Ǧylymǧa adal jan

Timur Qasymūly Beisembiev (1955-2016) bükıl sanaly ǧūmyryn ǧylymǧa arnaǧan jäne ǧylymǧa adal qyzmet etken jan. Almaty qalasynda 1955-jyly ǧalymdar otbasynda düniege kelgen Timur Qasymūlynyŋ äkesı Qasym Beisembiev (1919-1980) qazaqtan şyqqan tūŋǧyş filosofiia ǧylymynyŋ doktory (1958). Anasy Valentina Aiteşevna İsenǧalieva (1924-2017) f.ǧ.d, professor, tanymal lingvist ǧalym, turkolog. Timur Qasymūly mekteptı üzdık bıtırıp 1972-1977 jyldar aralyǧynda QazMU tarih fakultetınde oqidy. Ūstazy V.P.Iýdinnıŋ (1928-1983) aituymen Taşkenttegı Şyǧystanu institutynyŋ aspiranturasyna tüsıp 1983-jyly «Tarih-i Şahruhi» kak istoricheskii istochnik» atty taqyrypta kandidattyq jūmysyn sättı qorǧap şyǧady. 1983-1992 jyldar aralyǧynda Ş.Ş. Uälihanov atyndaǧy tarih jäne etnologiia institutynda, al 1992-2016 jyldar aralyǧynda R.B. Süleimenov atyndaǧy şyǧystanu institutynda jūmys ıstedı. T.Q.Beisembiev qara şaŋyraq QazMU tarih fakultetınde oqyǧanda, aǧylşyn tılı tobynda oqyǧanyn jäne sol kezden bastap şetel tılderıne degen qyzyǧuşylyǧy erekşe oianǧanyn ärqaşan tılge tiek etetın. Onyŋ üstıne ūstazy V.P.Iýdinnıŋ şyǧys tılın üirenuşıler üşın aşqan «Şyǧystanuşy» üiırmesınıŋ belsendı müşesı bolǧanyn, osy üiırmede parsy jäne türık-şaǧatai tılın meŋgergenın äŋgımeleuden jalyqpaityn. Būl üiırmede tek şyǧys tılderın üirenıp qoimai, şyǧys derekközderımen jūmys ısteudıŋ ädısterımen tanysqandyǧyn jäne ūstazy V.P.Iýdinnıŋ qoljazbalarmen jūmys ıstegende erekşe jaqsy körıp jūmys ısteu kerektıgı turaly aitqanyn öte äserlı etıp baiandap otyratyn. Ol kezde parsy tılın arnaiy üiretetın mamandyq Qazaqstanda bolmady, bıraq soǧan qaramastan üiırmege baryp jürıp-aq parsy tılın jetık meŋgerıp, şaǧatai-parsy tılderındegı qoljazbalardy erkın oqityn jaǧdaiǧa jetedı.

Ǧylymdaǧy joly tarih fakultetınen bastalǧan ǧalymnyŋ basty zertteu taqyryby türık-parsy tılderındegı Qazaqstan men Ortalyq Aziia elderınıŋ tarihy, mädenietı, tılı jäne jazbaşa mūralary bolatyn. Osy baǧytta myqty maman boluy üşın bırneşe şyǧys jäne batys tılderın bılu kerektıgın jaqsy bılgen ǧalym 14 tıldı meŋgeredı. Onyŋ ışınde bes tılde erkın söilep, jazatyn (şaǧatai, parsy, aǧylşyn, fransuz jäne nemıs). Timur Qasymūly bırneşe tılde jazylǧan 200 astam maqala men alty ülken monografiianyŋ avtory.

Şyǧys derekközderın zerttegendıkten jäne Taşkenttegı şyǧystanu institutynyŋ aspiranturasyn bıtırgendıkten Timur Qasymūlyn ǧylymi orta bırınşı kezekte şyǧystanuşy retınde tanidy. Qazaqstandyq şyǧystanuşy retınde qanşama ǧylymi konferensiialarǧa qatysyp ūşaŋ-teŋız bılımımen zertteuşılerdı taŋ qaldyrdy jäne özıne täntı ete bıldı.

Otandyq şyǧystanuşylardyŋ ışınen alǧaşqylardyŋ bırı bolyp qol jetpeitındei körıngen Oksford, Kembrij, İndiana universitetı men Parij jäne Tokio qalalaryndaǧy Ortalyq Aziiany zertteu ortalyqtary men ūlttyq kıtaphanalarynda granttyq jäne ǧylymi zertteuşılerge arnalǧan stipendiia baǧdarlamalaryna qatysyp jūmys ıstegen ǧalym. Sonymen qatar, alǧaşqylardyŋ bırı bolyp eŋbekterın aǧylşyn tılınde jariialaǧan bırden-bır otandyq şyǧystanuşy desek artyq aitqan bolmaimyz. Aǧylşyn tılınde maqala şyǧaru köptegen zertteuşıler üşın mūŋ bolsa, Timur Qasymūly bır emes ekı monografiiasyn aǧylşyn tılınde jaryqqa şyǧarǧan.

Onyŋ bırı Tokioda 2008-jyly aǧylşyn tılınde «Annotated Indices to the Kokand Chronicles» degen atpen jaryq köredı (889 bet). Ekınşı eŋbegı – Mulla Muhammad Yunus Djan Shighavul Dadkhah Tashkandi. The Life of ‘Alimqul. A Native Chronicle of Nineteenth Century Central Asia» dep atalady. Būl eŋbek 1834-jyly qūrylǧan Routledge Curzon baspa üiınen 2003-jyly jaryq köredı. Atalmyş monografiiasy ekınşı ret jaryq körgen jäne Europanyŋ köptegen elderındegı kıtap dükenderınde satylatyn otandyq şyǧystanuşynyŋ eŋbegı ekendıgın maqtanyşpen aituǧa tiıspız. Qazırgı taŋda būl kıtapty kez-kelgen oqyrman internet tapsyryspen satyp aluyna bolady. Timur Beisembievtıŋ barlyq eŋbekterı bır töbe de, Aufidıŋ «Hikaialar jinaǧy» aty eŋbegı bır töbe (al-‘Aufi, Sadid ad-Din Muhammad. Djavami‘ al-hikaiat va lavami‘ ar-rivaiat // «Sobranie rasskazov i blestiaşie istorii». Sokrovişnisa vostochnoi mudrosti / podgotovka izdaniia, predislovie, perevod s persidskogo, kommentarii, prilojeniia i ukazatel Timura K. Beisembieva). Bır töbe boluynyŋ özındık sebepterı de joq emes. Soŋǧy jyldary T.Beisembiev ǧylymi joba şeŋberınde Aufidıŋ «Hikaialar jinaǧyn» zertteumen ainalysty. Ūzaq jyldar boiy bır taqyrypty qaita-qaita joba etıp taŋdaǧany üşın ärıptesterdıŋ qataŋ syŋyna da ūşyrady. Bıraq T.Qasymūly bül künderı aityp jürgen pänaralyq zertteu ädısın qoldanu arqyly bır taqyryptyŋ şeŋberınde bırneşe joba jasap, bırneşe baǧytta Aufidıŋ eŋbegın zerttegenın köpşılık uaqytynda tüsınde almady. Bıraq, köpşılıktıŋ pıkırı T.Qasymūlynyŋ qarqyndy türde jūmys ısteuıne kedırgı bolǧan emes. Kerısınşe är joly institutqa kelgende mındettı türde Aufidıŋ bır äŋgımesın baiandaityn. Aufidıŋ hikaialarynyŋ mazmūnyna kelsek, onda Ǧazneviler men Seljükter, Qarahandar men Horezmşahtar tūsyndaǧy äleumettık, saiasi, dıni, bala tärbiesı, tūrmystyq mäseleler, memleket basqaru, äskeri jäne tıldık mäselelerge qatysty hikaialar qamtylǧan. Avtordyŋ özı Orta Aziiadan şyqqandyqtan osy aimaqqa qatysty mäselelerdı barynşa tiımdı qamtuǧa tyrysqandyǧyn, türıkterdıŋ moŋǧol şapqynşylyǧyna deiın mūsylman älemıne tigızgen äserın, midai aralasqan sätterın Timur Beisenbiev Aufidıŋ «Hikaialar jinaǧy» eŋbegınıŋ şeŋberınde zerttegen.

Aufi eŋbekterın zertteude türkologtar jasau kerek jūmys köp dep aityp otyratyn.

2015-2017 jyldarǧan arnalǧan ǧylymi jobasy da osy taqyryptyŋ şeŋberınde bolatyn. 2016-jyldyŋ soŋynda dünieden ötuıne bailanysty jobanyŋ soŋǧy 2017-jylǧy jūmysyn atqarudy moinyma alǧan bolatynmyn. T.Beisenbiev aǧamyzdyŋ är joly Aufi turaly jan-tänımen berılıp aitqan äŋgımelerı, būl hikaialardyŋ sany ekı myŋnan köp ekendıgı jäne ışınde älı zerttelmegen hikaialar köp ekendıgın estıp jürgendıkten bır jaǧy jüreksınsem de osy jobany atqaruǧa kırıstım. T.Beisembievtıŋ audaramyn dep josparlaǧan hikaialaryn jeke jūmys kabinetınen de, kompiuterınen de tappaǧandyqtan bärın basynan bastauǧa tura keldı. Joba 2017-jyldyŋ soŋynda sättı aiaqtaldy. Ǧalymnyŋ özı bolmaǧanmen onyŋ jobasy taǧy bır jylǧa deiın jalǧasty. Bıraq ǧalym aǧamyzdyŋ ǧylymdaǧy joly eşuaqytta aiaqtalmaidy, ärqaşan jalǧasyp tabady dep oilaimyz. T.Beisembievtıŋ otbasy ǧalymnyŋ barlyq arhivın özı jūmys ıstegen R.B. Süleimenov atyndaǧy Şyǧystanu institutyna ötkızdı. Būl arhivtıŋ bibliografiialyq körsetkışı daiyndaldy. T.Qasymūly kıtaphanasynda saqtalǧan kıtaptardyŋ ülken bölıgı sirek kezdesetın parsy tılındegı kıtaptar. Būl kıtaptar İrannyŋ özınde sirek kezdesetının erekşe atap körsetken jön. İrannyŋ soŋǧy şahy Mūhammad Reza 1970 jyldary Pehlevi äuletınıŋ 2500 jyldyq mereitoiyn halyqaralyq deŋgeide atap ötedı. Sol mereitoidyŋ qarsaŋynda köptegen ǧylymi zertteu jūmystary jasalady. İrandyqtar bükıl älemge özderınıŋ tarihymen, ädebietımen jäne jazba eskertkışterımen erekşe el ekendıgın körsetu maqsatynda köptegen qoljazbalardy jaryqqa şyǧarady. Sol kezde jaryq körgen eŋbekter sapaly ärı qūndy dep esepteledı. Jäne, būl künderı ol kıtaptar sirek kıtaptar qataryna jatady.

T.Qasymūly İranǧa barǧanda sirek kezdesetın kıtaptardy aptalar boiy eskı kıtaptar satatyn kıtap dükenderınen ızdeumen ainalysatyn.

Bır qyzyǧy Tegerandaǧy barlyq kıtap dükenderınıŋ iesı T.Qasymūlyn tanityn. Kıtap dükenındegı barlyq kıtaptardyŋ aty men avtoryn jatqa bıletın adamdy künde kezdestıre bermeitındıkten ǧylymǧa sonşalyqty berılgen, aq köŋıl adamdy eske saqtamau mümkın emes bolatyn. Onyŋ üstıne T.Qasymūlynyŋ parsy tılı üiırmede jürıp üirengen kıtabi parsy tılı bolatyn. İranǧa alǧaş barǧan kezde kündelıktı auyzekı tılde söileudı üirengenşe T.Qasymūlynyŋ tılın irandyqtar qyzyq köretın.

Ortaǧasyrlyq tılde söileitın adamdy kezdestırdık dep irandyq ǧalymdar jarysa aitatyn.

Bıraq, T.Qasymūly ūşan-teŋız bılımımen, ǧylymǧa degen şeksız adaldyǧymen kez-kelgen adamdy özıne täntı etetın. Sondyqtan irandyq ärıptesterı T.Qasymūlyn erekşe qūrmetteitın jäne är kelgende arnaiy ǧylymi baǧdarlamalarǧa şaqyratyn. Aǧylşyn jäne parsy tılderınde erkın söileitın ǧalym irandyqtardyŋ özderı bılmeitın derekterdı atap körsetuımen är joly köpşılıktı taŋ qaldyryp, taŋdai qaqtyratyn. Timur Qasymūly ärqaşan 14 tıldıŋ ışınen parsy tılın bıletının maqtanyşpen aityp otyratyn jäne parsy tılın erekşe jaqsy köretın. Parsy tılı turaly: «Parsy tılın adam mansap pen baiu üşın oqymaidy. Būl tıldı adam ädeptı häm bılımdı bolu üşın jäne ömırge degen qūştarlyǧyn arttyru üşın oqidy. Parsy tılı eşkımdı eşnärsege täueldı etpeidı, kerısınşe erkın oilauǧa, azat jäne keŋ boluǧa jeteleidı». Sızder baqytty adamdardyŋ qataryna jatasyzdar, sebebı şyǧystyŋ eŋ ädemı tılı – parsy tılın üirenıp jürsızder. Taŋdaǧan şyǧys tılınıŋ qadırın bılıp, kädege jarata bılıŋızder. Parsy tılı sonau İran patşalarynyŋ, nebır ǧalymdardyŋ, aqyndar men tarihşylardyŋ, diplomattar men filosoftardyŋ tılı. Jäne, parsy tılı ülken bır kenış sekıldı, qanşa qazsaŋ da tausylmaidy. Kım qazsa da, bailyqqa keneledı», dep aitatyn. T.Qasymūly sanaly ǧūmyrynda ǧylymǧa adal qyzmet ettı. Köptegen ǧalymdarǧa jetıse bermeitın kısılık pen adamşylyqty bır sätke de ūmytpaǧan ǧalym. Ömırınde jaǧympazdanu ne ekenın bılmegen, bailyqqa da mansapqa qyzyqpaǧan, tıptı onyŋ ne ekenın bılmei ötken zamanymyzda sirek kezdesetın erekşe tūlǧa. Bır qyzyǧy, şeteldık zertteuşıler, äsırese şyǧystanuşylar jaqsy tanyǧan, ärbır maqalasyn ızdep jürıp oqityn ǧalymdy öz elınde köpşılık qauym jaqsy tanymaityn.

T.Qasymūlynyŋ 60-jasqa tolu mereitoiy ömırınıŋ soŋǧy jylyna tura keldı. Jyldar boiǧy ǧylymǧa sıŋırgen eŋbegı üşın alǧan bar syilyǧy tös belgı ekendıgın aitudyŋ özı köŋılge mūŋ ūialatady.

Mereitoiy qarsaŋynda özınıŋ qūrmetıne ǧylymi şara ötedı dep kütken bolsa kerek. Anasy V.İsenǧalieva 2015-jyly ūlynyŋ mereitoiyna arnap öz qarajatyna kıtap şyǧarady. Kıtaptyŋ atyn «Znamenityi uchenyi, istorik-vostokoved Timur Kasymovich Beisembiev» dep ataǧan. Kıtapta T.Qasymūlynyŋ tuǧan künınen 2015-jylǧa deiıngı ǧūmyry, ǧylymdaǧy orny men eŋbekterı baiandalady. Būl kıtap bälkım Timur Qasymūlynyŋ ömırındegı eŋ ülken qūrmet pen syilyq bolǧan şyǧar. Ol jaǧyn eşuaqytta bıle almaimyz....   Alaida, otandyq şyǧystanuşylar osyndai ǧalymnyŋ eŋbekterın ary qarai zertteudı jalǧastyruy kerek dep esepteimız. Älemnıŋ tüpkır-tüpkırınen attai qalap alyp kelgen kıtaptaryn şyǧystanuşylar oqyp, ǧalymnyŋ bai mūrasyn zertteuı qajet. Äsırese irantanuşylar men tarihşylar T.Qasymūlynyŋ kıtaphanasymen tanysyp, ǧalymnyŋ zertteuge ǧūmyry jetpegen taqyryptaryn ary qarai zertteuı asa maŋyzdy. Aldaǧy uaqytta T.Beisembiev atyndaǧy kabinet, syilyq, stipendiia, grant taǧaiyndalsa nūr üstıne nūr bolar edı. Ekı jylda bır ret «Beisembiev oqulary» sekıldı ǧylymi şaralardy ötkızu arqyly ǧalymnyŋ mūralaryn zertteuge üles qosqan bolar edık. Ǧalymnyŋ közı tırısınde körsetpegen qūrmettı osyndai jolmen körsetu arqyly älemdık deŋgeide tanylǧan ǧalymǧa jäne bükıl otandyq ǧylymǧa degen qūrmetımızdı körsetken bolar edık.

Ǧaliia QAMBARBEKOVA,

Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU-dyŋ

Şyǧystanu fakultetı,

Taiau Şyǧys jäne Oŋtüstık Aziia

kafedrasynyŋ aǧa oqytuşysy