الەۋمەتتىك جەلىدەگى ۆيزۋالدى ءارى نەگاتيۆكە تولى اقپارات قوعام مازاسىزدىعىن كۇشەيتىپ تۇر. بۇل ماقالا – اقپاراتتىق مازاسىزدىقتىڭ سەبەپتەرىن پسيحولوگيا، مەديا جانە قوعام تۇرعىسىنان تۇسىندىرەتىن ەكسپلەينەر. سوندايدا نەگاتيۆتى كونتەنتكە بەيىمدىلىك پەن مەدياگيگيەنا جايلى ماڭىزدى تۇجىرىمدار ۇسىنىلادى.
زەرتتەۋلەرگە سايكەس، بۇگىندە ءاربىر جەكە تۇلعا كۇنىنە شامامەن 74 گب اقپارات وڭدەيدى، بۇل 16 فيلم كورگەنمەن نەمەسە 200 000 ءسوز وقىعانمەن تەڭ. ءدال وسىنداي كولەمدەگى اقپاراتتى 500 جىل بۇرىنعى كوزى اشىق ادامدار بۇكىل ءومىر بويى قابىلدايتىن.
اقپاراتتىڭ كوپتىگى مەن جەتىسپەۋشىلىگى
«كەيدە كوشەدە بالالار جۇرگەنىن كورسەم، ءبىرتۇرلى كۇيگە ءتۇسىپ كەتەم. بايقاماي بىرەۋدى قاعىپ كەتەم بە دەپ قورقام…»
بۇل – 19 جاستاعى اياۋلىمنىڭ كۇن سايىنعى ىشكى مونولوگى. ول جولعا شىققان سايىن بويىن بيلەگەن ۇرەيدەن ارىلا المايدى. جاڭالىقتان كورگەن قايعىلى وقيعادان كەيىن ەكىنشى كۋرس ستۋدەنتى ءۇشىن كولىك جۇرگىزۋ ەندى كۇندەلىكتى قورقىنىش پەن ىشكى كۇرەسكە اينالدى.
اياۋلىم سەكىلدى جاڭالىقتاردى ءجيى قارايتىن ادامدار كوپ. اسىرەسە, الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى ۆيدەولار ارقىلى اقپاراتتى ۆيزۋالدى تۇردە قابىلداۋ – ەموتسيالىق اسەردى كۇشەيتەدى. كولىك جۇرگىزۋ تاجىريبەسى بولسا دا، اياۋلىمنىڭ مازاسىز ويلارى كۇن وتكەن سايىن ۇدەپ بارادى.ال ايىمجان قۋانىشەۆا 18 جاستا. كۇنىنە ءۇش ساعاتتان ارتىق الەۋمەتتىك جەلىدە وتىرادى. ول دا اقپاراتتىڭ شەگى جوعىن مويىندايدى.
«اقپاراتتى تىم كوپ تۇتىنعاندا ءوز-وزىمەجىندانىپ, جىلاعىم كەلىپ كەتەدى. بايقاماي Instagram-عا كىرىپ كەتەمىن دە، قايتا-قايتا قاراپ وتىرامىن. كەيدە جەلىلەردى ءوشىرىپ تاستاعىم-اق كەلەدى, بىراق بۇل ماعان وتە قيىن»، - دەيدى ول.
ءبىرى كولىكپەن بالا قاعىپ كەتەمىن دەپ ۇرەيلەنسە, ەندى ءبىرى جاڭالىقتاردان قۇر قالامىن دەپ قورقادى. اركىمنىڭ ىشىندە ءوز قورقىنىشى بار. ال مەديا ءدال سول قورقىنىشتاردى ۇلعايتاتىن قۇرال بولىپ بارادى.
سەنۋدىڭ سالدارى ما؟
بۇگىندە كوپتەگەن ادام مەدياداعى مازمۇندارعا شەكتەن تىس سەنىپ, وزىنە دياگنوز قويا باستادى. پسيحولوگ ۇلدانا اعاباەۆانىڭ ايتۋىنشا, كەيدە ادام بىرنارسە وقىپ الادى دا، پسيحولوگقا دايىن دياگنوزبەن كەلەدى.
«ءار ءۇشىنشى كليەنت دەرلىك «مەندە گيپەربەلسەندىلىك جانە زەيىن تۇراقسىزدىعى سيندرومى بار» دەپ شاعىمدانىپ كەلەدى. بىراق شىن مانىندە ولاردىڭ ەشقايسىسىندا ناقتى دياگنوز جوق. بۇل – الەۋمەتتىك جەلءى ارقىلى تاراعان كونتەنتكە سەنە بەرۋدىڭ سالدارى, - دەيدى مامان.
بۇل تەندەنتسيا SickTok دەپ اتالادى. TikTok-تا #سدۆگ جانە #اۋتيزم حەشتەگتەرى بار كونتەنتتەر 60 ميلليارد قارالىم جيناعان. كەي اۆتورلار ءوز تاجىريبەسىن ءبولىسىپ, دياگنوزى جايلى ايتادى, الايدا ولاردىڭ ىشىندە رەسمي ەمەس دەرەكتەر دە بار.
ال ناقتى مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك, 2023 جىلدىڭ سوڭىندا اقش-تا گيپەربەلسەندىلىك جانە زەيىن تۇراقسىزدىعى سيندرومى دياگنوزى راستالعان 9 ميلليون جاعداي تىركەلگەن. بۇل 2007–2016 جىلدارمەن سالىستىرعاندا ەكى ەسە كوپ.
نەگە نەگاتيۆ بىزگە تارتىمدى؟
پسيحولوگ اننا بوريسقىزى بۇل تۋراسىنداعى توپشىلاۋى نازار اۋدارتادى.
«ەڭ الدىمەن, بۇل قاۋىپسىزدىككە دەگەن قاجەتتىلىكپەن بايلانىستى. ادام اقپاراتتى باقىلاۋ ارقىلى ءوزىن قاۋىپسىز سەزىنگىسى كەلەدى. ياعني جاڭالىقتاردى باقىلاۋ – «جاعدايدى قاداعالاپ وتىرمىن» دەگەن يلليۋزيا بەرەدى. بۇل ادامعا سىرتقى الەمنەن قورعانعانداي كۇي سىيلايدى»، - دەيدى پسيحولوگ.
ايتۋىنشا، بۇل تاماقتانۋ سەكىلدى: پايدالى تاعام با، الدە فاستفۋد پا – ءبارىبىر. ادام كەيدە تەرەڭ ءارى پايدالى دەرەكتەردى ىزدەمەي, تەك «ينفو-فاستفۋد» تۇتىنادى. ءوزىن وسىلاي «تولىققاندى»، «اقپاراتتان حاباردار» سەزىنگىسى كەلەدى.
پسيحولوگتار بۇل قۇبىلىستى اقپاراتتان قۇرقالامىن دەگەن قورقىنىشپەن, ياعني FoMO-مەن (Fear of Missing Out) بايلانىستىرادى. ادام جاڭا پوست، ۆيدەو، جاڭالىق شىققان سايىن سونى كورۋگە ۇمتىلادى. ۋاقىت وتە كەلە بۇل ۇرەي, اشۋشاڭدىق جانە نازار سالۋدىڭ قيىنداۋىنا الىپ كەلۋى مۇمكىن.
بۇل ارادا پسيحولوگيالىق اسەرمەن قاتار, فيزيولوگيالىق سالدار دا ەسكەرۋسىز قالماۋى كەرەك.
ەندوكرينولوگ ەلۆيرا ەرىكقىزىنىڭ ايتۋىنشا, سوزىلمالى مازاسىزدىق پەن كۇيزەلىس ادامنىڭ ەندوكريندىك جۇيەسىنە تىكەلەي اسەر ەتەدى. سوڭعى جىلدارى ەرتە كەزەڭدەگى قانت ديابەتى, ارتەريالىق گيپەرتونيا، نەۆروز جانە دەپرەسسيا بەلگىلەرىنىڭ پايدا بولۋى جيىلەگەن.
«جاقىندا ماعان 28 جاستاعى قىز كەلدى, - دەيدى ەندوكرينولوگ. – مەديتسينالىق تەكسەرىستەن كەيىنونىڭ كليماكس كەزەڭىنە ەرتە كىرگەنى انىقتالدى. ال ارىپتەسىم-گينەكولوگ 19 جاستاعى بويجەتكەنگە ءدال وسىنداي دياگنوز قويعانىن ايتتى. مۇنداي وزگەرىستەر بۇعان دەيىن نەگىزىنەن ەگدە جاستاعى ادامداردا عانا كەزدەسەتىن»، - دەيدى ەلۆيرا.
دارىگەر وسىعان ۇقساس اۋرۋلاردىڭ “جاسارۋىن” ەموتسيونالدى ينتەللەكتىڭ جەتكىلىكسىز دامۋىمەن بايلانىستىرادى. سونداي-اق كۇيزەلىسپەن كۇرەسۋ داعدىلارىنىڭ جوقتىعى مەن ءپاسسيۆتى ءومىر سالتىدا كەرى اسەر ەتەدى.
«جاستار اراسىنداعى بەدەۋلىك, ەرلەر دەنساۋلىعىنىڭ ناشارلاۋى مەن سەمىزدىكتىڭ دە بەلەڭ الۋى – وسىنىڭ ايقىن دالەلى»، - دەيدى ەلۆيرا ەرىكقىزى.
سونىمەن قاتار قازىرگى مەديامازمۇندار كليپتىك ويلاۋدى قالىپتاستىرادى: ادام تەك قىسقا ءارى ءۇستىرت اقپاراتتى قابىلداۋعا ۇيرەنىپ, تەرەڭ ويلاۋمەن تالداۋ قابىلەتى السىرەيدى. سالدارىنان دەپرەسسياعا ۇشىراۋ ىقتيمالدىلىعى ارتادى.
قازاقستانداعى دەپرەسسيا كورسەتكىشتەرى
حالىقارالىق CountryCassette باسىلىمىنىڭ سوڭعى زەرتتەۋىنە سۇيەنسەك, دەپرەسسيانىڭ تارالۋى بويىنشا قازاقستان الەمدەگى 180 ەلدىڭ ءىشىندە 93 ورىندا ەكەن. بۇل تىزىمدە ءبىءزدىڭ الدىمىزدا رەسەي, اقش جانە ەستونيا تۇر. ەلدەگى دەپرەسسياعا ۇشىراعان حالىقتىڭ ۇلەسى – 4,4%، بۇل شامامەن 732 مىڭ ادام دەگەن ءسوز. سالىستىرمالى تۇردە, الەمدىك ورتاشا كورسەتكىش– 3,9%. ياعني, بىزدەگى احۋال الاڭداتارلىق دەڭگەيدە.
بۇل ساندار ەلىمىزدىڭ رەسمي ستاتيستيكاسىمەن دە سايكەس كەلەدى. قر دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى رەسپۋبليكالىق پسيحيكالىق دەنساۋلىق عىلىمي ورتالىعىنىڭ دەرەگىنە سايكەس, 2023 جىلى پسيحيكالىق جانە مىنەز-قۇلىقتىق بۇزىلىستار بويىنشا تىركەۋدە تۇرعان ازاماتتار سانى 198,4 مىڭعا جەتكەن.
ورتالىق ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا, حالىقتىڭ پسيحيكالىق دەنساۋلىق تۋرالى ءبىلىمى تومەن, ال كاسىبي كومەككە قولجەتىمدىلىك شەكتەۋلى. سول سەبەپتى قازاقستاندىقتار مازاسىزدىق پەن ۇرەيدىڭ سەبەبىن كوبىنە ۆيرتۋالدى كەڭىستىكتەن ىزدەيدى. بىراق ونى دا قاءۋىپسىز دەپ ايتا المايمىز.
2024 جىلى قازاقستاندا سۋيتسيد پەن زورلىق-زومبىلىقتى ناسيحاتتايتىن 127 سايت، جالپىسانى 35 مىڭنان استام زاڭسىز ينتەرنەت-رەسۋرس انىقتالعان. بۇل تسيفرلار – ۆيرتۋالدى كەڭىستىكتەگى مازمۇننىڭ قانداي اۋقىمعا جەتكەنىن جانە ونى سۇزگىدەن وتكىزۋ, رەتتەۋ قاجەتتىلىگىن كورسەتەدى.
ەتيكا – جازىلماعان زاڭدىلىق
جەتىنشى ارنانىڭ شەف-رەداكتورى وڭالتاي قۋاندىقتىڭ پىكىرىنشە تراگەديانى, زورلىق-زومبىلىقتى قان-جوسا ەتىپ سيپاتتاۋ نەمەسە كامەلەتكە تولماعانداردىڭ بەت-الپەتىن رۇقساتسىز جاريالاۋ – ەتيكاعا قايشى.
«مۇنداي اقپاراتتى تاراتۋدا جاۋاپكەرشىلىك جوعارى. مىسالى, ءجاسوسپىرىمنىڭ 9 قاباتتان سەكىرگەنى تۋرالى جاڭالىق كۇيزەلىستەگى باسقا بالاعا “ومىرمەن وسىلاي قوشتاسۋعا بولادى ەكەن” دەگەن وي سالۋى مۇمكىن. سوندىقتان اقپارات بەرۋدىڭ جازىلماعان, بىراق ماڭىزدى ەتيكالىق ەرەجەلەرى بار، - دەيدى ول.
“باس رەداكتورلار كلۋبىنىڭ” ديرەكتورى بيبىگۇل بوكەنبايقىزىنىڭ پىكىرىنشە, ەموتسيا مەن مانيپۋلياتسياعا قۇرىلعان كونتەنتتىڭ كوبەيىپ كەتۋى فاكتچەك مادەنيەتىنىڭ السىزدىگىن كورسەتەدى.
«الىسقا بارماي-اق, وسى ساۋىردە شىمكەنت اكىمىنىڭ ورىنباسارى ر. بەردەنوۆكە قاتىستى جاڭالىقتى كەيبىر پورتالدار رەسمي مالىمدەمەنى كۇتپەي جاريالادى. كەيىن سول دەرەككە سۇيەنگەن ءوزگە مەديالار مەن بلوگەرلەر جالعان دەتالدار قوسىپ تاراتتى. بۇل – single-source syndrome, ياعني اقپاراتتى تەكسەرمەي, ءبىر دەرەككوزدەن كوشىرۋ», - دەيدى ول.
پسيحولوگيالىق جاراقات
اقپارات اعىنى تىم جيىلەگەندە, ادام شىنايى قاۋىپتىڭ ىشىندە جۇرگەندەي كۇي كەشەدى. بۇل قۇبىلىس «مەديا-يندۋتسيرلەنگەن پوستتراۆماتيكالىق سترەسس بۇزىلىسى» دەپ اتالادى. قازاقستاندا بۇل فەنومەن سالتانات نۇكەنوۆا ىسىنە قاتىستى جاڭالىقتاردان كەيىن ايقىن كورىندى.
كوپتەگەن ايەل الەۋمەتتىك جەلىدە ءوز قورقىنىشىمەن تاجىريبەءسىن ءبولىسىپ, «مەن دە وسىنداي جاعدايدان ءوتتىم»، «جالعىز جۇرۋگە قورقامىن»، «ەرلەرگە سەنۋدەن قالدىم» دەگەن پىكىرلەر جازدى.
بۇل – كوللەكتيۆتى تراۆمانىڭ ءبىر فورماسى. ياعني ادام اۋىر جاعدايعا تىكەلەي تاپ بولماسا دا، سول سارىنداعى جاڭالىقتاردى قايتا-قايتا وقي وتىرىپ, پسيحولوگيالىق جاراقات الۋى مۇمكىن.
ەڭ وكىنىشتىسى, مۇنداي كونتەنتكە ءالى بۇعاناسى بەكىمەگەن, وزىندىك ساراپتاما جاساي المايتىن جاس بۋىن وكىلدەرى ءجيى سەنىپ قالادى. بۇل جونىندە ءالەۋمەتتانۋشى اسەم قۇسمانوۆانىڭ وزىندىك پايىمى بار.
«زەرتتەۋلەر زۋمەرلەردىڭ دۋمسكروللينگكە – ياعني تەرىس جاڭالىقتاردى ۇزدىكسىز ءارى وي ەلەگىنەن وتكىزبەي تۇتىنۋعا بەيىم ەكەنىن كورسەتەدى. سەبەبى ولاردىڭ سىني ويلاۋ قابىلەتى باسقا بۋىندارعا قاراعاندا ءالى السىزدەۋ. ولار اقپاراتتىڭ استارىن نەمەسە مانيپۋلياتيۆتىك سيپاتىن ءاردايىم اڭعارا بەرمەيدى»، - دەيدى ول.
نە ىستەۋ كەرەك؟
وسىعان بايلانىستى ماماندار بالالاردىڭ كوگنيتيۆتى فۋنكتسيالارىن دامىتۋ مەن سىني ويلاۋ قابىلەتىن جەتىلدىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن ءجيى ايتادى. ماسەلەنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن بالالارعا ارنالعان دامۋ ورتالىقتارى مەن باعدارلامالار جىل ساناپ كوبەيىپ كەلەدى.
جىلدام وقۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى تولعاناي قايراتقىزى دا ءوز تاجىريبەسىندە بالالاردىڭ اقپاراتتى قابىلداۋىنا ەرەكشە ءمان بەرۋ كەرەكتىگىن ايتادى:
«قازىرگى بالالار تسيفرلىق ورتادا ەركىن ءجۇزىپ جۇرگەنىمەن, ولاردىڭ ءبارى اقپاراتتى سارالاي المايدى. مەديا ساۋاتتىلىق تەرەڭ قابىلەت. سوندىقتان بالالارمەن اقپاراتتى تەك وقىپ قانا قويماي, ونى سۇراق قويا وتىرىپ تالداۋدى دامىتۋىمىز قاجەت»، - دەيدى ول.
الايدا بۇل ماسەلەگە بارىنە بىردەي ورتاق شەشىم جوق. پسيحولوگ ۇلدانا اعاباەۆا بۇل ماسەلەگە قاتىستى امبەباپ ءتاسىل جوق ەكەنىن العا تارتادى.
«ەڭ اۋەلى ءماسەلەنىڭ بارىن مويىنداۋ كەرەك. نە بولىپ جاتقانىن ۇعىنىپ, اقپارات اعىنىن ءبىرتىندەپ ازايتۋ ماڭىزدى. ەڭ ماڭىزدىسى – وزىڭە تاڭداۋ ەركىندىگىن بەرۋ: شىنىمەن قاجەت دۇنيەنى اجىراتىپ, قالعانىن ىسىرىپ تاستاۋ», - دەيدى مامان.
كۇندەلىكتى مازاسىزدىقتى ازايتۋ – مەديانى دۇرىس وقۋ گيگيەناسىنان باستالادى. تولىعىراق كەڭەستەردى انىقتامادان تابا الاسىز:
نازىم تۇياقباي,
يلنارا مەنيسوۆا,
ايىم جانىبەكوۆا
