تيمۋر قاسىمۇلى بەيسەمبيەۆ (1955-2016) بۇكىل سانالى عۇمىرىن عىلىمعا ارناعان جانە عىلىمعا ادال قىزمەت ەتكەن جان. الماتى قالاسىندا 1955-جىلى عالىمدار وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن تيمۋر قاسىمۇلىنىڭ اكەسى قاسىم بەيسەمبيەۆ (1919-1980) قازاقتان شىققان تۇڭعىش فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى (1958). اناسى ۆالەنتينا ايتەشەۆنا يسەنعاليەۆا (1924-2017) ف.ع.د، پروفەسسور، تانىمال لينگۆيست عالىم، تۋركولوگ. تيمۋر قاسىمۇلى مەكتەپتى ۇزدىك ءبىتىرىپ 1972-1977 جىلدار ارالىعىندا قازمۋ تاريح فاكۋلتەتىندە وقيدى. ۇستازى ۆ.پ.ءيۋديننىڭ (1928-1983) ايتۋىمەن تاشكەنتتەگى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا ءتۇسىپ 1983-جىلى «تاريح-ي شاحرۋحي» كاك يستوريچەسكي يستوچنيك» اتتى تاقىرىپتا كانديداتتىق جۇمىسىن ءساتتى قورعاپ شىعادى. 1983-1992 جىلدار ارالىعىندا ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىندا، ال 1992-2016 جىلدار ارالىعىندا ر.ب. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىندا جۇمىس ىستەدى.
ت.ق.بەيسەمبيەۆ قارا شاڭىراق قازمۋ تاريح فاكۋلتەتىندە وقىعاندا، اعىلشىن ءتىلى توبىندا وقىعانىن جانە سول كەزدەن باستاپ شەتەل تىلدەرىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعى ەرەكشە ويانعانىن ارقاشان تىلگە تيەك ەتەتىن. ونىڭ ۇستىنە ۇستازى ۆ.پ.ءيۋديننىڭ شىعىس ءتىلىن ۇيرەنۋشىلەر ءۇشىن اشقان «شىعىستانۋشى» ۇيىرمەسىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى بولعانىن، وسى ۇيىرمەدە پارسى جانە تۇرىك-شاعاتاي ءتىلىن مەڭگەرگەنىن اڭگىمەلەۋدەن جالىقپايتىن. بۇل ۇيىرمەدە تەك شىعىس تىلدەرىن ۇيرەنىپ قويماي، شىعىس دەرەككوزدەرىمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ ادىستەرىمەن تانىسقاندىعىن جانە ۇستازى ۆ.پ.ءيۋديننىڭ قولجازبالارمەن جۇمىس ىستەگەندە ەرەكشە جاقسى كورىپ جۇمىس ىستەۋ كەرەكتىگى تۋرالى ايتقانىن وتە اسەرلى ەتىپ بايانداپ وتىراتىن. ول كەزدە پارسى ءتىلىن ارنايى ۇيرەتەتىن ماماندىق قازاقستاندا بولمادى، بىراق سوعان قاراماستان ۇيىرمەگە بارىپ ءجۇرىپ-اق پارسى ءتىلىن جەتىك مەڭگەرىپ، شاعاتاي-پارسى تىلدەرىندەگى قولجازبالاردى ەركىن وقيتىن جاعدايعا جەتەدى.
عىلىمداعى جولى تاريح فاكۋلتەتىنەن باستالعان عالىمنىڭ باستى زەرتتەۋ تاقىرىبى تۇرىك-پارسى تىلدەرىندەگى قازاقستان مەن ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ تاريحى، مادەنيەتى، ءتىلى جانە جازباشا مۇرالارى بولاتىن. وسى باعىتتا مىقتى مامان بولۋى ءۇشىن بىرنەشە شىعىس جانە باتىس تىلدەرىن ءبىلۋ كەرەكتىگىن جاقسى بىلگەن عالىم 14 ءتىلدى مەڭگەرەدى. ونىڭ ىشىندە بەس تىلدە ەركىن سويلەپ، جازاتىن (شاعاتاي، پارسى، اعىلشىن، فرانتسۋز جانە نەمىس). تيمۋر قاسىمۇلى بىرنەشە تىلدە جازىلعان 200 استام ماقالا مەن التى ۇلكەن مونوگرافيانىڭ اۆتورى.
شىعىس دەرەككوزدەرىن زەرتتەگەندىكتەن جانە تاشكەنتتەگى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىن بىتىرگەندىكتەن تيمۋر قاسىمۇلىن عىلىمي ورتا ءبىرىنشى كەزەكتە شىعىستانۋشى رەتىندە تانيدى. قازاقستاندىق شىعىستانۋشى رەتىندە قانشاما عىلىمي كونفەرەنتسيالارعا قاتىسىپ ۇشاڭ-تەڭىز بىلىمىمەن زەرتتەۋشىلەردى تاڭ قالدىردى جانە وزىنە ءتانتى ەتە ءبىلدى.
وتاندىق شىعىستانۋشىلاردىڭ ىشىنەن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قول جەتپەيتىندەي كورىنگەن وكسفورد، كەمبريج، ينديانا ۋنيۆەرسيتەتى مەن پاريج جانە توكيو قالالارىنداعى ورتالىق ازيانى زەرتتەۋ ورتالىقتارى مەن ۇلتتىق كىتاپحانالارىندا گرانتتىق جانە عىلىمي زەرتتەۋشىلەرگە ارنالعان ستيپەنديا باعدارلامالارىنا قاتىسىپ جۇمىس ىستەگەن عالىم. سونىمەن قاتار، العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ەڭبەكتەرىن اعىلشىن تىلىندە جاريالاعان بىردەن-ءبىر وتاندىق شىعىستانۋشى دەسەك ارتىق ايتقان بولمايمىز. اعىلشىن تىلىندە ماقالا شىعارۋ كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن مۇڭ بولسا، تيمۋر قاسىمۇلى ءبىر ەمەس ەكى مونوگرافياسىن اعىلشىن تىلىندە جارىققا شىعارعان.
ونىڭ ءبىرى توكيودا 2008-جىلى اعىلشىن تىلىندە «Annotated Indices to the Kokand Chronicles» دەگەن اتپەن جارىق كورەدى (889 بەت). ەكىنشى ەڭبەگى – Mulla Muhammad Yunus Djan Shighavul Dadkhah Tashkandi. The Life of ‘Alimqul. A Native Chronicle of Nineteenth Century Central Asia» دەپ اتالادى. بۇل ەڭبەك 1834-جىلى قۇرىلعان Routledge Curzon باسپا ۇيىنەن 2003-جىلى جارىق كورەدى. اتالمىش مونوگرافياسى ەكىنشى رەت جارىق كورگەن جانە ەۋروپانىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندەگى كىتاپ دۇكەندەرىندە ساتىلاتىن وتاندىق شىعىستانۋشىنىڭ ەڭبەگى ەكەندىگىن ماقتانىشپەن ايتۋعا ءتيىسپىز. قازىرگى تاڭدا بۇل كىتاپتى كەز-كەلگەن وقىرمان ينتەرنەت تاپسىرىسپەن ساتىپ الۋىنا بولادى.
تيمۋر بەيسەمبيەۆتىڭ بارلىق ەڭبەكتەرى ءبىر توبە دە، ءاۋفيدىڭ «حيكايالار جيناعى» اتى ەڭبەگى ءبىر توبە (ال-‘اۋفي، ساديد اد-دين مۋحامماد. دجاۆامي‘ ال-حيكايات ۆا لاۆامي‘ ار-ريۆايات // «سوبرانيە راسسكازوۆ ي بلەستياششيە يستوري». سوكروۆيششنيتسا ۆوستوچنوي مۋدروستي / پودگوتوۆكا يزدانيا، پرەديسلوۆيە، پەرەۆود س پەرسيدسكوگو، كوممەنتاري، پريلوجەنيا ي ۋكازاتەل تيمۋرا ك. بەيسەمبيەۆا). ءبىر توبە بولۋىنىڭ وزىندىك سەبەپتەرى دە جوق ەمەس. سوڭعى جىلدارى ت.بەيسەمبيەۆ عىلىمي جوبا شەڭبەرىندە ءاۋفيدىڭ «حيكايالار جيناعىن» زەرتتەۋمەن اينالىستى. ۇزاق جىلدار بويى ءبىر تاقىرىپتى قايتا-قايتا جوبا ەتىپ تاڭداعانى ءۇشىن ارىپتەستەردىڭ قاتاڭ سىڭىنا دا ۇشىرادى. بىراق ت.قاسىمۇلى ءبۇل كۇندەرى ايتىپ جۇرگەن پانارالىق زەرتتەۋ ءادىسىن قولدانۋ ارقىلى ءبىر تاقىرىپتىڭ شەڭبەرىندە بىرنەشە جوبا جاساپ، بىرنەشە باعىتتا ءاۋفيدىڭ ەڭبەگىن زەرتتەگەنىن كوپشىلىك ۋاقىتىندا تۇسىندە المادى. بىراق، كوپشىلىكتىڭ پىكىرى ت.قاسىمۇلىنىڭ قارقىندى تۇردە جۇمىس ىستەۋىنە كەدىرگى بولعان ەمەس. كەرىسىنشە ءار جولى ينستيتۋتقا كەلگەندە مىندەتتى تۇردە ءاۋفيدىڭ ءبىر اڭگىمەسىن باياندايتىن. ءاۋفيدىڭ حيكايالارىنىڭ مازمۇنىنا كەلسەك، وندا عازنەۆيلەر مەن سەلجۇكتەر، قاراحاندار مەن حورەزمشاحتار تۇسىنداعى الەۋمەتتىك، ساياسي، ءدىني، بالا تاربيەسى، تۇرمىستىق ماسەلەلەر، مەملەكەت باسقارۋ، اسكەري جانە تىلدىك ماسەلەلەرگە قاتىستى حيكايالار قامتىلعان. اۆتوردىڭ ءوزى ورتا ازيادان شىققاندىقتان وسى ايماققا قاتىستى ماسەلەلەردى بارىنشا ءتيىمدى قامتۋعا تىرىسقاندىعىن، تۇرىكتەردىڭ موڭعول شاپقىنشىلىعىنا دەيىن مۇسىلمان الەمىنە تيگىزگەن اسەرىن، ميداي ارالاسقان ساتتەرىن تيمۋر بەيسەنبيەۆ ءاۋفيدىڭ «حيكايالار جيناعى» ەڭبەگىنىڭ شەڭبەرىندە زەرتتەگەن.
اۋفي ەڭبەكتەرىن زەرتتەۋدە تۇركولوگتار جاساۋ كەرەك جۇمىس كوپ دەپ ايتىپ وتىراتىن.
2015-2017 جىلدارعان ارنالعان عىلىمي جوباسى دا وسى تاقىرىپتىڭ شەڭبەرىندە بولاتىن. 2016-جىلدىڭ سوڭىندا دۇنيەدەن وتۋىنە بايلانىستى جوبانىڭ سوڭعى 2017-جىلعى جۇمىسىن اتقارۋدى موينىما العان بولاتىنمىن. ت.بەيسەنبيەۆ اعامىزدىڭ ءار جولى اۋفي تۋرالى جان-تانىمەن بەرىلىپ ايتقان اڭگىمەلەرى، بۇل حيكايالاردىڭ سانى ەكى مىڭنان كوپ ەكەندىگى جانە ىشىندە ءالى زەرتتەلمەگەن حيكايالار كوپ ەكەندىگىن ەستىپ جۇرگەندىكتەن ءبىر جاعى جۇرەكسىنسەم دە وسى جوبانى اتقارۋعا كىرىستىم. ت.بەيسەمبيەۆتىڭ اۋدارامىن دەپ جوسپارلاعان حيكايالارىن جەكە جۇمىس كابينەتىنەن دە، كومپيۋتەرىنەن دە تاپپاعاندىقتان ءبارىن باسىنان باستاۋعا تۋرا كەلدى. جوبا 2017-جىلدىڭ سوڭىندا ءساتتى اياقتالدى. عالىمنىڭ ءوزى بولماعانمەن ونىڭ جوباسى تاعى ءبىر جىلعا دەيىن جالعاستى. بىراق عالىم اعامىزدىڭ عىلىمداعى جولى ەشۋاقىتتا اياقتالمايدى، ارقاشان جالعاسىپ تابادى دەپ ويلايمىز.
ت.بەيسەمبيەۆتىڭ وتباسى عالىمنىڭ بارلىق ءارحيۆىن ءوزى جۇمىس ىستەگەن ر.ب. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنا وتكىزدى. بۇل ءارحيۆتىڭ بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشى دايىندالدى. ت.قاسىمۇلى كىتاپحاناسىندا ساقتالعان كىتاپتاردىڭ ۇلكەن بولىگى سيرەك كەزدەسەتىن پارسى تىلىندەگى كىتاپتار. بۇل كىتاپتار يراننىڭ وزىندە سيرەك كەزدەسەتىنىن ەرەكشە اتاپ كورسەتكەن ءجون. يراننىڭ سوڭعى شاحى مۇحامماد رەزا 1970 جىلدارى پەحلەۆي اۋلەتىنىڭ 2500 جىلدىق مەرەيتويىن حالىقارالىق دەڭگەيدە اتاپ وتەدى. سول مەرەيتويدىڭ قارساڭىندا كوپتەگەن عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارى جاسالادى. يراندىقتار بۇكىل الەمگە وزدەرىنىڭ تاريحىمەن، ادەبيەتىمەن جانە جازبا ەسكەرتكىشتەرىمەن ەرەكشە ەل ەكەندىگىن كورسەتۋ ماقساتىندا كوپتەگەن قولجازبالاردى جارىققا شىعارادى. سول كەزدە جارىق كورگەن ەڭبەكتەر ساپالى ءارى قۇندى دەپ ەسەپتەلەدى. جانە، بۇل كۇندەرى ول كىتاپتار سيرەك كىتاپتار قاتارىنا جاتادى.
ت.قاسىمۇلى يرانعا بارعاندا سيرەك كەزدەسەتىن كىتاپتاردى اپتالار بويى ەسكى كىتاپتار ساتاتىن كىتاپ دۇكەندەرىنەن ىزدەۋمەن اينالىساتىن.
ءبىر قىزىعى تەگەرانداعى بارلىق كىتاپ دۇكەندەرىنىڭ يەسى ت.قاسىمۇلىن تانيتىن. كىتاپ دۇكەنىندەگى بارلىق كىتاپتاردىڭ اتى مەن اۆتورىن جاتقا بىلەتىن ادامدى كۇندە كەزدەستىرە بەرمەيتىندىكتەن عىلىمعا سونشالىقتى بەرىلگەن، اق كوڭىل ادامدى ەسكە ساقتاماۋ مۇمكىن ەمەس بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە ت.قاسىمۇلىنىڭ پارسى ءتىلى ۇيىرمەدە ءجۇرىپ ۇيرەنگەن كىتابي پارسى ءتىلى بولاتىن. يرانعا العاش بارعان كەزدە كۇندەلىكتى اۋىزەكى تىلدە سويلەۋدى ۇيرەنگەنشە ت.قاسىمۇلىنىڭ ءتىلىن يراندىقتار قىزىق كورەتىن.
ورتاعاسىرلىق تىلدە سويلەيتىن ادامدى كەزدەستىردىك دەپ يراندىق عالىمدار جارىسا ايتاتىن.
بىراق، ت.قاسىمۇلى ۇشان-تەڭىز بىلىمىمەن، عىلىمعا دەگەن شەكسىز ادالدىعىمەن كەز-كەلگەن ادامدى وزىنە ءتانتى ەتەتىن. سوندىقتان يراندىق ارىپتەستەرى ت.قاسىمۇلىن ەرەكشە قۇرمەتتەيتىن جانە ءار كەلگەندە ارنايى عىلىمي باعدارلامالارعا شاقىراتىن. اعىلشىن جانە پارسى تىلدەرىندە ەركىن سويلەيتىن عالىم يراندىقتاردىڭ وزدەرى بىلمەيتىن دەرەكتەردى اتاپ كورسەتۋىمەن ءار جولى كوپشىلىكتى تاڭ قالدىرىپ، تاڭداي قاقتىراتىن.
تيمۋر قاسىمۇلى ارقاشان 14 ءتىلدىڭ ىشىنەن پارسى ءتىلىن بىلەتىنىن ماقتانىشپەن ايتىپ وتىراتىن جانە پارسى ءتىلىن ەرەكشە جاقسى كورەتىن. پارسى ءتىلى تۋرالى: «پارسى ءتىلىن ادام مانساپ پەن بايۋ ءۇشىن وقىمايدى. بۇل ءتىلدى ادام ادەپتى ءھام ءبىلىمدى بولۋ ءۇشىن جانە ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن وقيدى. پارسى ءتىلى ەشكىمدى ەشنارسەگە تاۋەلدى ەتپەيدى، كەرىسىنشە ەركىن ويلاۋعا، ازات جانە كەڭ بولۋعا جەتەلەيدى». سىزدەر باقىتتى ادامداردىڭ قاتارىنا جاتاسىزدار، سەبەبى شىعىستىڭ ەڭ ادەمى ءتىلى – پارسى ءتىلىن ۇيرەنىپ جۇرسىزدەر. تاڭداعان شىعىس ءتىلىنىڭ قادىرىن ءبىلىپ، كادەگە جاراتا بىلىڭىزدەر. پارسى ءتىلى سوناۋ يران پاتشالارىنىڭ، نەبىر عالىمداردىڭ، اقىندار مەن تاريحشىلاردىڭ، ديپلوماتتار مەن فيلوسوفتاردىڭ ءتىلى. جانە، پارسى ءتىلى ۇلكەن ءبىر كەنىش سەكىلدى، قانشا قازساڭ دا تاۋسىلمايدى. كىم قازسا دا، بايلىققا كەنەلەدى»، دەپ ايتاتىن.
ت.قاسىمۇلى سانالى عۇمىرىندا عىلىمعا ادال قىزمەت ەتتى. كوپتەگەن عالىمدارعا جەتىسە بەرمەيتىن كىسىلىك پەن ادامشىلىقتى ءبىر ساتكە دە ۇمىتپاعان عالىم. ومىرىندە جاعىمپازدانۋ نە ەكەنىن بىلمەگەن، بايلىققا دا مانساپقا قىزىقپاعان، ءتىپتى ونىڭ نە ەكەنىن بىلمەي وتكەن زامانىمىزدا سيرەك كەزدەسەتىن ەرەكشە تۇلعا. ءبىر قىزىعى، شەتەلدىك زەرتتەۋشىلەر، اسىرەسە شىعىستانۋشىلار جاقسى تانىعان، ءاربىر ماقالاسىن ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىن عالىمدى ءوز ەلىندە كوپشىلىك قاۋىم جاقسى تانىمايتىن.
ت.قاسىمۇلىنىڭ 60-جاسقا تولۋ مەرەيتويى ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلىنا تۋرا كەلدى. جىلدار بويعى عىلىمعا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن العان بار سىيلىعى ءتوس بەلگى ەكەندىگىن ايتۋدىڭ ءوزى كوڭىلگە مۇڭ ۇيالاتادى.
مەرەيتويى قارساڭىندا ءوزىنىڭ قۇرمەتىنە عىلىمي شارا وتەدى دەپ كۇتكەن بولسا كەرەك. اناسى ۆ.يسەنعاليەۆا 2015-جىلى ۇلىنىڭ مەرەيتويىنا ارناپ ءوز قاراجاتىنا كىتاپ شىعارادى. كىتاپتىڭ اتىن «زنامەنيتىي ۋچەنىي، يستوريك-ۆوستوكوۆەد تيمۋر كاسىموۆيچ بەيسەمبيەۆ» دەپ اتاعان. كىتاپتا ت.قاسىمۇلىنىڭ تۋعان كۇنىنەن 2015-جىلعا دەيىنگى عۇمىرى، عىلىمداعى ورنى مەن ەڭبەكتەرى باياندالادى. بۇل كىتاپ بالكىم تيمۋر قاسىمۇلىنىڭ ومىرىندەگى ەڭ ۇلكەن قۇرمەت پەن سىيلىق بولعان شىعار. ول جاعىن ەشۋاقىتتا بىلە المايمىز.... الايدا، وتاندىق شىعىستانۋشىلار وسىنداي عالىمنىڭ ەڭبەكتەرىن ارى قاراي زەرتتەۋدى جالعاستىرۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز. الەمنىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنەن اتتاي قالاپ الىپ كەلگەن كىتاپتارىن شىعىستانۋشىلار وقىپ، عالىمنىڭ باي مۇراسىن زەرتتەۋى قاجەت. اسىرەسە يرانتانۋشىلار مەن تاريحشىلار ت.قاسىمۇلىنىڭ كىتاپحاناسىمەن تانىسىپ، عالىمنىڭ زەرتتەۋگە عۇمىرى جەتپەگەن تاقىرىپتارىن ارى قاراي زەرتتەۋى اسا ماڭىزدى. الداعى ۋاقىتتا ت.بەيسەمبيەۆ اتىنداعى كابينەت، سىيلىق، ستيپەنديا، گرانت تاعايىندالسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. ەكى جىلدا ءبىر رەت «بەيسەمبيەۆ وقۋلارى» سەكىلدى عىلىمي شارالاردى وتكىزۋ ارقىلى عالىمنىڭ مۇرالارىن زەرتتەۋگە ۇلەس قوسقان بولار ەدىك. عالىمنىڭ كوزى تىرىسىندە كورسەتپەگەن قۇرمەتتى وسىنداي جولمەن كورسەتۋ ارقىلى الەمدىك دەڭگەيدە تانىلعان عالىمعا جانە بۇكىل وتاندىق عىلىمعا دەگەن قۇرمەتىمىزدى كورسەتكەن بولار ەدىك.
عاليا قامباربەكوۆا،
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ
شىعىستانۋ فاكۋلتەتى،
تاياۋ شىعىس جانە وڭتۇستىك ازيا
كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى
