن قيىندىعى مەن قۋانىشى، داعدارىسى مەن دامۋى الماسقان تۇتاس ءداۋىر دەۋگە بولادى. ءبىز دە وسىنداي جولدان ءوتىپ كەلەمىز.
ازاتتىعىمىزدىڭ ايشىقتى بەلەسىنە شىققاندا ءاربىر سانالى ازاماتتى «وتىز جىلدا ءبىز قانداي جەتىستىكتەرگە جەتتىك؟»، «كەلەر ۇرپاققا قانداي ەلدى اماناتتايمىز؟»، «مەملەكەتتىگىمىزدى نىعايتا ءتۇسۋ ءۇشىن تاعى نە ىستەيمىز؟» دەگەن ساۋالدار تولعاندىرارى انىق. وسى تۇرعىدان العاندا، بۇل – ارمان-ماقساتتارىمىزدى توعىستىرىپ، بولاشاققا تىڭ سەرپىنمەن قادام باسۋ ءۇشىن وتكەنگە تاعى ءبىر مارتە ورالاتىن، جەتىستىكتەرىمىز بەن كەمشىلىكتەرىمىزدى وي ەلەگىنەن وتكىزەتىن ماڭىزدى مەزەت.
تاۋەلسىزدىكتىڭ وتىز جىلىن شارتتى تۇردە ءۇش ونجىلدىق بەلەسكە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. ونىڭ ارقايسىسى اتقارعان ميسسياسى تۇرعىسىنان عاسىردىڭ جۇگىن ارقالاپ تۇر.
مەن ازاتتىقتىڭ العاشقى ونجىلدىعىن جاڭا قازاقستاننىڭ ىرگەتاسىن قالاۋ كەزەڭى دەپ اتار ەدىم. وسى ۋاقىتتا ەلباسىنىڭ باسشىلىعىمەن مەملەكەتىمىزدىڭ نىشاندارى بەلگىلەنىپ، بيلىك جۇيەسى قالىپتاستى. ۇلتتىق ۆاليۋتامىز اينالىمعا ەندى. قارۋلى كۇشتەرىمىز قۇرىلدى. اتا زاڭىمىز قابىلداندى. شەتەلدەرمەن ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتىلدى. ەلىمىز بەدەلدى حالىقارالىق ۇيىمدارعا مۇشە بولدى.
«قازاقستان – 2030» ستراتەگياسىن قابىلدادىق. شىعىستاعى كورشىمىزبەن شەكارامىزدى بەكىتتىك. باسقا دا ىرگەلەس مەملەكەتتەرمەن شەكارا جونىندەگى كەلىسسوزدەر قارقىندى جۇرگىزىلە باستادى. ەل اۋماعىن يادرولىق قارۋدان تولىق تازارتتىق. ەلوردامىزدى ارقا توسىنە كوشىردىك. نارىقتىق ەكونوميكاعا ءوتىپ، جەكەمەنشىك ينستيتۋتىن بەرىك ورنىقتىردىق. وتاندىق بيزنەستىڭ نەگىزىن قالادىق. جاستار الەمنىڭ ماڭدايالدى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الا باستادى. ءتۇرلى داعدارىستاردان امان وتۋگە مۇمكىندىك بەرگەن ۇلتتىق قورىمىز قۇرىلدى. دۇنيە جۇزىنە تارىداي شاشىلعان قازاق بالاسىن اتاجۇرتقا شاقىرىپ، ۇلى كوشكە جول اشتىق. سونىڭ ناتيجەسىندە ەل ەڭسەسى تىكتەلىپ، ۇلتتىق رۋحىمىز كوتەرىلدى.
ەكىنشى ونجىلدىق – قازاق ەلىنىڭ كەرەگەسىن كەڭەيتۋ كەزەڭى. وسى جىلداردا مەملەكەتىمىزدىڭ تۇعىرى نىعايىپ، ەكونوميكالىق الەۋەتىمىز ارتا ءتۇستى. قۇرلىقتاعى بارلىق شەكارامىزدى ايقىنداپ، زاڭ جۇزىندە بەكىتتىك. «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرىپ، تاريحىمىزدى تۇگەندەدىك. سولتۇستىك ارالدى قۇتقارىپ، قاشقان تەڭىزدى قايتاردىق. الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزدەرىن، ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ، ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى كەڭەسىنىڭ سامميتتەرىن وتكىزۋگە جانە باسقا دا بىرقاتار ماڭىزدى حالىقارالىق جوبالارعا باستاماشى بولدىق. ەلىمىزگە شەتەلدەن قوماقتى ينۆەستيتسيا تارتتىق. ەسىلدىڭ جاعاسىندا بوي كوتەرگەن ەڭسەلى ەلوردامىز ۇلتتىق يدەيامىزعا اينالدى. «باتىس ەۋروپا – باتىس قىتاي» حالىقارالىق ءدالىزى سياقتى ءىرى ينفراقۇرىلىمدىق جوبالار قولعا الىندى. تۇرعىن-ءۇي قۇرىلىسى دا بۇرىن-سوڭدى بولماعان قارقىنمەن دامىدى.
ءۇشىنشى ونجىلدىقتا شاڭىراعىمىز بيىكتەپ، ءوسىپ-وركەندەپ، مەرەيلى مەملەكەتكە اينالدىق. شەكارا ماسەلەسىن ءبىرجولا شەشتىك. «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسىن قابىلداپ، وزىق دامىعان وتىز ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋدى مەجەلەدىك.
ءار باعىت بويىنشا «ۇدەمەلى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ»، «نۇرلى جول»، «100 ناقتى قادام» سياقتى اۋقىمدى باعدارلامالار جۇزەگە اسىرىلدى. ساياسي جانە ەكونوميكالىق رەفورمالارمەن قاتار رۋحاني جاڭعىرۋعا باسا ءمان بەردىك.
وسىناۋ تولاعاي تابىستاردىڭ بارىنە ەلباسىنىڭ دارا كوشباسشىلىعىنىڭ ءھام حالقىمىزدىڭ دانالىعى مەن پاراساتىنىڭ، بىرلىگى مەن ىنتىماعىنىڭ، وتانداستارىمىزدىڭ قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزدىك. سوندىقتان، ەلباسى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ماڭگى سيمۆولىنا اينالدى دەسەك، اقيقاتتى ايتقان بولار ەدىك.
الداعى ءتورتىنشى ونجىلدىقتىڭ بىزگە جۇكتەيتىن مىندەتى – قۋاتتى ەلدىڭ يەسى جانە كەمەل حالىق بولۋ. بۇل جولدا ساياسي-ەكونوميكالىق رەفورمالاردى جانە سانانى جاڭعىرتۋ ۇدەرىسىن جالعاستىرىپ، زامان تالابىنا بەيىمدەلگەن ۇلتتىڭ جاڭا بولمىسىن قالىپتاستىرۋىمىز قاجەت.
ءبىز ادىلەتتى قوعام مەن ءتيىمدى مەملەكەت قۇرۋدى كوزدەپ وتىرمىز. كەز-كەلگەن ىستە ادىلدىك قاعيداتىن باسشىلىققا الساق، بۇعان انىق قول جەتكىزەمىز. مىسالى، تۇرعىنداردىڭ تۇرمىسىن جاقسارتا تۇسپەسەك، ەلىمىزدىڭ جەتىستىكتەرى مەن حالىقارالىق تابىستارىن ماقتان ەتۋ ارتىق. ازاماتتارىمىز ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ يگىلىگىن سەزىنە الماسا، ودان ەش قايىر جوق. مەن ءاربىر شەشىمدى قابىلدار ساتتە وسى ۇستانىمدى باسشىلىققا الامىن. ءبىز حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋمەن قاتار، بارلىق ازاماتتاردىڭ مۇددەسىن بىردەي قورعايمىز. مەنىڭ ۇعىمىمداعى ادىلەتتى مەملەكەت دەگەنىمىز – وسى.
تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، ءار بۋىن بەلگىلى ءبىر سىناقتى باسىنان وتكەرەدى. ءبىزدىڭ بابالارىمىز «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامانى»، اتالارىمىز الاپات اشارشىلىقتى، قۋعىن-سۇرگىندى، دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى كوردى.
توتاليتارلىق كەزەڭدە ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدان، تىلىمىزدەن، ءدىلىمىز بەن دىنىمىزدەن ايىرىلىپ قالا جازدادىق. ونىڭ ءبارى تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا حالقىمىزعا قايتا ورالدى. بىراق، ۇلت پەن ەل رەتىندە ساقتالىپ قالۋ ءۇشىن بۇگىنگى جانە بولاشاق ۇرپاق جاڭا سىن-قاتەرلەرگە دايىن بولۋى كەرەك.
قازىرگى پاندەميا جانە سونىڭ سالدارىنان تۋىنداعان داعدارىس بۇكىل الەمنىڭ بۇرىن بولماعان جاڭا سىناقتارمەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىرعانىن انىق كورسەتتى. ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، ەكولوگيالىق، بيولوگيالىق جانە باسقا دا قاتەرلەرگە قوسا، جەر جۇزىنە جاعىمسىز يدەولوگيالىق ۆيرۋستار دا جايىلىپ كەلەدى. جاھاندانۋ كەزىندە ەل جات جۇرتتىڭ ىقپالىنا بەيسانالى تۇردە ىلەسىپ كەتكەنىن اڭعارمايدى. باسقاشا ايتقاندا، ماجبۇرلىكتەن ەمەس، ساناسىنىڭ ۋلانۋى ارقىلى ءوز ەركىمەن تورعا تۇسەدى. سوندىقتان، جاڭا زاماننىڭ جاقسى-جامانىن ەكشەپ، ارتىقشىلىقتارىن بويعا سىڭىرۋمەن قاتار، تامىرىمىزدى بەرىك ساقتاۋىمىز قاجەت. ۇلتتىق بولمىسىمىزدان، ءتول مادەنيەتىمىز بەن سالت-داستۇرىمىزدەن اجىراپ قالماۋ – بارلىق وركەنيەتتەر ميداي ارالاسقان الاساپىراندا جۇتىلىپ كەتپەۋدىڭ بىردەن ءبىر كەپىلى.
تانىم مەن تاعىلىم
بۇگىندە تاۋەلسىزدىك قۇرداستارى ويى تولىسقان وتىز جاسقا تولدى. ەگەمەن ەلدە دۇنيەگە كەلىپ، ءوسىپ-جەتىلگەن ولاردىڭ ساناسى سەرگەك، كوزقاراستارى دا، ءومىر سالتتارى دا وزگەشە. ءتىپتى، تاۋەلسىزدىكتى ەشبىر دالەلدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيوما دەپ بىلەدى. بۇل – ەگەمەندىك ۇعىمى جاستاردىڭ ساناسىنا بەرىك ورنىققانىن كورسەتەتىن قالىپتى قۇبىلىس. بىراق تاۋەلسىزدىك قۇندىلىعى جادىنا ءبىرجولا شەگەلەنىپ، ماڭگى ساقتالۋى ءۇشىن وسكەلەڭ ۇرپاق ونىڭ قادىرىن ءبىلۋى كەرەك.
بوستاندىق بىزگە وڭايلىقپەن كەلگەن جوق. اتا-بابالارىمىز ازاتتىق جولىندا ارپالىستى. تالاي زۇلمات زاماندار مەن ناۋبەتتەردى باستان وتكەردى. وسىنىڭ ءبارى حالىقتىڭ ەسىندە ساقتالىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرىلۋگە ءتيىس.
كەزىندە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى ۇلت شەجىرەسىن تۇگەندەۋگە جول اشتى. وتاندىق تاريح عىلىمى تىڭ سەرپىنمەن دامىپ، ءتۇرلى باعىتتار بويىنشا كوپتەگەن زەرتتەۋ جۇرگىزىلدى. بۇرىن ءبايمالىم بولعان قانشاما تاريحي دەرەكتەر، ارحەولوگيالىق قازىنالار تابىلدى. تاريحىمىز سان مىڭ جىلدان تامىر تارتاتىنىن ايعاقتايتىن جاڭالىقتار اشىلدى. ەلباسىنىڭ وسىنداي ىرگەلى باستامالارى حالقىمىزدىڭ تاريحي ساناسىن جاڭعىرتۋعا زور ۇلەس قوستى. باعدارلاما اياسىنداعى ەڭبەكتەر توم-توم بولىپ جارىققا شىقتى. دەگەنمەن، سول قاجىرلى ەڭبەكتىڭ جەمىسىن كوپشىلىك كورىپ وتىر ما؟ زەرتتەۋ جوبالارىنىڭ ءبىرازى عىلىمي ينستيتۋتتار مەن ورتالىقتاردىڭ اياسىندا عانا قالىپ قويعان جوق پا؟
مۇنداي ىرگەلى ىزدەنىستەردىڭ ناتيجەسى تەك وسى سالا ماماندارىنىڭ يگىلىگىنە عانا اينالۋى ورىنسىز. ونى قالىڭ جۇرتشىلىققا تۇسىنىكتى جانە قولجەتىمدى ەتۋ قاجەت. ويتكەنى تاريحشىلاردىڭ عانا ەمەس، بارشا جۇرتتىڭ، اسىرەسە، جاس ۇرپاقتىڭ تاريحي ساناسى ايقىن ءارى بەرىك بولۋعا ءتيىس. بۇل رەتتە، اۋقىمدى كورمەلەرمەن نەمەسە باسقا دا ۇلكەن جوبالارمەن اۋەستەنبەي، بالالارعا، جاستارعا ارنالعان قاراپايىم ءارى قابىلداۋعا جەڭىل تۋىندىلارعا باسا ءمان بەرگەن ءجون. مىسالى، دەرەكتى جانە كوركەم فيلمدەردى الايىق. وسى باعىتتا «الماس قىلىش»، «جاۋ جۇرەك مىڭ بالا»، «توميريس»، «كەيكى باتىر»، «تار زامان» سياقتى تاريحي فيلمدەر ءتۇسىرىلدى. بىراق بۇل ءالى جەتكىلىكسىز.
مەن قۇزىرلى ورگاندار مەن وتاندىق تەلەارنالارعا مەملەكەتتىك تاپسىرىستىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن مىندەتتى تۇردە تاريحي تاقىرىپتارعا باعىتتاۋدى تاپسىرامىن. ارينە، قارجى ماسەلەسى شەشىلۋى كەرەك. دەگەنمەن، كوپ قاراجات جۇمساماي دا جوعارى دەڭگەيدەگى ونەر تۋىندىسىن تۇسىرۋگە بولاتىنىن قىرعىز باۋىرلارىمىز «قۇرمانجان داتقا» ءفيلمى ارقىلى انىق كورسەتتى.
بۇگىندە الەمدىك كينويندۋستريادا تاريح تاقىرىبىنداعى ستسەناريلەرگە سۇرانىس جوعارى. امەريكانىڭ دا، ەۋروپانىڭ دا ايتۋلى وقيعالارى تۋرالى فيلمدەر وتە كوپ. قازىر Netfliح، HBO جانە باسقا دا الپاۋىت كينوكومپانيالار ازياعا بەت بۇرۋدا. وسى ورايدا ءبىزدىڭ دە شەجىرەمىزدە اۋقىمدى فيلمدەرگە ارقاۋ بولاتىن ماڭىزدى بەلەستەر مەن وقيعالار بارشىلىق. مىسالى، الەمدەگى ەڭ قۋاتتى يمپەريالاردىڭ ءبىرى بولعان التىن وردا تاريحى دايىن تۇرعان جوق پا؟! بۇل ماسەلەگە بولاشاقتا كينو سالاسىنىڭ ماماندارى باسا نازار اۋدارعانى ءجون.
كوركەم جانە دەرەكتى تاريحي تۋىندىلاردا مەملەكەتتىلىك جانە مەملەكەتشىلدىك يدەياسى ءاردايىم كورىنىس تابۋى قاجەت. ءبىز كەزىندە ەلگە قىزمەت ەتۋدىڭ وزىق ۇلگىسىن كورسەتكەن الاش قايراتكەرلەرىنەن تاعىلىم الامىز. ولار وتكەن عاسىردىڭ باسىندا تاۋەلسىزدىك يدەيالارىن حالىق اراسىندا دارىپتەۋگە زور ەڭبەك ءسىڭىرىپ، ازاتتىق جولىندا قۇربان بولدى.
تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ مەرەيتويى اياسىندا وسىنداي ءبىرتۋار تۇلعالاردى ەسكە الىپ، ولاردىڭ مۇراسىن جاستارىمىزعا جانە بۇكىل الەمگە پاش ەتۋىمىز كەرەك. سونىمەن بىرگە، وسى تاقىرىپتى زەرتتەپ جۇرگەن عالىمدار مەن جازۋشىلاردىڭ دا ەڭبەگى قولداۋعا يە بولۋى جانە باعالانۋى قاجەت. الاش ارىستارىنىڭ اسىل مۇراسىن يگەرۋ جالعاسا بەرۋگە ءتيىس.
ميلليونداعان ادامدى قازاعا ۇشىراتىپ، ءتىرى قالعانىن جان ساۋعالاپ بوسىپ كەتۋگە ءماجبۇر ەتكەن الاپات اشارشىلىقتىڭ العاشقى كەزەڭى – 1921-1922 جىلدارداعى ناۋبەتتەن بەرى 100 جىل ءوتتى. سول زۇلماتتىڭ كەسىرىنەن قىرىلىپ قالماعاندا، حالقىمىزدىڭ سانى قازىرگىدەن الدەنەشە ەسە كوپ بولار ەدى.
تاريحىمىزدىڭ وسى اقتاڭداق بەتتەرى ءالى كۇنگە دەيىن جان-جاقتى زەرتتەلمەي كەلەدى. ءتىپتى، عالىمداردىڭ اراسىندا اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ ناقتى سانى تۋرالى ورتاق پايىم جوق. الا-قۇلا دەرەكتەر جانە ونىڭ سەبەپ-سالدارى جايلى ءارتۇرلى كوزقاراستار قوعامدى اداستىرادى. ءتيىستى تاريحي قۇجاتتاردى، جينالعان مالىمەتتەردى اسا مۇقيات زەردەلەۋ كەرەك.
بىلىكتى ماماندار جۇيەلى زەرتتەۋمەن اينالىسىپ، سوعان سايكەس اشارشىلىق ماسەلەسىنە مەملەكەت تاراپىنان باعا بەرىلگەنى ءجون. ءبىز بۇل كۇردەلى ماسەلەگە ۇستامدىلىقپەن جانە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋىمىز قاجەت. جالپى، تاريحي زەرتتەۋلەردى ۇرانشىلدىق پەن داڭعازاسىز، تازا عىلىمي ۇستانىممەن جۇرگىزگەن دۇرىس.
بيىل ايگىلى جەلتوقسان وقيعاسىنا 35 جىل تولادى. 1986 جىلى ورىمدەي ۇل-قىزدارىمىز كەڭەس وداعىنىڭ قاھارىنان قايمىقپاي، ۇلت نامىسى ءۇشىن الاڭعا شىقتى. وسى كۇننەن سوڭ تۋرا بەس جىل وتكەندە تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاريالاۋىمىزدىڭ سيمۆولدىق ءمانى زور. بۇل ورايدا، ازاتتىقتىڭ العاشقى قارلىعاشتارى – جەلتوقسان قاھارماندارىنىڭ ازاماتتىق ەرلىگى لايىقتى باعاسىن الىپ، جوسپارلى تۇردە ناسيحاتتالۋى كەرەك.
ءبىز جىل سوڭىنا دەيىن جاڭا تاريحىمىزداعى بىرنەشە ايتۋلى وقيعانىڭ مەرەيلى بەلەسىن اتاپ وتەمىز. 1991 جىلى سەمەي پوليگونى جابىلدى. ونىڭ ەلىمىز عانا ەمەس، بارشا ادامزاتتىڭ بولاشاعى ءۇشىن ايرىقشا ماڭىزدى شەشىم ەكەنىن ەسكەرىپ، ارنايى ءىس-شارا وتكىزۋ قاجەت دەپ سانايمىن. ەلباسى قول قويعان جارلىقتىڭ ارقاسىندا قازاقستان بۇكىل دۇنيە جۇزىنە يادرولىق قارۋ-جاراققا قارسى الەمدىك قوزعالىستىڭ كوشباسشىسى بولىپ تانىلدى، الىپ مەملەكەتتەردىڭ سەنىمىنە يە بولدى، حالىقارالىق قوعامداستىقتا جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى ەل رەتىندە مويىندالدى.
«وتكەن كۇننەن الىس جوق، كەلەر كۇننەن جاقىن جوق» دەيدى حالقىمىز. كەشەگى وتكەن حاندار مەن قاعانداردىڭ ءداۋىرى عانا ەمەس، سوڭعى وتىز جىلداعى جاسامپازدىق جولىمىز دا بۇگىندە تاريحقا اينالىپ، كۇن سايىن الىستاپ بارادى. ازاتتىق تاڭىن ءوز كوزىمەن كورگەن الدىڭعى بۋىن بولماسا، كەيىنگى جاستار وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنداعى تاريحي وقيعالاردىڭ تەرەڭىنە بويلاپ، ءمانىن جەتە تۇسىنە بەرمەيدى. تاۋەلسىزدىككە تاعدىردىڭ بەرە سالعان سىيى رەتىندە قارايدى. شىن مانىندەگى احۋال ولاي ەمەس.
ەلباسى سول كەزدەگى ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، دەموگرافيالىق جانە باسقا دا جاعدايلارعا بايلانىستى جەتى رەت ەمەس، جەتپىس رەت ولشەپ، ءبىر رەت كەسۋگە ءماجبۇر بولدى. ءبىز تىعىرىقتان شىعار جولدىڭ ساڭىلاۋى دا كورىنبەيتىن قيىن كۇندەردەن قاقتىعىس پەن قانتوگىسكە ۇرىنباي امان شىعىپ، ەشكىمگە ەسەمىزدى جىبەرمەي، جاڭا سيپاتتاعى قازاق مەملەكەتىن قۇردىق. بۇگىنگى جانە بولاشاق ۇرپاق مۇنى ءاردايىم ءبىلىپ وتىرۋى كەرەك. سول ءۇشىن قازاقستاننىڭ جاڭا تاريحىن دا جۇيەلى زەرتتەگەن ءجون.
شىنىنا كەلسەك، تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا بىرنەشە رەت قولعا الىنعانىنا قاراماستان، ۇلتتىق مۇددەمىزگە ساي كەلەتىن كوپ تومدىق جاڭا تاريحىمىز ءالى تولىق جازىلعان جوق. ونىڭ تۇجىرىمداماسىن بۇعان دەيىنگى ولقىلىقتاردى ەسكەرە وتىرىپ قايتا قاراپ، جاڭا عىلىمي ۇستانىمدار مەن جاڭالىقتاردىڭ نەگىزىندە تىڭنان جازاتىن ۋاقىت الدەقاشان كەلدى. بارلىق وقۋلىقتار وسىنداي ىرگەلى ەڭبەككە نەگىزدەلىپ ازىرلەنەدى. بۇل – ۇلت شەجىرەسىن دارىپتەۋ تۇرعىسىنان العاندا ستراتەگيالىق ماڭىزى بار ماسەلە. سوندىقتان، قازاقستاننىڭ اكادەميالىق ۇلگىدەگى جاڭا تاريحىن جازۋدى دەرەۋ باستاۋ كەرەك. تۇپتەپ كەلگەندە، تاريحي سانانى جاڭعىرتۋ ماسەلەسىنىڭ ءتۇيىنى – وسى. بۇل ىسكە بەدەلدى تاريحشىلارىمىزدى تارتۋ قاجەت.
سونىمەن قاتار، شەتەل اۋديتورياسىنا ارنالعان قازاقستاننىڭ قىسقاشا تاريحىن جازىپ، الەمنىڭ نەگىزگى تىلدەرىنە اۋدارۋدى ۇسىنامىن. بۇل – قازاقتىڭ سان عاسىرلىق شىنايى تاريحىن الەمگە تانىتۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى.
ءاربىر حالىق ءوزىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن ءوزى جازۋعا ءتيىس. بوتەن يدەولوگيانىڭ جەتەگىمەن جۇرۋگە بولمايدى. ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان جازىلعان شەجىرە ۇرپاقتىڭ ساناسىن وياتىپ، ۇلتتىڭ جادىن جاڭعىرتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
قوعام مەن قۇندىلىق
ەگەمەندىگىمىزدىڭ ماڭگىلىك ۇشتاعانى – التايدان اتىراۋعا، الاتاۋدان ارقاعا دەيىن كەڭ كوسىلگەن بايتاق جەرىمىز، انانىڭ اق سۇتىمەن بويىمىزعا دارىعان قاستەرلى ءتىلىمىز جانە بارلىق قيىندىقتاردان حالقىمىزدى سۇرىندىرمەي الىپ كەلە جاتقان بەرەكە-بىرلىگىمىز. ءبىز وسى ءۇش قۇندىلىقتى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتايمىز.
بابالاردان مۇرا بولعان قاسيەتتى جەرىمىز – ەڭ باستى بايلىعىمىز. قازاققا وسىناۋ ۇلان-عايىر اۋماقتى سىرتتان ەشكىم سىيعا تارتقان جوق. بۇگىنگى تاريحىمىز 1991 جىلمەن نەمەسە 1936 جىلمەن ولشەنبەيدى. حالقىمىز قازاق حاندىعى كەزىندە دە، ودان ارعى التىن وردا، تۇرىك قاعاناتى، عۇن، ساق داۋىرىندە دە وسى جەردە ءومىر سۇرگەن، ءوسىپ-ونگەن. قىسقاشا ايتقاندا، ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ تەرەڭ تامىرلارى كونە زاماننىڭ وزەگىندە جاتىر. جالپى، تاريحپەن ساياساتكەرلەر ەمەس، تاريحشىلار اينالىسۋى كەرەك.
شەكارا سىزىعىن رەسمي تۇردە حالىقارالىق شارتپەن بەكىتىپ، ونى الەم جۇرتىنىڭ مويىنداۋى سوڭعى بىرنەشە عاسىردا ۇردىسكە اينالدى. وعان دەيىن قازىرگىدەي دەليميتاتسيا، دەماركاتسيا دەگەن ۇعىمدار بولماعان.
ءبىز شەكارا ماسەلەسىن شەشۋمەن ناقتى اينالىسىپ جاتقان كەزدە كەيبىر ساياساتكەرلەر مەن قوعام قايراتكەرلەرى «ءبىز بۇعان اسىقپايىق»، «كەيىن دە كەلىسۋگە بولادى» دەپ ارقانى كەڭگە سالعىسى كەلگەنى ەسىمىزدە. كەلىسسوزدەردى تاباندىلىقپەن جۇرگىزىپ، ىرگەمىزدى دەرەۋ قىمتاپ العانىمىز وتە دۇرىس بولعانىن ۋاقىتتىڭ ءوزى دالەلدەپ بەردى. قازىر كىم نە ايتسا دا، ءبىزدىڭ ەكىجاقتى كەلىسىمدەرمەن بەكىتىلىپ، حالىقارالىق دەڭگەيدە تانىلعان شەكارامىز بار. ەندى وعان ەشكىم داۋلاسا المايدى.
اۋماقتىق تۇتاستىعىمىزعا كۇمان كەلتىرىپ، تاتۋ كورشىلىك قاتىناستارعا سىنا قاققىسى كەلەتىن كەيبىر شەتەل ازاماتتارىنىڭ ارانداتۋشىلىق ءىس-ارەكەتتەرىنە رەسمي جانە قوعامدىق دەڭگەيدە تويتارىس بەرە وتىرىپ، اعارتۋشىلىق جۇمىستارىن ۇستامدىلىقپەن جۇرگىزگەن ءجون. ءبىز ۇلتتىق مۇددەنى اسپەن دە، تاسپەن دە قورعاۋعا دايىن بولۋىمىز قاجەتتىگىن تاعى دا باسا ايتقىم كەلەدى.
جوعارىدا ايتقانىمداي، شەكارامىز تولىعىمەن شەگەندەلدى. 2018 جىلى كاسپي تەڭىزىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى تۋرالى كونۆەنتسياعا قول قويىلعاننان كەيىن قۇرلىقتاعى عانا ەمەس، تەڭىزدەگى شەكارامىز دا ءبىرجولا ايقىندالىپ، تۇپكىلىكتى شەشىلدى.
قازاقستان – ءبىرتۇتاس مەملەكەت. ەلىمىز وڭتۇستىك، سولتۇستىك، باتىس، شىعىس دەپ بولىنبەيدى. بۇل – تەك باعىتتى بىلدىرەتىن شارتتى اتاۋلار. 2018 جىلى ەلباسىنىڭ جارلىعىمەن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا تۇركىستان اتاۋى بەرىلدى. تاريحي ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرگەن ورىندى شەشىمدى حالىق ءبىراۋىزدان قولداپ، وتە جىلى قابىلدادى. ويتكەنى، مۇنداعى شەجىرەلى شاھار عانا ەمەس، تۇتاس ءوڭىر كونە زامانداردان بەرى تۇركىستان دەپ اتالعان. وسى يگى ءۇردىستى ەلىمىز بويىنشا جالعاستىرۋعا بولادى. ءبىز مۇنداي قادامداردى بايىپپەن جاسايمىز.
جەرگە بايلانىستى ءبارىمىز ايقىن بىلەتىن جانە بۇلجىمايتىن اقيقات – قازاقتىڭ جەرى ەشبىر شەتەلدىكتىڭ مەنشىگىنە بەرىلمەيدى، ەشقاشان ساتىلمايدى. وسىنى ءار ازاماتىمىز ساناسىنا بەرىك ءسىڭىرۋى قاجەت. كەلەسى جىلى جەر كودەكسىنىڭ جەكەلەگەن نورمالارىنا قاتىستى ەنگىزىلگەن ءموراتوريدىڭ مەرزىمى اياقتالادى. اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرلەردى اينالىمعا ەنگىزىپ، حالىقتىڭ يگىلىگىنە جاراتۋ – وتە ماڭىزدى ماسەلە. سوندىقتان، بيىل جەر ماسەلەسى جونىندەگى كوميسسيانى قۇرىپ، سونىڭ اياسىندا ءبىر بايلامعا كەلگەن ءجون.
قازاق ءۇشىن توقىمداي جەردىڭ ءوزى قىمبات، ءبىر ۋىس توپىراقتىڭ ءوزى التىن. بىراق ءبىز سونى باعالاي بىلەمىز بە؟! جەر قادىرىن ءبىلۋ جالاڭ ۇرانمەن ولشەنبەيدى. وكىنىشكە قاراي، اسقار تاۋلارىمىز بەن ايدىن كولدەرىمىزدى، ۇلان-عايىر دالامىزدى لاستاپ جاتقان دا ءوز ازاماتتارىمىز. كوكجايلاۋعا وت جاعىپ، قوقىس شاشىپ كەتكەن دە، كوبەيتۇزدىڭ باتپاعىن شەلەكتەپ تاسىپ، كولدىڭ ورتاسىندا كولىكپەن ويقاستاعان دا سولار. ءبىر تۇتام ءمۇيىزى ءۇشىن كوزىن مولدىرەتىپ كيىكتەردى قىرعان دا وزگەلەر ەمەس. قاسيەتتى جەرىمىزدىڭ كيەسىنەن قورىقپاي، جات جۇرتتىڭ دا قولى بارماس ارەكەتتەردى جاساپ وتىرىپ، قالايشا وسى مەكەننىڭ يەسىمىز دەپ كەۋدە سوعا الامىز؟ بۇل – اششى دا بولسا، شىندىق. ءبىز جەرىمىزدىڭ شىن جاناشىر يەسى ەكەنىمىزدى ناقتى ىسپەن كورسەتۋگە ءتيىسپىز. ول كوشەگە قوقىس تاستاماۋ، كورىنگەن جەرگە وت جاقپاۋ سياقتى قاراپايىم نارسەلەردەن باستاپ، جالپىحالىقتىق سيپاتتاعى اۋقىمدى ەكولوگيالىق شارالار ارقىلى كورىنىس تابۋى قاجەت.
مۇنىڭ ءبارى ءتالىم-تاربيەدەن باستالادى. اتا-اناسىمەن بىرگە اۋلاسىنا اعاش ەكپەگەن، ۇلكەندەردىڭ جان-جانۋارعا مەيىرىمىن كورمەگەن، كىشكەنتايىنان تابيعاتتى ايالاۋعا داعدىلانباعان بالا وسكەندە تۋعان جەرىنە جانى اشىمايدى. ماسەلە ەكولوگيادا ەمەس – وتانشىلدىقتا، زاڭدا ەمەس – سانادا.
ەلى مەن جەرىن ءسۇيۋ ءۇشىن جاس ۇرپاق بايتاق قازاقستاننىڭ عاجايىپ جاۋھارلارىن بىلۋگە ءتيىس. باتىستا بوزجىرا مەن شەرقالا، كۇنگەيدە اقسۋ-جاباعىلى مەن سايرام-وگەم، جەتىسۋدا حان ءتاڭىرى مەن شارىن، كولساي مەن قايىڭدى، قاپال- اراسان، التىنەمەل مەن بۇرحان بۇلاق، شىعىستا مۇزتاۋ مەن شىڭعىستاۋ، مارقاكول مەن راحمان قاينارى، ارقادا بۋراباي مەن باياناۋىل، ۇلىتاۋ مەن قارقارالى، تەرىسكەيدە يمانتاۋ مەن ايىرتاۋ جانە باسقا دا كورىكتى جەرلەرىمىز جەتىپ ارتىلادى. جەر ءجانناتىن الىستان ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبارى وزىمىزدە بار. جاستارعا وسىنداي كەرەمەت تابيعاتىمىزدى تانىتىپ، ونى قادىرلەۋگە باۋلۋىمىز كەرەك.
ۋاقىت ۇتتىرماي قولعا الىپ، دايەكتى تۇردە ىسكە اسىراتىن تاعى ءبىر شارۋا بار. حالىقتىڭ قالالىق جەرلەرگە جاپپاي كوشۋى سالدارىنان كوپتەگەن اۋىلداردا، اسىرەسە، شەكارا ماڭىنداعى ەلدى-مەكەندەردە تۇرعىندار سانى كۇرت ازايدى. ءبىز ەڭبەك كۇشى كوپ وڭتۇستىك ءوڭىر تۇرعىندارىنىڭ سولتۇستىك جانە شىعىس ايماقتارعا قونىستانۋىنا قولايلى جاعداي جاساپ، وسى جۇمىستى نازاردا ۇستايمىز. بۇل – وتە وزەكتى ءارى ەلىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى ماسەلە. بۇعان قوسا سوڭعى جىلداردا ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى باسەڭدەپ قالعان قانداستار كوشىن بارىنشا قولداپ، ولاردى جوعارىدا ايتىلعان وڭىرلەرگە ورنالاستىرۋدى جانداندىرامىز.
بۇل ەكى ماسەلەنىڭ دە ستراتەگيالىق ماڭىزى بار. وعان كەزەكتى ناۋقان رەتىندە قاراۋعا بولمايدى. جەرگىلىكتى بيلىك مۇنداي جۇمىستاردى جوعارىعا كوپىرگەن اقپار بەرۋ ءۇشىن ەمەس، مەملەكەتتىك مۇددە جانە اعايىنعا شىنايى جاناشىرلىق تۇرعىسىنان جاساۋعا ءتيىس.
ەلىمىزدىڭ باستى نىشاندارىنىڭ ءبىرى – مەملەكەتتىك ءتىل. قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى قازاق ءتىلى ەكەنى اتا زاڭىمىزدا 90-جىلدارداعى كۇردەلى كەزەڭنىڭ وزىندە ناقتى جازىلعان. ءبىز تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە انا ءتىلىمىزدى دامىتۋ ءۇشىن بارلىق جاعدايدى جاسادىق. وسى ارالىقتا قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر مەن وقۋ ورىندارىنىڭ، بالاباقشالاردىڭ سانى ەسەلەپ كوبەيدى.
بۇگىندە مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىن قازاقتىڭ دا، وزگە ەتنوس وكىلدەرىنىڭ دە ۇلەسى ەداۋىر ارتتى. قازاق ءتىلىن، شىن مانىندە، بۇكىل حالقىمىزدى بىرىكتىرۋشى فاكتورعا اينالدىرۋدىڭ بارلىق قۇقىقتىق تاسىلدەرى جانە كەپىلدىكتەرى قالىپتاستى. ماسەلە – نيەتتە. نيەتتىڭ دۇرىس بولۋى قازاق ءتىلىن مەڭگەرگىسى كەلەتىن ادامدارعا دا، وسى ماقساتقا جەتۋگە جاعداي جاسايتىن ۇكىمەتكە دە بايلانىستى.
ءتىل يگەرۋ ءۇشىن بالالار ادەبيەتىنىڭ اتقاراتىن ءرولى زور. سوندىقتان، قازاق قالامگەرلەرىنىڭ ۇزدىك شىعارمالارىنا قوسا، بالالارعا ارنالعان شەتەل جازۋشىلارىنىڭ دا تاڭداۋلى تۋىندىلارىن اۋدارىپ، كوپتەپ باسىپ شىعارۋدى جانە تاراتۋدى قولعا العان ءجون. وعان سۇرانىس جوعارى.
مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ – قازاقستاننىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ پارىزى. مىندەتى دەپ تە ايتۋعا بولادى. وسى ورايدا مەن بارشا قازاقستاندىقتارعا، ونىڭ ىشىندە قازاق ءتىلىن ءالى جەتە مەڭگەرمەگەن وتانداستارىما ۇندەۋ تاستاعىم كەلەدى. جاستار اعىلشىن ءتىلىن نەمەسە باسقا دا تىلدەردى از عانا ۋاقىتتا مەڭگەرە الاتىنىن كورىپ وتىرمىز. تۇتاس بۋىن الماسقان وسى جىلداردا قازاق ءتىلىن ۇيرەنگىسى كەلگەن ادام ونى الدەقاشان ءبىلىپ شىعار ەدى. حالقىمىزدا «ەشتەن كەش جاقسى» دەگەن ءسوز بار. ەڭ باستىسى، ىنتا بولۋى كەرەك.
انا ءتىلىمىزدى كەڭىنەن قولدانۋ – باسقا تىلدەرگە، اسىرەسە ورىس تىلىنە شەكتەۋ قويىلادى دەگەن ءسوز ەمەس. بارشا ەتنوس وكىلدەرىنىڭ انا ءتىلىن، سالت-ءداستۇرىن دامىتۋعا مۇمكىندىك جاسالا بەرەدى. جاستارىمىز بىرنەشە ءتىل ءبىلۋ وزدەرىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتىپ، كوكىرەك كوزىن وياتاتىنىن جەتە تۇسىنگەنى ابزال.
ءبىزدى قاي زاماندا دا قيىندىقتاردان امان الىپ كەلە جاتقان باستى قۇدىرەت – ەل بىرلىگى. ىنتىماعى جاراسقان جۇرتتىڭ قاشاندا ۇپايى تۇگەل. ءتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى قازاق جەرىنە ءار كەزەڭدە ءارتۇرلى ۇلت وكىلدەرى كوپتەپ قونىستاندى. قازاق حالقى ەشكىمدى جات كورمەي، باۋىرىنا باستى. بۇگىندە ولاردىڭ تۋعان جەرى دە، وتانى دا – قازاقستان. ءبىز كوپەتنوستىق سيپاتىمىزدى ارتىقشىلىعىمىزعا اينالدىرا العانىمىز انىق. كوپتەگەن شەتەلدىك ساراپشىلاردىڭ ەلىمىزگە قاتىستى «ەۋرازياداعى شىرپى تيسە لاپ ەتكەلى تۇرعان قۋراي»، «failed state» سياقتى بولجامدارىن جوققا شىعاردىق. بۇل جولدا تىنىشتىق پەن تۇراقتىلىقتىڭ باستاۋى بولعان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ءتيىمدى جۇمىس اتقاردى. ەشكىمدى ۇلتىنا قاراپ، بولە-جارعان جوقپىز. ءبارىنىڭ ءوسىپ-ونۋىنە تولىق جاعداي جاسادىق، بىردەي مۇمكىندىك بەردىك. ءبىزدىڭ ۇلتارالىق كەلىسىم ساياساتىمىز الەمدى مويىنداتتى. حالقىمىزدىڭ وسىنداي ىرىس-ىنتىماققا نەگىزدەلگەن جاراسىمىن باعالاي ءبىلۋىمىز كەرەك. بۇل – كەمەل كەلەشەككە باستايتىن بىردەن-ءبىر دۇرىس جول. سوندىقتان، ۇلتارالىق تاتۋلىق پەن كەلىسىمدى ساقتاۋ – مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قوعامنىڭ جانە ءاربىر ازاماتتىڭ مىندەتى. تۇپتەپ كەلگەندە، ەلىمىزدەگى تۇراقتىلىق پەن بەرەكە-بىرلىك ءۇشىن بارلىعىمىز بىردەي جاۋاپتىمىز.
وسى ورايدا، حالقىمىزدى بىرىكتىرەتىن ورتاق قۇندىلىقتاردى بارىنشا دارىپتەپ، وي-ساناعا بەرىك ورنىقتىرۋىمىز كەرەك. مىسالى، ناۋرىز مەيرامىن اتاپ ءوتۋ تۇجىرىمداماسىن جاساپ، كوكتەم مەرەكەسىنىڭ مازمۇنىن بايىتا تۇسكەن ءجون. بۇكىل قوعامدى ۇيىستىراتىن قۇندىلىقتار نەعۇرلىم كوپ بولسا، بىرلىگىمىز دە سوعۇرلىم بەكەم بولادى.
ۇلاعات پەن ۇستانىم
سوڭعى كەزدە قازاقستاندىقتاردىڭ ەل ومىرىنە بەلسەندى ارالاسۋعا، شەشىم قابىلداۋ ۇدەرىسىنە قاتىسۋعا ىنتاسى ارتىپ كەلەدى. مەنىڭ «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمدامام جانە ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى – وسى سۇرانىسقا تىكەلەي جاۋاپ. ونى ورداباسىداعى، كۇلتوبەدەگى، ۇلىتاۋداعى ۇلى جيىنداردىڭ زاماناۋي ۇلگىسى دەۋگە بولادى. ءبىز قازاقتىڭ قانىنا سىڭگەن قاسيەت – كەلەلى ءىستى اقىلداسىپ بىرگە شەشۋ ءداستۇرىن جالعاستىرا بەرەمىز.
بۇل باستامالار ازاماتتىق قوعامدى دامىتۋعا نەگىز بولادى. قازىرگى شارالار اياق استىنان ماجبۇرلىكتەن قولعا الىنعان جوق. ول – ەلىمىزدى دەموكراتيالاندىرۋعا، ساياسي جۇيەنى جاڭعىرتۋعا باعىتتالعان ساياساتتىڭ جەمىسى.
ساياسي رەفورما ءبىر كۇننىڭ نەمەسە ءبىر جىلدىڭ شارۋاسى ەمەس. مۇنى ەل ىرگەسىن شايقالتپاي، بەرەكە-بىرلىگىن بۇزباي، بايىپپەن جانە بىرتىندەپ ىسكە اسىرۋىمىز كەرەك. بىراق، رەفورمانى سوزا بەرۋگە دە بولمايدى. بيلىك حالىقتىڭ الدىنداعى ءوز جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنگەنى ءجون. سول سەبەپتى ءبىز اۋىل جانە كەنت اكىمدەرىن سايلاۋعا كوشەمىز. وسى ارقىلى ەڭ تومەنگى دەڭگەيدەن باستاپ جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ جۇيەسىن نىعايتامىز. بۇل قادام وزەكتى ماسەلەلەردى تۇرعىندار مەن جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ بىرلەسىپ شەشۋى ءۇشىن قاجەت. سودان كەيىن اۋدان اكىمدەرىن سايلايمىز. جاڭا جۇيە ءوزىنىڭ تيىمدىلىگىن كورسەتسە، بۇدان دا جوعارى دەڭگەيدەگى اكىمدەردى سايلايتىن بولامىز.
بىراق، ساياسي جاڭعىرۋ بارىسىندا اسىعىستىققا بوي الدىرۋعا جانە جالاڭ ۇرانعا ەرىپ، مەملەكەتتىك جۇيەنى داعدارىسقا ۇشىراتۋعا بولمايدى. ءبىر ساتتە بارلىعىن تۇبىرىمەن وزگەرتۋ نەگە اكەپ سوقتىراتىنىن كەيبىر ەلدەردىڭ بۇگىنگى احۋالىنان كورىپ وتىرمىز. ەلىمىزدە، ەڭ الدىمەن، ادامنىڭ قۇقىعىن تولىعىمەن ساقتاۋعا نەگىزدەلگەن زاڭ مەن ءتارتىپ بولۋى كەرەك. انارحيا مەن جۇگەنسىزدىك جاقسىلىققا اپارمايتىنى انىق.
قازاقستاننىڭ ساياسي جۇيەسى زامان تالابىنا ساي دامىپ كەلەدى. ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ بيىلعى سايلاۋى – كوپپارتيالى پارلامەنتتى ورنىقتىرۋ جولىنداعى ماڭىزدى قادام. بىزدە ساياسي كوزقاراستارى ءارتۇرلى پارتيالار بار. ولاردىڭ ۇستانىمدارى كونسەرۆاتيۆتى، ليبەرالدى، ۇلتشىل، سوتسياليست جانە تاعى باسقا بولۋى مۇمكىن. بۇل – تابيعي ۇدەرىس. ساياسي پليۋراليزم مەملەكەتتى ەۆوليۋتسيالىق جولمەن دامىتۋعا جانە نىعايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ساياسي كۇشتەر وسىنداي ءارالۋان بولسا دا، بارشاسىن بىرىكتىرەتىن جانە بارىنە ورتاق قۇندىلىق بار. ول – قاستەرلى تاۋەلسىزدىك.
ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – كەلەر ۇرپاققا قازاقستاندى تۇعىرى مىعىم، ەكونوميكاسى قۋاتتى، رۋحى اسقاق مەملەكەت رەتىندە تابىستاۋ جانە ەلدىك ىستەردى شاشاۋ شىعارماي لايىقتى جالعاستىراتىن جاسامپاز ۇرپاق تاربيەلەۋ.
ءححى عاسىر – ءبىلىم مەن بىلىكتىڭ ءداۋىرى. ءار ادام ءوزىن ۇزدىكسىز جەتىلدىرىپ، جاڭا كاسىپتەردى يگەرىپ، ۇنەمى زامان اعىمىنا بەيىمدەلۋ ارقىلى عانا باسەكەلىك قابىلەتىن ارتتىرا الادى. ءبىلىم مەن تەحنولوگيا، جوعارى ەڭبەك ونىمدىلىگى ەل دامۋىنىڭ باستى قوزعاۋشى كۇشى بولۋعا ءتيىس. بۇل تۋرالى ۇلى اباي: «ادام بالاسى ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، ار، مىنەز دەگەن نارسەلەرمەن وزباق. ونان باسقا نارسەمەنەن وزدىم عوي دەمەكتىڭ ءبارى دە – اقىماقتىق» دەگەن.
تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا تالانتىمەن تاڭداي قاقتىرعان جاس ورەندەردىڭ تۇتاس لەگى ءوسىپ-جەتىلدى. بۇكىل الەمدى اۋزىنا قاراتقان عاجايىپ دارىن يەلەرى دە بار. ولار – قازاقستاننىڭ مادەني كەلبەتى، ەلىمىزدى حالىقارالىق ارەنادا تانىتىپ، تاۋەلسىزدىك قۇندىلىقتارىن جەر جۇزىنە پاش ەتەتىن رۋحاني ەلشىلەرمىز، ءبىزدىڭ ايرىقشا كۇشىمىز («soft power»). وسىنداي ازاماتتارعا قامقور بولۋ – مەملەكەتتىڭ مىندەتى.
جاھاندانۋ زامانىندا ايداي الەم الاقانداعىداي بولىپ قالدى. تالاپتى ۇل-قىزدارىمىزدىڭ جەر جۇزىندەگى كەز-كەلگەن ەلگە بارىپ، ءبىلىم الۋى قالىپتى ۇردىسكە اينالدى. سوندا قالىپ، قىزمەت ىستەپ جۇرگەندەر دە از ەمەس. وسى ورايدا، ەل ىشىندە جاستار شەتەلگە كەتىپ جاتىر دەگەن الاڭداۋشىلىق بار. مەن جاستارىمىز ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ، ءبارىبىر ەلگە ورالادى نەمەسە شەتەلدە ءجۇرىپ-اق قازاقستاننىڭ مۇددەسىن قورعايدى دەپ سەنەمىن.
حالقىمىز «اتىڭ باردا جەر تانى، جەلىپ ءجۇرىپ» دەيدى. كەزىندە ەلباسى بوزبالا شاعىندا ۋكرايناعا اتتانىپ، ەڭبەك، ءبىلىم جانە اكىمشىلىك داعدىلارىنا يە بولدى. مەن دە ءبىلىم قۋىپ ماسكەۋگە ساپار شەكتىم، وزگە مەملەكەتتەردە جۇمىس ىستەدىم. ءبىزدىڭ تالاي زامانداستارىمىز بۇگىنگى جاستار سياقتى الىس شەتەلدەرگە بارا الماسا دا، كەڭەس وداعىنىڭ ءتۇرلى قالالارىندا ءبىلىم الدى. بىراق، باسىم كوپشىلىگى تامىرىنان اجىراپ، ول جاقتا ءبىرجولا قالىپ قويعان جوق. ەلگە كەلىپ، ەڭبەك ەتتى. سوندىقتان جىراقتا جۇرگەن جاستارىمىزدان ايىرىلىپ قالامىز دەپ ۋايىمداۋدىڭ ءجونى جوق. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز – ولاردىڭ بويىنا مەملەكەتشىلدىك رۋحىن ءسىڭىرىپ، قاي جەردە جۇرسە دە تۋعان ەلدىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتۋگە جۇمىلدىرۋ. مىسالى، الەمنىڭ ەڭ دامىعان ەلدەرىندە ءوز كاسىپتەرىن باستاعان جانە الپاۋىت كومپانيالاردا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ازاماتتارىمىزدىڭ وسىنداعى زامانداستارىمەن بايلانىسىن نىعايتىپ، تالىمگەرلىك ەتۋىنە جاعداي جاساۋىمىز كەرەك.
دارىندى جاستاردىڭ ءبارى شەتەلدە جۇرگەن جوق. ەل ىشىندە دە بىلىكتى ءارى ءبىلىمدى ورەندەر جەتىپ ارتىلادى. ءبىز ولاردى باسشىلاردىڭ جاڭا بۋىنىن دايىنداۋعا بارىنشا تارتىپ جاتىرمىز. مەنىڭ باستاماممەن قۇرىلعان پرەزيدەنتتىك كادر رەزەرۆى – وسىنىڭ ايقىن دالەلى. جوبانىڭ كەلەسى كەزەڭىندە قوعام مۇددەسىنە ادال كوشباسشىلاردى ىرىكتەۋگە ەرەكشە نازار اۋدارامىز. بيلىك ورگاندارىنداعى ازاماتتار، ەڭ الدىمەن، ۇلتتىق مۇددەگە بەرىك بولۋعا ءتيىس.
«جاس كەلسە – ىسكە» دەيدى حالقىمىز. جاستار – قاشاندا تىڭ يدەيالاردىڭ قاينار كوزى، وڭ وزگەرىستەردىڭ قوزعاۋشى كۇشى. سوندىقتان وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ وسىنداي الەۋەتىن دۇرىس ارناعا باعىتتاپ، ءتيىمدى پايدالانۋىمىز كەرەك. وسى ورايدا پرەزيدەنت جانىنداعى جاستار كەڭەسىنىڭ قىزمەتىن جانداندىرعان ءجون. ونى بىلىكتى ءارى ءبىلىمدى جاستاردى جۇمىلدىراتىن جۇيەلى جۇمىس الاڭىنا اينالدىرامىز. بۇدان بولەك، مەن ازاتتىق جىلدارىندا دۇنيەگە كەلگەن، ءالى تانىلىپ ۇلگەرمەگەن تالانتتى جاستاردى قولداۋ ماقساتىندا «تاۋەلسىزدىك ۇرپاقتارى» اتتى گرانت تاعايىنداۋدى ۇسىنامىن.
ءبىز نە ىستەسەك تە، ءبارىن كەلەر ۇرپاق ءۇشىن جاسايمىز. مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ بولاشاق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن تەرەڭ سەزىنەمىز. بۇل ۇستانىمنان ەشقاشان اينىمايمىز. ەڭ عاجايىپ ەرلىكتەر وتانعا شەكسىز سۇيىسپەنشىلىكتەن تۋىندايتىنى ءسوزسىز. شىن وتانسۇيگىشتىك دەگەنىمىز – جالاڭ ۇران تاستاۋ ەمەس، ەلىڭە، حالقىڭا قىزمەت ەتۋ.
ادام بالاسى دۇنيەگە پاتريوت بولىپ كەلمەيدى. ول ءبىلىم مەن تاربيە الىپ، الەۋمەتتىك ورتامەن ارالاسىپ، ازاماتتىق بولمىسىن قالىپتاستىرۋ كەزىندە پاتريوتقا اينالادى. ءوزىنىڭ جەكە ماقسات-مۇددەلەرى قوعام يگىلىگىمەن ۇندەسىپ، ەلىنىڭ دامۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسىپ جاتقانىن جان-جۇرەگىمەن سەزىنگەن ادام ناعىز باقىتقا كەنەلەدى.
حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتى ءاليحان بوكەيحانوۆ «ۇلتقا قىزمەت ەتۋ بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن» دەگەن. ءبىز شىنايى پاتريوتتىق سەزىممەن رۋحتانىپ، قاسيەتتى تاۋەلسىزدىگىمىزدى ودان ءارى نىعايتا ءتۇسۋ ءۇشىن بىرلەسە جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك.
بارشا وتانداستارىما، اسىرەسە، جاستارعا ايتارىم: كەڭ بايتاق قازاقستاندى اسقاق ارماندارىڭ مەن باتىل جوسپارلارىڭدى ەمىن-ەركىن جۇزەگە اسىرا الاتىن، تابىسىڭا مارقايىپ، ءاردايىم تىلەۋىڭدى تىلەيتىن قاسيەتتى وتانىڭ رەتىندە باعالاڭدار! مەن جاڭا قازاقستان ءپاتريوتيزمىنىڭ جاسامپازدىق قۇدىرەتىنە سەنەمىن.
تاۋەلسىز ەل بولۋ ونى جاريالاۋمەن نەمەسە مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسىن قالاۋمەن شەكتەلمەيدى. تاۋەلسىزدىك ءۇشىن ناعىز كۇرەس كۇندەلىكتى ەڭبەكپەن، ۇزدىكسىز ءارى دايەكتى ەلدىك ساياساتپەن ماڭگى جالعاسادى. ءبىز قۋاتتى تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزبەن عانا ۇلت رەتىندە جەر بەتىندە ساقتالامىز. وسى اينىماس اقيقاتتى بەرىك ۇستانۋىمىز قاجەت. «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات!» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز ماڭگى ۇرانىمىز بولۋعا ءتيىس.
ۇلتىمىزدىڭ ۇلى ۇستىنى – قاستەرلى تاۋەلسىزدىگىمىز بارشا جۇرتىمىزدىڭ پاتريوتتىق رۋحىمەن اسقاقتاي بەرسىن!
قاسىم-جومارت توقاەۆ
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى
