بيىل ۇلتىمىزدىڭ ۇلى باقىتى، تالاي جىلدار اڭسار-ارمانىمىز بولعان تاۋەلسىزدىككە 25 جىل تولعالى وتىر. وسىناۋ ايتۋلى مەرەكەگە ەلىمىزدىڭ قاي قالاسى، قاي اۋىلى بولماسىن مەرەيلى تارتۋلارمەن بارعىسى كەلەتىنى انىق.
ەگەمەن ەلدىڭ ايتۋلى مەرەكەسىنە جارقىن جەتىستىكتەرمەن جەتۋدى بيىك ماقسات ەتىپ وتىرعان وڭىرلەردىڭ ءبىرى – سىر بويىنداعى قازىنالى قازالى اۋدانى.
قازالى – كيەلى مەكەن. بۇل بۇكىل تۇركى جۇرتىنا ايگىلى عۇلاما قورقىت بابامىزدىڭ تۋىپ-وسكەن جەرى. كەزىندە وعىزداردىڭ استاناسى سانالعان جانكەنت قالاسى وسىندا ورىن تەپكەن. بۇگىنگى قوبىزدىڭ ءۇنى ازاتتىقتى، ەگەمەندىكتى اڭساعان بابالار مۇراتىن جەتكىزگەندەي.
جاقىندا عانا اۋدان ورتالىعى – ايتەكە بي كەنتىندە تاۋەلسىزدىكتىڭ مەرەيتويىنا وراي ماڭىزدى ءىس-شارالار ءوتتى. ول «تاۋەلسىزدىك تاعىلىمدارى جانە ماڭگىلىك ەل مۇراتى» دەگەن تاقىرىپپەن وتكىزىلگەن رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيادان باستالدى. ونى اۋدان اكىمى ناجمادين شامۇراتوۆ اشىپ، جۇرگىزىپ وتىردى.
كىرىسپە ءسوز سويلەگەن قىزىلوردا وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى رۋسلان رۇستەموۆ تاۋەلسىزدىكتىڭ ەل، حالىق ءۇشىن الار ورنى جونىندە تارتىمدى اڭگىمەلەدى.
تاۋەلسىزدىك، ەگەمەندىك تاقىرىبى كونفەرەنتسيادا بايانداما جاساعان ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور حانكەلدى ءابجانوۆ، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بەرەكەت كارىباەۆ، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور باعدات كارىبوزۇلى باستاعان عالىمدار سوزدەرىندە جان-جاقتى اشىپ كورسەتىلدى.
جۇرتشىلىقتى ەرەكشە قىزىقتىرعان اقىندار ايتىسى بولدى. وندا مۇحتار نيازوۆ، اسپانبەك شۇعاتاەۆ، ەركەبۇلان قاينازاروۆ، نۇرمات مانسۇروۆ سەكىلدى دۇلدۇلدەرمەن قاتار، ەسىمدەرى ونەر سۇيەر قاۋىمعا ەندى-ەندى تانىلىپ كەلە جاتقان جاس ايتىسكەر اقىندار باق سىناستى.
ەلگە تانىمال ءجۇرسىن ەرمان جۇرگىزگەن، بەلگىلى ايتىسكەر اقىن امانجول التاەۆ توراعالىق جاساعان اقىندار الامانىندا باس جۇلدە – جەڭىل اۆتوكولىكتى اسپانبەك شۇعاتاەۆ يەمدەندى. قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، اتاقتى جىراۋ الماس الماتوۆتىڭ باسشىلىعىمەن وتكەن جىرشى-تەرمەشىلەر فەستيۆالى دە تىڭدارمان جۇرتتىڭ قۇلاق قۇرىشىن قاندىرىپ، كاۋسار جىرمەن سۋسىنداتتى. بۇل كۇننىڭ ەستە قالعان تاعى ءبىر ءساتى – شىعىس جاستارىنىڭ جالىندى جەتەكشىسى عاني مۇراتباەۆ اتىنداعى وبلىستىق جاستار سىيلىعىن تابىستاۋ سالتاناتى بولدى. ورتالىق ازيا مەن قازاقستاندا جاستار قوزعالىسىن ۇيىمداستىرۋشى قايراتكەر قازالى جەرىنىڭ تۋماسى ەكەنى بەلگىلى.
ەكى كۇنگە سوزىلعان مەرەيلى شارانىڭ ەڭ باستىسى – «تاۋەلسىزدىك اللەياسىنىڭ»، وسى اللەيا بويىندا وعىز-قىپشاق زامانىنداعى قارابۋرا اۋليەنىڭ قىزى، ادالدىق پەن پاكتىكتىڭ، سۇلۋلىقتىڭ نىشانى بەگىم انانىڭ، وسىدان 440 جىل بۇرىن دۇنيەگە كەلگەن، ايگىلى باتىر، اسا كورنەكتى قولباسشى ءجالاڭتوس ءباھادۇردىڭ، قازالى وڭىرىندەگى «اساندار كوتەرىلىسىنىڭ» قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىشتەردىڭ، سونداي-اق تاۋەلسىزدىك مونۋمەنتىنىڭ اشىلۋى ەدى.
…ق.ءپىرىموۆ كوشەسى اتالاتىن داڭعىلدا ءجۇز شاقتى كيىز ءۇي تىگىلگەن. كوشەدە جاقىن ارادا كۇردەلى جوندەۋ جۇمىسى جۇرگىزىلگەنى كوزگە ۇرىپ تۇر. مۇنتازداي تازا.
وسى ۋاقىتتا كوشەنىڭ باس جاعىنان قىزىلوردا وبلىسىنىڭ اكىمى قىرىمبەك كوشەرباەۆ باستاعان شاعىن توپ جيىن-تويعا قاتىسۋشىلار جانىنا جاقىنداي بەردى.
– بۇل جاقسى ءىس بولدى. ەلدىڭ رۋحى كوتەرىلىپ قالدى، – دەدى اقساقالداردىڭ ءبىرى اماندىق-ساۋلىقتان سوڭ.
– ەلگە قىزمەت ەتۋ – ءبىزدىڭ پارىزىمىز. سىزدەر ريزا بولساڭىزدار ەڭبەگىمىزدىڭ اقتالعانى، – دەپ جاتىر ايماق باسشىسى.
جوعارىدا تىلگە تيەك ەتىلگەن ەسكەرتكىشتەردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىنىڭ اشىلۋ سالتاناتى بولدى. ولاردىڭ ارقايسىسىندا وبلىس اكىمى ءسوز الىپ، ارداقتالىپ، ۇلىقتالىپ جاتقان تۇلعالاردىڭ ەرلىكتەرى، ەڭبەكتەرى جايلى شولۋ جاساپ ءوتتى.
راسىندا دا، ولاردىڭ قاي-قايسى دا اتتارى تاريحتا التىن ارىپپەن جازىلعان ءبىرتۋار جاندار. بەگىم انا – ادال، تازا ءارى قايسار، وجەت قىزدىڭ بەلگىسى. ول جونىندەگى اڭىزبەن كوپ ادام قۇلاعدار. اڭىز بىلايشا ءوربيدى. بايىرعى جانكەنت شاھارىن سانجار حان بيلەگەن. ول قارابۋرا اۋليەنىڭ ءوزى سۇلۋ، ءوزى اقىلدى بەگىم اتتى قىزىنا ۇيلەنگەن. بىردە حان اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ، ۇيدە قالعان بۇركىتتىڭ توماعاسىنا نوكەرىن جۇمسايدى. نوكەرى كەشىگىڭكىرەپ جەتەدى. سەبەبىن سۇراعاندا: «حانشا بىلەگىمنەن ۇستاپ، جىبەرمەدى» دەپ وتىرىكتى سوعىپ جىبەرەدى. بۇعان اشۋلانعان حان: «مەنىڭ كوزىمە ءشوپ سالعىڭ كەلدى مە؟» دەپ بەگىمنىڭ قولىن قىلىشپەن شابادى. كىناسىز قىزىنىڭ بۇلاي جازالانعانىنا كۇيىنگەن اۋليە اكە وردالى جىلان ۇياسىن شاقىرادى. جىلان حان ورداسىن لەزدە باسىپ قالادى. سانجار حان كەيىن ءوزىنىڭ قاتەلىك جاساعانىن سەزىپ، قىزدان كەشىرىم سۇراعانىمەن بەگىم ونىڭ ايتقانىن تىڭدامايدى. ءسويتىپ، بۇدان بىلايعى ءومىرىن اكەسى سالىپ بەرگەن مۇنارادا وتكىزىپتى-مىس.
– ءارتۇرلى حالىقتىڭ باسىندا بولعان تاريحتى سارالاعاندا الدىمەن ونداعى يگىلىككە قول جەتكىزۋگە ۇمتىلعان ۇلى تۇلعالار ويعا ورالدى. قازاق دالاسىندا ءبىتىم-بولمىس، اقىل-پاراسات، ۇلگى-ونەگەسىمەن دارالانعان جاندار كوپتەپ سانالادى. سونداي ارداقتى جاننىڭ ءبىرى – بەگىم انا. تاريحي تۇلعا تۋرالى «قارابۋرا» كىتابىم جازىلعان كەزدە تەرەڭ زەرتتەگەن بولاتىنمىن. سىر وڭىرىندەگى وعان ارناپ قويىلعان ەسكەرتكىش-كەسەنەنى بىلەتىندەر بارىپ تاعزىم ەتەدى. ول ورىندا مەن دە بولىپ، ۇلكەن اسەرگە بولەندىم، – دەيدى بەلگىلى كومپوزيتور، مادەنيەت قايراتكەرى ءىليا جاقانوۆ.
ءجالاڭتوس ءباھادۇر جونىندە تاريحشى ك.كاتاەۆتىڭ مىنانداي ءسوزى بار. «ازيا تاريحىندا ءۇش جولبارىس بولدى. ولار – شىڭعىس حان، ءامىر تەمىر، ءجالاڭتوس». وسىنىڭ ءوزى كوپ جايتتان حابار بەرسە كەرەك. بابامىزدىڭ ەرەن ەرلىگى جوڭعارلارمەن شايقاس كەزىندە بايقالدى. جەتىسۋداعى جاڭگىر سۇلتانعا كومەككە كەلىپ، وسىنىڭ ناتيجەسىندە قازاقتار جاۋدى ويسىراتا جەڭەدى.
ءجالاڭتوس سامارقاندا وتىز جىلداي بيلىك قۇرعان. جولبارىس جۇرەكتى باتىر رەگيستان ورتالىعىنان «شەر-دور» («ارىستاندى»), «ءتىللا-قاري» («التىنمەن اپتالعان») مەدرەسەلەرى مەن ساۋلەتتى سارايلار تۇرعىزعان. جوعارىدا اتالعان كونفەرەنتسيادا ءجالاڭتوس ءباھادۇردىڭ اتىن بارشا قازاق حالقىنا تانىستىرۋ، استانا، الماتى قالالارىندا ەسكەرتكىشىن اشۋ، كوشە اتىن بەرۋ، رەسەي، وزبەكستان مۇراعاتتارىنداعى باھادۇرگە قاتىستى دەرەكتەردى زەرتتەۋ جايى دا كەڭىنەن ءسوز بولدى.
«اساندار كوتەرىلىسى» تۋرالى شىندىق تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان كەيىن عانا ايتىلا باستادى. بۇل كەڭەستىك جۇيەنىڭ قيتۇرقى ساياساتىنا قارسى جەرگىلىكتى شارۋالاردىڭ باس كوتەرۋى ەدى. تالاي بوزداقتار جازىقسىز وق قۇشتى. كوڭىلگە دەمەۋ بولاتىن جايت، ادىلەتسىزدىككە، امىرشىلدىككە قارسى شىققانداردىڭ ەرلىگى ورىندى باعالانىپ كەلەدى. العاشقىدا سىرداريانىڭ «السەيىت» وتكەلىنە جاقىن جەردە ەسكەرتكىش ورناتىلدى. ارادا ون ءبىر جىل وتكەننەن كەيىن كوتەرىلىستىڭ 80 جىلدىعىنا وراي ەسكەرتكىشتى جاڭعىرتۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. ەندى، مىنە، اۋدان ورتالىعىندا جاڭادان ەسكەرتكىش بوي كوتەردى.
– ەسكەرتكىش بۇرىن داريانىڭ ارعى جاعىندا بولاتىن. كوپ ادامنىڭ اياعى جەتە بەرمەيتىن ەلەۋسىزدەۋ جەردە ەدى. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ شيرەك عاسىرلىق مەرەكەسى قارساڭىندا كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلارعا ارناپ اۋدان ورتالىعىندا جاڭادان ەسكەرتكىش ورناتۋعا شەشىم قابىلدادىق، – دەيدى اۋدان باسشىسى ن.شامۇراتوۆ.
تاعىلىمدىق، ءتالىمدى ءمانى زور ەڭسەلى ەسكەرتكىشتەردىڭ اشىلۋىنا جەكەلەگەن كاسىپكەرلەر، ازاماتتار قارجى ءبولىپ، دەمەۋشىلىك كورسەتتى. سولاردىڭ ءبىرى الماتىلىق كاسىپكەر ەربوزداق وتەۋوۆ. وبلىس اكىمى ق.كوشەرباەۆ ءجالاڭتوس ءباھادۇردىڭ ماۆزولەيى اشىلۋ كەزىندە جاناشىر ازاماتتىڭ ەڭبەگىن باعالاپ، كوپشىلىك الدىندا يىعىنا شاپان جاپتى.
– ءبىز ەربوزداققا ءدان ريزامىز. الىستا جۇرسە دە تۋعان جەرىن ۇمىتپاي، ءاردايىم قولعابىس جاساپ جۇرگەن جەرلەسىمىزگە ريزاشىلىعىمىزدى بىلدىرە وتىرىپ، ەربوزداقتاي ازاماتتار كوپ بولسا ەكەن دەپ تىلەيمىز، – دەدى قىرىمبەك ەلەۋۇلى جۇرەكجاردى لەبىزىن ءبىلدىرىپ.
ەربوزداق بولسا بۇگىنگى تولقىنىسىن بىلايشا جەتكىزدى:
– وتباسىممەن جەتىسۋ جەرىنە قونىس اۋدارعانىما دا قىرىق جىلداي ۋاقىت زىر ەتە ءوتىپتى. سوندا دا كىندىك قانىمىز تامعان جەرگە ءاردايىم بۇيرەگىمىز بۇرىپ تۇرادى. ۇنەمى ەل جاققا ەلەڭدەپ، جاعىمدى جاڭالىق جەتسە جادىراپ قالامىز. ۇلكەندى-كىشىلى شارالاردان مۇمكىندىك بولسا قالىس قالماۋعا تىرىسامىن.
جاقىندا تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 25 جىلدىعىنا سايكەس وتكىزىلگەلى جاتقان ءمادەني-رۋحاني جۇمىستار جايلى ەستىپ، قۋانىپ قالدىم. سوسىن تويدىڭ كادەسىز بولمايتىنىن ەسكەرىپ، قوماقتى قارجى اۋداردىم. بۇل – ءبىزدىڭ تۋعان جەر الدىنداعى ازاماتتىق بورىشىمىز جانە پەرزەنتتىك پارىزىمىز.
ات بايگەسىز تويدىڭ شىرايى كەلگەن بە؟! «ءابدىراحمان توبە» باۋرايىنداعى تاي، قۇنان، توق الامان بايگەلەرىن قىزىقتاۋشى جۇرت قاراسى كوپ بولدى. وزا شاۋىپ كەلگەن تۇلپارلاردىڭ يەلەرىنە جەڭىل اۆتوكولىكتىڭ كىلتى تاپسىرىلدى. قۇسبەگىلەر سايىسى دا جينالعاندارعا قۋانىش سىيلادى. ال قىز قۋ، تەڭگە الۋ سياقتى ۇلتتىق ويىنداردى تاماشالاعان قاۋىم ەستەن كەتپەس اسەر العاندارى كۇمانسىز.
كەنتتەگى ورتالىق الاڭدا ەلىمىزدەگى ەسترادا جۇلدىزدارىنىڭ قاتىسۋىمەن بولعان مەرەكەلىك گالا-كونتسەرت قازالى اسپانىن اسەم اۋەنمەن كومكەردى. كوپشىلىكتىڭ جۇزدەرى جارقىن، كوڭىلدەرى كوتەرىڭكى ەكەنىن سان ءتۇرلى تۇسپەن قۇبىلعان وتشاشۋ دالەلدەپ جاتتى.
ارنايى تىگىلگەن كيىز ۇيلەردە بابالار رۋحىنا اس بەرىلىپ، قۇران باعىشتالدى. جان-جاقتان كەلگەن قوناقتار ەل بىرلىگىن، تىنىشتىقتى، جاقسىلىقتى ارقاۋ ەتكەن اقجارما تىلەكتەرىن ورتاعا سالدى.
– بۇل شارانىڭ بۇگىنگى زامانداس پەن كەلەشەكتەگى ۇرپاققا بەرەر تاربيەسى مول. تاريحتى بىلمەي، بولاشاقتى باعدارلاۋىمىز مۇمكىن ەمەس. بولاشاق ۇرپاعىمىز سول باتىر بابالارىنىڭ، داناگوي دانالارىنىڭ ەرلىكتەرى مەن ءومىر جولدارىن ۇلىقتاي جۇرسە ۇتپاساق ۇتىلمايمىز، – دەيدى اۋداننىڭ ارداقتى ازاماتى، «رزا» اق پرەزيدەنتى سامۇرات يماندوسوۆ.
تاۋەلسىزدىك – سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋى قيىن ۇلى ۇعىم. وسىنى جاقسى تۇسىنگەن قازالى حالقىنىڭ ازاتتىق مەرەكەسىن دۇبىرلەتىپ اتاپ ءوتىپ جاتقاندارى سىرت كوزدى سۇيسىندىرەدى. جاقسىلىققا قۋانا ءبىلۋ دە – باعا جەتپەس قاسيەت.
نۇرپەرزەنت دومباي،
"انا ءتىلى"
