بۇرىنعى سەناتور، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءادىل احمەتوۆ جولى بولعىش جان با، الدە شەبەر ستراتەگيك پە؟ جان سارايىن عىلىمعا اشىپ، تۇتاس تاعدىرىن عىلىممەن بايلانىستىرعان احمەتوۆ اعامىز سەناتورلىققا قالاي قول جەتكىزدى؟ استرونوميا مەن بولاشاقتى بولجايتىن ساۋەگەيلىك، ءبىزدىڭ قولدانىسىمىزداعى قاتە ازىرلەنگەن كۇنتىزبە، مايا تايپاسىنىڭ قۇپيالارى تۋرالى بىلگىڭىز كەلسە، سۇبەلى سۇحباتىمىزعا نازار اۋدارۋلارىڭىزدى سۇرايمىز.
–سۇحباتىمىزدى ەڭ ءتاتتى شاق–بالالىق شاعىڭىزدان باستاساق. قاراپايىم وتباسىنان، اۋىلدان شىققانىڭىزدى بىلەمىز. بالا ءادىل دانا ادىلگە قالاي اينالدى؟
ء–وزىڭ ايتپاقشى، قايماعى بۇزىلماعان قالىڭ قازاقى اۋىلدانمىن. الاڭسىز بالالىق شاعىم ءحانتاڭىرى شىڭىنىڭ ەتەگىندەگى الماتى وبلىسىنا قاراستى رايىمبەك اۋدانىنىڭ ورتالىعى نارىنقول سەلوسىندا ءوتتى. ءار ادام بالاسى تۋعان جەرىمەن، تابيعاتىمەن ۇيلەسىمدە بولادى عوي. مەنىڭ بولمىس-بىتىمىمە دە، تاعدىرىما دا سول تابيعات اسەر ەتتى. ءدال ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعان كەزدە دۇنيەگە كەلىپپىن. مايدانعا اتتانعان اكەمىزدەن ەرتە ايىرىلىپ قالدىق. سولاي ءجۇرىپ، 1948-جىلى مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتادىم. باعىمىزعا وراي، اۋدان ورتالىعىنداعى ورتا مەكتەپتە ۇستازدىق ەتەتىن مۇعالىمدەر وتە ءبىلىمدى بولاتىن. اسىرەسە قازاق تىلىنەن ساباق بەرەتىن زاقان اپامىز ءوز ماماندىعىنىڭ ناعىز شەبەرى-ءتىن.
–ال الماتىعا وقۋعا قالاي ءتۇستىڭىز؟
–ول – ءبىر بولەك اڭگىمە. 1958-جىلى مەكتەپتى ءبىتىرىپ، الماتىعا ينستيتۋتقا تۇسسەم بە دەپ نيەتتەنىپ جۇرگەن كەزىمدە اۋداندا «مەكتەپتەن كەيىن اۋىلعا كومەك» دەگەن ءبىر باستاما قولعا الىندى دا، تاۋ قىرقالارىنىڭ اراسىنداعى ءشوپ شابۋ ناۋقانىنا مەكتەپ بىتىرگەن مەن سەكىلدى جاستاردىڭ ءبارى جەگىلدى. ول كەزدە تەحنيكا دەگەن مۇلدەم جوق. كۇللى جۇمىس ادام جانە ات كۇشىمەن عانا ىسكە اسىرىلاتىن. سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە شومەلەلەردى تۇيرەپ الىپ، مايا تۇرعىزاتىن جەرگە جەتكىزەتىن ەكى جاعىنداعى تىستەرى تاراق سەكىلدى ءتورت ات سۇيرەپ كەلە جاتقان اعاش قۇرىلعىمەن بىرگە سىرعاناپ كەلە جاتىر ەدىم، الگى قۇرىلعى اياق-استىنان اۋدارىلىپ كەتتى. قۇرىلعىمەن بىرگە مەن دە توڭكەرىلىپ، وماقاسا قۇلادىم. شاڭ-توپىراق تۇتقان كىرپىكتەرىمدى ازەر اشىپ قاراسام، الگى قۇرىلعىنىڭ ارتقى تىستەرى ءدال كوز الدىمداعى توپىراققا 30 سانتيمەتردەي بويلاپ كىرىپ، شانشىلىپ قالىپتى. ءسال قيىس كەتسە، ميىمدى شاشىپ كەتەرى ءسوزسىز ەدى. امان قالعانىما ىشتەي قۋانىپ جاتقانىمدا ات ۇستىندەگى بالالار كەلىپ، مەنى دەرەۋ بوساتىپ الدى. بىراق الگى وقيعا مەنى قاتتى ويلاندىردى. نار تاۋەكەل جاساپ، سول ءتۇنى جايىلىمدا جۇرگەن ءبىر اتقا ءمىنىپ الىپ نارىنقولعا تارتىپ كەتتىم. اناما ءبىر اجالدان قالعانىمدى ءتۇسىندىرىپ، جوعارى وقۋعا تۇسۋگە شەشىم قابىلداعانىمدى ايتىپ ەدىم، ول كىسى بىردەن قولداۋ ءبىلدىردى. ءسويتىپ، قابىلداۋ ەمتيحاندارىنا 3 كۇن قالعاندا اكەممەن مايدانعا قاتار اتانعان اعاسىنىڭ ەر جەتكەن ءاشىر ەسىمدى ۇلى ەكەۋمىز الماتىعا ازەر دەگەندە جەتتىك. اۋەلى ءاشىر اعامنىڭ تالدىباي دەيتىن تانىسىنىڭ ۇيىنە بارىپ تۇستىك. كۇي تاڭدايتىن ۋاقىت جوق. جاقىن ماڭدا جوعارى وقۋ ورنى بار ما دەسەم، ءۇيدىڭ يەسى «ءبىز تۇراتىن كوشەدەن 12 مينۋتتىق جەردە قازپي-ءدىڭ شەت تىلدەر فاكۋلتەتى بار. بيىل ينستيتۋتتىڭ قابىلداۋ كوميسسياسى تالاپكەرلەردىڭ قۇجاتتارىن سول فاكۋلتەتتىڭ عيماراتىندا قابىلداپ جاتىر» – دەيدى. قۋانىشىم قوينىما سىيماي، قۇجاتتارىمدى سوندا اپارىپ تاپسىردىم. مەكتەپتە اعىلشىن ءتىلىن جاقسى وقىعان ەدىم، ءوز كۇشىممەن وقۋعا ءتۇسىپ كەتتىم. ول كەزدە قازپي-ءدىڭ رەكتورى كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى مالىك عابدۋللين ەدى. قابىلداۋ ءراسىمى كەزىندە ول كىسى: «ءادىل سەنىڭ الماتىدا ءۇيىڭ بار ەكەن عوي»،–دەيدى. مەن اڭ-تاڭ بولىپ «جوق» دەسەم، «مىنە، مىنا قۇجاتقا جاتاقحانا قاجەت ەمەس دەپ جازىپ قويىپسىڭ عوي...»–دەيدى. بىلمەستىكپەن جازدىم، اعاي، بۇل جەردە ەشكىمىم جوق، ءبىر پاتەرگە تۇسكەنىم راس، بىراق جاتاقحانا كەرەك دەدىم. رەكتور: «بۇل جەردە وقۋ وڭاي ەمەس، شەت تىلىنە تۇسكەندەردىڭ ءبىرازى ءبىرىنشى سەمەستردىڭ سوڭىندا وقۋدان شىعىپ قالادى. ەگەر جاقسى وقىساڭ، ءبىر ورىن سەنىكى بولادى»،–دەدى. رەكتور سولاي دەپ تۇرعان سوڭ جان-ءتانىمدى سالىپ وقىپ، ءبىرىنشى سەمەستردىڭ اياعىندا جاتاقحانادان بوساعان ءبىر ورىنعا مەن دە يە بولىپ، ءتورت-تۇلىگىم ساي ستۋدەنت بولىپ شىعا كەلدىم. 1963-جىلى وقۋ ورنىن وتە جاقسى اياقتاپ، وزىممەن كۋرستاس قىزعا ۇيلەنىپ، ەكەۋمىز دە قازپي-دەن ءبولىنىپ شىققان الماتى پەداگوگيكالىق شەت تىلدەرى ينستيتۋتىندا 40 جىلدان استام ۋاقىت بىرگە ۇستازدىق ەتتىك. عىلىم قۋىپ، كانديداتتىق جانە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالاردى دا سول ينستيتۋتتا قورعادىم. دەكاندىق، پرورەكتورلىق جانە رەكتورلىق قىزمەتتەردى دە باعىندىردىم.
–ەجەلگى مايا تايپاسىنىڭ ءتىلىن زەرتتەۋ قالاي ويىڭىزعا كەلدى؟
–بىردە ينستيتۋتتىڭ وقۋ جونىندەگى پرورەكتورى بولىپ جۇرگەن شاعىمدا رەكتورىمىز ماعان توسىن ۇسىنىس جاسادى: «اقش-تىڭ اريزونا شتاتىندا الماتىمەن باۋىرلاس تۋسون دەگەن قالا بار. سول قالاداعى اريزونا ۋنيۆەرسيتەتىنەن ءبىزدىڭ ينستيتۋتقا شاقىرۋ كەلدى. الگى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ەسبىنەن 5 ايلىق كومانديروۆكاعا 8 ستۋدەنتكە باس بولىپ بارىپ قايتساڭىز»،–دەيدى. مۇنداي مۇمكىندىك بولا بەرمەيدى عوي. اينە، قۋانىپ كەتتىم. ەڭ مىقتى دەگەن ستۋدەنتتەردى تاڭداپ الىپ، ۇشاقپەن تۋسونعا اتتانىپ كەتتىك. ستۋدەنتتەرىمىز وقۋلارىن اريزونا ۋنيۆەرسيتەتىندە جالعاستىراتىن بولدى، ال ماعان اسپيرانتتار ۇيىنەن ءبىر بولمە بەرىلدى. عىلىم ىزدەپ جۇرگەن ادامعا ودان ارتىق نە كەرەك، بىردەن دوكتورلىق ديسسەرتاتسياما كىرىسىپ كەتتىم. ءبىر كۇنى ماعان امەريكاندىق رەكتور: «بىزدەردىڭ ءبىر توپ جاستارىمىز قازاق ءتىلىن ۇيرەنگىسى كەلەدى. سىزدەر وسىندا 5 اي بولاسىزدار عوي، وزىڭىزگە اپتاسىنا 8 ساعاتتىق جۇكتەمە بەرەيىك، ءسىز سول توپقا قازاق ءتىلىن ۇيرەتسەڭىز دۇرىس بولار ەدى»،– دەيدى. وسىلايشا، 20 شاقتى ستۋدەنتكە قازاق تىلىنەن ساباق بەرىپ جۇرگەنمىن، ءبىر كۇنى مەنەن ءدارىس الۋ ءۇشىن جاسى الپىستىڭ مول ىشىندەگى ديسساۋەر ەسىمدى تاعى ءبىر ازامات كەلىپ قوسىلدى. تۇرىكشە سۋداي ەكەن. «قازاق ءتىلى تۇركى تىلدەرىنىڭ ءبىرى عوي. تۇرىك ءتىلى مەن قازاق ءتىلىنىڭ اراسىندا قانداي ۇقساستىق، قانداي ايىرماشىلىق بار ەكەنىن بىلگىم كەلدى»،–دەپ تۇرىكشە دە، اعىلىنشا دا سارناپ تۇر. سوزدەن ءسوز شىعىپ، قازاقستاننان كەلگەنىمدى، تاۋ بوكتەرىندە دۇنيەگە كەلگەنىمدى تىلگە تيەك ەتكەن ەدىم، «تاۋدى ساعىنعان بولارسىز»،–دەپ تۋسوننىڭ اينالاسىنداعى تاۋلارعا سەنبى كۇنى بارىپ قايتۋعا ۇسىنىس جاسادى. بىردەن كەلىسە كەتتىم. سودان ديسساۋەردىڭ كولىگىمەن تاۋدى بەتكە الىپ كەلە جاتقانبىز. ءبىر سايعا جاقىنداعان ساتتە جول جاعاسىنداعى بۇرىلىستاعى باعاناعا ورناتىلعان “Baba Toak” دەگەن ەكى سوزدەن تۇراتىن توپونيم كوزىمە وتتاي باسىلدى. ديسساۋەردەن كولىگىن توقتاتۋدى ءوتىنىپ، الگى ءتوپونيمدى فوتوكامەراما ءتۇسىرىپ الدىم. ديسساۋەردان الگى ءسوز تىركەسىنىڭ ماعىناسىن سۇراسام: “جەرگىلىكتى ‘ۇندىستەردىڭ’ تىلىندە “Baba Toak” دەگەن “باقا تاۋ”دەگەندى بىلدىرەدى دەيدى. دەمەك، “Baba” دەگەنى “باقا”، ال “Toak” دەگەنى “تاۋ” بولعانى عوي. مەنى تاڭداندىرعان دا وسى بولاتىن. ويتكەنى ەكى ءسوزدىڭ ەكەۋى دە ءبىزدىڭ “باقا” مەن “تاۋ” (تۇرىكشە داگ) دەگەن سوزدەرىمىزگە قاتتى ۇقساپ تۇر. سوسىن، بايىرعى امەريكاندىق توپونيمدەرىنىڭ ىشىندە «tepe» نەمەسە «tepec»، ياعني «توبە»; doag, thoag (تاۋ), tonk ء(دوڭ) cەكىلدى 300-دەن اسا سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىن دە كەزدەستىردىم. ولار تۋرالى مالىمەتتى 2003-جىلى جارىق كورگەن “ازيا – بەرينگيا – امەريكا نەمەسە امەريكالىق ‘ۇندىستەردىڭ' ازيالىق تەگى” اتتى كىتابىمدا بايانداعان بولاتىنمىن.
–مۇحتار اۋەزوۆ ءبىر كىتاپتى جازۋ ءۇشىن، ءجۇز كىتاپتى وقىدىم دەگەن ەكەن...
–عۇلاما جازۋشى دۇرىس ايتقان. تولىققاندى تۋىندىلار جازۋ ءۇشىن نىساناعا العان تاقىرىپتارىڭا قاتىستى جۇزدەگەن كىتاپتاردى ءسۇزىپ شىعىپ، سارالاپ-ساراپتاۋعا دا، زەرتتەپ-زەردەلەۋگە دە تۋرا كەلەدى. ماسەلەن، مەن جازعان عىلىمي كىتاپتار نەگىزىنەن ءۇش باعىتتى قامتيدى: ءبىرنشى باعىتتىڭ نىساناسى – تۇركى الەمىنىڭ ىرىم-تىيىمدارى. بۇل اۋقىمدى عىلىمي ارنانىڭ وبەكتىسىنە الىپ ازيانىڭ قيىر سولتۇستىك شىعىسىنداعى ياكۋت/ساحالاردان باستاپ، ەۋروپاداعى گاگاۋزدار مەكەنىنىڭ ارالىعىنداعى قىرىققا تارتا تۇركى حالىقتارىنىڭ ىرىم-تىيىمدارى كىرەدى. ەكىنشى باعىت – ەكى مىڭ تىلدە سويلەيتىن امەريكالىق ۇندىستەردىڭ تۇركى حالىقتارىمەن تۋىستىعى. ءۇشىنشى باعىت – جاھاندىق گەوساياسات سالاسى. كورىپ وتىرعانىڭىزداي، بۇل وپ-وڭاي ەڭسەرە سالاتىن جەڭىل-جەلپى شارۋا ەمەس.
–عىلىم قۋعان ادامعا ساياسات قيىن ەمەس پە؟
–بويىڭدا باردى ەشكىم تارتىپ الا المايدى عوي. عىلىممەن اينالىسقان ادام ۇنەمى ىزدەنۋ ۇستىندە جۇرەدى. مەن ءىس-ساپارمەن قاي قالاعا، قاي ەلگە بارسام دا كىتاپ دۇكەندەرىنە سوقپاي كەتكەن ەمەسپىن. مىنا كىتاپتار (سورەدەگى كىتاپتارىن نۇسقاپ) مەنىڭ عىلىمي جۇمىستارىما نەگىز بولدى. بيىلعى 2021-جىلى «تۇركى الەمىنىڭ ىرىم-تىيىمدارى»، «كولۋمب داۋىرىنەن بۇرىنعى امەريكالىق ‘ۇندىستەردىڭ التايلىق تەگى» جانە «ۋروكي ستولەتيا» اتتى ءۇش عىلىمي مونوگرافيامنىڭ تۇساۋىن كەسپەكشىمىن. ءسويتىپ، سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە ۇلكەن رۋحاني قورجىنمەن قادام باسقالى تۇرمىن.
–مايا وركەنيەتىندەگى اسا دالدىكپەن جاساقتالعان كۇنتىزبەلەر جۇيەسى تۋرالى وقىرمان قاۋىمعا ايتىپ بەرىڭىزشى.
- بۇگىنگى مەكسيكا جەرىن ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ V - X ع.ع. ارالىعىندا مەكەن ەتكەن مايالاردىڭ بيىك وركەنيەتى، اسىرەسە، ولاردىڭ استرونوميا، ماتەماتيكا جانە ارحيتەكتۋرا سالاسىندا قول جەتكىزگەن جاھاندىق مانگە يە تابىستارى مەن كۇنتىزبەلەر جۇيەسى الەمدى ءالى كۇنگە دەيىن تاڭعالدىرىپ كەلەدى. ولاردىڭ وركەنيەت تاريحىن 40 جىل بويى زەرتتەپ-زەردەلەگەن كورنەكتى امەريكاندىق عالىم، ماتەماتيك، تاريحشى، ونەرتانۋشى ءارى سۋرەتشى حوسە ارگۋەللەس مايا عىلىمى مەن ءبىلىمىنىڭ نەگىزىندە جازعان ءوزىنىڭ «مايا فاكتورى» اتتى قۇندى مونوگرافياسىمەن قاتار باسقا دا ەلەۋلى عىلىمي ەڭبەكتەرىن جاريالاپ، جيىرماسىنشى عاسىردىڭ سوڭىنا تامان “ۋاقىت زاڭىن” اشتى جانە ونى بۇكىل الەمگە پاش ەتتى. اتالىمىش عالىمنىڭ پىكىرىنشە، مايالار ۋاقىت زاڭدىلىعىنىڭ قىر-سىرىن شەگىنە جەتكىزە مەڭگەرگەن اسا بىلگىر حالىق بولعان. ولار ۋاقىت زاڭىن وتە شەبەر قولدانا ءبىلۋدىڭ ارقاسىندا كۇن جۇيەسنە كىرەتىن كۇللى پلانەتەالاردىڭ گالاكتيكالىق تسيكلدارىن دا، ولاردىڭ عارىش كەڭىستىگىندەگى ورنى مەن وربيتاسىن دا ءدال انىقتاعان. الەم عالىمدارىنىڭ ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەرى دالەلدەپ وتىرعانداي، مايالاردىڭ بايىرعى زامانداردا وزدەرى مەكەندەگەن ايماقتا ءبىر-بىرىنەن الشاق ورنالاسقان ونداعان ءىرى قالالار سالعانى بەلگىلى بولىپ وتىر. الگى قالالاردىڭ باستى نىساندارىن عاجاپ پيراميدالار جۇيەسى مەن تاسقا ويىلىپ جازىلعان يەروگليفتەرگە تولى ستەللالار مەن تاستان تۇرعىزىلعان ءساندى عيماراتتار قۇراعان. الايدا مايا وركەنيەتىنە ءتان، بىراق بۇگىنگى عالىمدارعا تۇسىنىكسىز ءارى وسى ۋاقىتقا دەيىن ناقتى شەشىمى تابىلماي كەلە جاتقان «مايالار نەلىكتەن وزدەرى سالعان ساۋلەتتى قالالارى مەن ءالى سالىنىپ بىتپەگەن ءىرى قۇرىلىس نىساندارىن كۇرت توقتاتىپ، ءىز-ءتۇزسىز كەتكەن؟» دەگەن جۇمباق سىر بار. مۇنىڭ سەبەپ-سالدارىن الەم عالىمدارى ءالى كۇنگە دەيىن ىزدەۋمەن كەلەدى. سولايى سولاي بولعانمەن، ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ 830-جىلدارى ىزدەرىن كۇرت سۋىتقان بايىرعى مايالاردىڭ امان قالعان مادەني مۇرالارىن جان-جاقتى زەرتتەي كەلە، الەم عالىمدارى ولاردىڭ ماتەماتيكا عىلىمىنا وتە جۇيرىك بولعانىن ءبىر اۋىزدان مويىندايدى. ونىڭ ۇستىنە مايالار قازىرگى زاماندا ءبىز قولدانىپ جۇرگەن وندىق جۇيەگە نەگىزدەلگەن ماتەماتيكانى ەمەس، جيىرماعا نەگىزدەلگەن ماتەماتيكالىق جۇيەنى شەبەر مەڭگەرگەن. بۇل وزىق جۇيەنى مايالار وزدەرى تۇرعىزعان ءزاۋلىم پيراميدالارى مەن ساۋلەتتى قالالارىن سالۋ ءۇشىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، كۇنى بۇگىنگە دەيىن بۇكىل الەمنىڭ تاڭدايىن قاققىزىپ وتىرعان كۇنتىزبەلەر جۇيەسىن قۇراستىرۋعا دا كەڭىنەن پايدالانعان. سوسىن، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن تەك ۇزىك-ۇزىگى عانا جەتكەن مايالار قالىپتاستىرعان ۇلى وركەنيەت قۇندىلىقتارى تولىعىمەن ساقتالىپ قالۋى دا ابدەن مۇمكىن ەدى. بىراق، وكىنىشكە وراي، يسپاندىق كونكيستودورلار ولاردى قولدارىنان كەلگەنىنشە جويىپ جىبەرۋگە تىرىسقان. مىنا ءبىر مىسال – الگى سوراقىلىقتىڭ ايقىن دالەلى: 1562-جىلى ءتۇن مەزگىلىندە مايالاردىڭ ماني دەيتىن قالاسىندا ديەگو دە لاندا ەسىمدى يسپاندىق ەپيسكوپ ءوز جارلىعىمەن بايىرعى مايالاردىڭ باعا جەتپەس ونەر تۋىندىلارىن، كىتاپتارى مەن قولجازبالارىن تۇگەل جيعىزىپ الىپ، تۇگىن قالدىرماي ورتەتىپ جىبەرگەن. بۇل شەكتەن شىققان ايۋاندىق ارەكەت مىسىردىڭ الەكساندريا قالاسىنىڭ ۇلكەن كىتاپحاناسىنا جاسالعان الاپات ۆانداليزممەن پارا-پار-تىن. ءوزىنىڭ جىمىسقى ماقساتپەن ادەيى جاساعان قىلمىسىن بۇركەمەلەۋ ءۇشىن، الگى ەپيسكوپ: «ءبىز وتە كوپ كىتاپ تاۋىپ الدىق، بىراق ولاردىڭ ىشىندە سوقىر سەنىم مەن ادامدى ەلىكتىرىپ، شايتان جولىنا ازعىراتىن دۇنيەلەردەن باسقا ەشنارسە بولماعاندىقتان، ولاردى تۇگەلدەي ورتەپ جىبەردىك. ال ۇندىستەر بۇعان قاتتى وكىندى»، - دەپ جالعان مالىمەت تاراتقان.
كەيىن انىقتالىپ وتىرعانداي، كونكيستودورلار قانشا تىرىسقانىمەن، مايالاردىڭ قالالارىن تۇگەلدەي جويىپ جىبەرە الماعان. سەبەبى بىتىك وسكەن تروپيكالىق ورماندار مايالاردىڭ كەيبىر وركەنيەت وشاقتارىن كونكيستادورلاردىڭ كوزىنەن تاسالاپ، امان ساقتاپ قالعان. جوعارىدا سۋرەتتەلگەن ايۋاندىقتان سوڭ 250 جىل وتكەن كەزدە، لورد كينگسبورو جانە دجون للويد ستەفەنس سەكىلدى ايگىلى ساياحاتشىلاردىڭ جازبالارى جارىق كورە باستادى. وسىنىڭ ارقاسىندا مايالاردىڭ وركەنيەتىنە دەگەن قىزىعۋشىلىق قايتا جاندانىپ، تەك سودان كەيىن عانا مايالاردىڭ ونەر مەن عىلىمعا يەك ارتقان ۇلى وركەنيەتىن بۇكىل الەم مويىنداي باستادى.
ستەفەنس يت تۇمسىعى وتپەيتىن ورمان-توعايلاردى كەزىپ، ولاردىڭ شىرماۋىندا قالعان مايا قالالارىنىڭ قالىڭ مۇك باسقان سىلەمدەرىن ىزدەپ تاۋىپ، بايىرعى مايا وركەنيەتىنىڭ قانشالىقتى بيىك دەڭگەيدە بولعانىن، ءتىپتى، كەزىندە الگى وركەنيەتتىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتىپ، التىن عاسىردى دا باسىنان وتكىزگەنىن، بىراق سويتە تۇرا، جاسامپاز مايالاردىڭ تاريح ساحناسىنان تۇسىنىكسىز جاعدايدا عايىپ بولىپ كەتكەنىنىڭ كۋاسى بولادى. ستەفەنس جازبالارىن وقىعان ارحەولوگتار ەندى تروپيكالىق ورمانداردىڭ قالىڭ قۇرساۋىندا قالعان ادام تانعالارلىق ءساندى دە ساۋلەتتى سارايلارعا، پيراميدالار مەن عيباداتحانالارعا تولى بايىرعى مايا قالالارىن بىرتىندەپ ارشي باستايدى. ولار مايالاردىڭ جازۋ جۇيەسىنىڭ نەگىزىن قۇرايتىن يەروگليفتەرگە دە جەتە ءمان بەرىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن قولعا الادى. بىراق، وكىنىشكە وراي، ولاردىڭ سىرى ءالى كۇنگە دەيىن تولىق اشىلعان جوق.
بۇگىنگى زاماندا بەلگىلى بولىپ وتىرعانداي، مايا حالقى، نەگىزىنەن، گوندۋراستاعى كوپان سەكىلدى قالا-مەملەكەتتەر مەن گۆاتەمالاداعى تيكال جانە مەكسيكاداعى پالەنكە، چياپاس سەكىلدى ءىرى-ءىرى ءدىني ورتالىقتاردىڭ توڭىرەگىنە توپتاسىپ ءومىر سۇرگەن.
ارحەولوگ Thomas D.H ەسىمىدى عالىمنىڭ ىزدەنىستەرى دە ناتيجەلى بولدى. مىسالى، ول عالىم مايالاردىڭ جازۋ مادەنيەتىنە قاتىستى ءتۇرلى-ءتۇستى بوياۋلارمەن كومكەرىلگەن يەروگليفتەرمەن قاتار نەفريتتەن جاسالعان مونشاقتار مەن القالاردى، سكۋلپتۋرا ۇلگىلەرى مەن قىشتان جاسالعان بۇيىمداردى، مىس پەن التىننان جاسالعان وتە باعالى بۇيىمدار مەن كەرەمەت ونەر تۋىندىلارىن دا قازىپ الادى. بىراق ولاردىڭ بارلىعىن بىلاي قويعاندا، عالىمداردى ەرەكشە تاڭداندىرعان عاجاپ دۇنيە مايالاردىڭ استرونوميالىق جانە ماتەماتيكالىق بىلىمدەرىنىڭ سونشالىقتى تەرەڭدىگى بولاتىن. مۇنىڭ بۇلتارتپاس دالەلدەرى مايا حالقىنىڭ جوعارىدا اتالعان يسپاندىق ەپيسكوپ ادەيى ۇيىمداستىرعان ورتتە مۇلدە جانىپ كەتپەي، جۇلىق-جۇلىقتارى عانا امان قالعان ءۇش كىتاپ-كودەكستەن انىق بايقالادى. ول كىتاپتاردىڭ كۇيىك شالعان قالدىقتارى بۇل كۇندە مادريد، درەزدەن جانە پاريج قالالارىنىڭ مۋزەيلەرىندە ساقتاۋلى تۇرعاندىقتان، ولار سوڭىرا الگى قالالاردىڭ اتاۋلارىمەن بايلانىستى مادريد، درەزدەن جانە پاريج كودەكسى بولىپ اتالىپ كەتكەن.
ولاردىڭ الدىڭعى ەكەۋى استرونوميا مەن بولاشاقتى بولجايتىن ساۋەگەيلىككە باعىشتالسا، سوڭعىسى - سالت-داستۇرلەر مەن جوسىن-جورالعىلارعا جانە مايا قۇدايلارى مەن استرولوگياعا باعىشتالعان جازبا تۋىندى. وسى ايتىلعاندارمەن قاتار مايالاردىڭ عارىش الەمىندەگى پلانەتالار مەن جۇلدىزدار جۇيەسىن باقىلايتىن وبسەرۆاتوريالارىنىڭ دا بولعاندىعى بەلگىلى بولىپ وتىر. مىسالى، چيچەن-يتسە قالاسىندا ورنالاسقان وبسەرۆاتوريا كۇمبەزىندەگى تەرەزە تارىزدەس ويىقتان مايالار كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلەتىن كەزىندەگى كۇندى باقىلاي الاتىن بولعان. استرونوميالىق ەسەپتەرىنىڭ دالدىگى مەن مىنسىزدىگى جاعىنان مايالار الدىنا جان سالماعانى بايقالادى. ءتىپتى، بۇگىنگى زاماننىڭ ەڭ وزىق استرونوميالىق تەحنولوگيالارىمەن قاتار، ەڭ ۇشقىر تەلەسكوپتارىمەن قارۋلانعان استرونومدار دا مايالاردىڭ تورتتىك ولشەمدەگى ماتەماتيكا مەن استرونوميا عىلىمدارىن سونشالىقتى تەرەڭ مەڭگەرگەندەرىنە ەرىكسىز تاڭداي قاعادى. ويتكەنى مايالاردىڭ اي، كۇن، جەر، سونداي-اق، كۇن جۇيەسىنە كىرەتىن وزگە پلانەتالارمەن قاتار، شولپان جانە ۇركەر توپ جۇلدىزدارىنىڭ تسيكلدارىنا قاتىستى ەسەپتەرىنىڭ بۇگىنگى استرونومداردىڭ قول جەتكىزگەن ناتيجەلەرىنەن اسىپ تۇسپەسە، ەشبىر كەم تۇسپەيدى. دەمەك، مايالار سومداعان وركەنيەتكە ءتان عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ اسا جوعارى دەڭگەيدە بولعانى كۇمان تۋعىزبايدى.
بۇل كۇندە مايالاردىڭ ءار قيلى ماقساتتار ءۇشىن پايدالانعان 17 ءتۇرلى كۇنتىزبە جۇيەسى بولعانى اشىلىپ وتىر. الايدا سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءجيى قولدانىلاتىن ءۇش امبەباپ كۇنتىزبەسى ەرەكشە نازار اۋدارادى. ولادىڭ ءبىرىنشىسى – قازىرگى زاماندا ادامزاتتىڭ باسىم كوپشىلىگى قولدانىپ جۇرگەن 365 كۇندىك گريگوري كۇنتىزبەسىنە ۇقساستاۋ كەلەتىن “حااب” دەپ اتالاتىن ازاماتتىق كۇنتىزبە. بۇل كۇنتىزبە بويىنشا، ءبىر جىل ءار قايسىسى 20 كۇندىك 18 ايمەن (18ح20=360) قوسا، اتاۋى جوق 5 كۇننەن، ياعني باس-اياعى 365 كۇننەن تۇرادى. الايدا سوڭعى بەس كۇندى حالىق جامانشىلىققا ۇشىراتاتىن قاتەرلى مەزگىلگە جورىعان. سوسىن، كۇن تسيكلىمەن سايكەستەندىرىپ جاساقتالعاندىقتان بۇل كۇنتىزبە، نەگىزىنەن، كۇندەلىكتى ومىرگە قاجەتتى شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ ءۇشىن قولدانىلعان.
مايالاردىڭ ەكىنشى كۇنتىزبەسى - تسولكين دەپ اتالاتىن 260 كۇندىك كۇنتىزبەسى. بۇل جۇيەنىڭ قىر-سىرى دا، جۇمبعى دا وتە مول. بىرىنشىدەن، وسى كۇنتىزبە ارقىلى مايا ابىزدارى ءدىني سالت-داستۇرلەردى وتكىزەتىن مەزگىلدەردى بەلگىلەپ، ولاردى كيەلى سانالاتىن وسى كۇنتىزبەگە سايكەس اتقارىپ وتىرعان.
مايالاردىڭ 260 كۇندىك تسولكين كۇنتىزبەسى حااب كۇنتىزبەسىنەن الدەقايدا قىسقا ەكەندىگىنە قاراماستان، مۇنداعى 13 اي دا 20 كۇننەن تۇرادى (20ح13=260). الايدا بۇل ەكى كۇنتىزبەنىڭ ءبىر-بىرىمەن ۇندەستىك تاباتىن، ياعني قابىساتىن تۇسى دا جوق ەمەس. ماسەلەن، حااب كۇنتىزبەسىنىڭ 52 تسيكلى (52ح365) مەن تسولكين (اي) كۇنتىزبەسىنىڭ 73 تسيكلى (73ح260) 18980 كۇنگە تەڭەسەدى. دەمەك، سوڭعى سان (18980) مايالار ويلاپ تاپقان كۇن كۇنتىزبەسىنىڭ 52 جىلدىق 365 عاسىرى مەن اي (تسولكين) كۇنتىزبەسىنىڭ 260 عاسىرىنا تەڭەسەدى. شىندىعىندا دا، مايالاردىڭ ءبىر عاسىرى 52 جىلمەن عانا شەكتەلگەن.
ءۇشىنشى كۇنتىزبە - مايالاردىڭ «ۇزىن ەسەپ» دەپ اتالاتىن ميلليونداعان جىلداردى قامتيتىن كۇنتىزبەسى. بۇل كۇنتىزبە بويىنشا، “ۇزىن ەسەپ” ءبىزدىڭ زامانىمىزدان 3113 جىل بۇرىن باستالىپ، 2012-جىلدىڭ سوڭىنا دەيىنگى مەرزىمدى قامتيدى. بۇل جۇيەنىڭ سوزدىگىندە: kin ء(بىر كۇن), uinal (20 كۇندىك ءبىر اي), tun (360 كۇندىك ءبىر جىل نەمەسە 18 uinal/اي), katun (20 tun/جىل), baktun (20 katun نەمەسە 400 جىل) سياقتى سان اتاۋلارىمەن قاتار، ولاردان دا ۇلكەن ۇعىمداردى بىلدىرەتىن: pictun, calabtun, kinchiltun جانە analtun سياقتى تەرميندەر دە كەزدەسەدى. ماسەلەن، ءبىر analtun 64 ميلليون جىل دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. سول سياقتى، ايتۋلى ءبىر ۋاقيعانىڭ ورىن العان مەزگىلىن بەلگىلەۋ ءۇشىن مايالار سان ەسىمدەردىڭ مىنا رەتتەگى بەس جۇيەسىن پايدالانعان: baktun, katun, tun, uinal, kin. مىسالى، بەلگىلى ءبىر ستەللاعا بادىزدەلگەن 9.10.19.5.11 سەكىلدى مايا تسيفرلارىنىڭ ءمانىن بىلايشا اشۋعا بولادى: 9 baktun (1296000 كۇن), 10 katun (72000 كۇن), 19 tun (6840 كۇن), 5 uinal (100 كۇن), 11 kin (11 كۇن). بۇلاردىڭ جالپى قوسىندىسى 1374951 كۇنگە نەمەسە، شامامەن، 3767 جىلعا تەڭ. ال مايالادىڭ تاستان تۇرعىزعان ءبىر ستەللا-ەسكەرتكىشىندەگى «ۇزىن ەسەپ» جۇيەسىمەن بادىزدەلگەن جازۋلار 90 ميلليون جىل بۇرىن ورىن العان ۋاقيعاعادان حابار بەرسە، ەندى بىرىندەگى تاڭبالار كەرىسىنشە، 3000 جىلدان كەيىن، ياعني كەلەشەكتە بولاتىن ۋاقيعاعا ءجون سىلتەيدى.
بۇل ورايدا، 1952-جىلى ارحەولوگ البەرتو رۋس اشقان مەكسيكانىڭ پالەنكە قالاسىنداعى “تاڭبالى عيباداتحانا“ دەپ اتالاتىن پيراميدانىڭ تابانىنان 30 مەتر تەرەڭدىكتە جەرلەنگەن مايالاردىڭ اتاقتى پاتشالارىنىڭ ءبىرى، سۇڭعىلا كوسەم پاكال ۆوتاننىڭ 20 توننا تارتاتىن تاستان سومدالعان ساركوفاگىنىڭ 8 شارشى مەترلىك، ءتورت بۇرىشتى، تاس قاقپاعىنىڭ بەتىنە بادىزدەلگەن 13 جۇمباق اقپاراتقا سوقپاي ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى پاكال ۆوتان ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ 631-683-جىلدارى ارالىعىندا 52 جىل بويى ەل باسقارىپ، مايا وركەنيەتىنە ايتارلىقتاي ۇلەس قوسقان مارتەبەلى تۇلعا-تىن. ول اسىرەسە، پيراميدا قۇرىلىستارىنا زور ءمان بەرگەن جانە كۇنتىزبەلەر مەن جازۋ جۇيەلەرىن قالىپتاستىرۋدا ۇلكەن رول اتقارعان. سونىمەن قاتار پايعامبارلىعى مەن ساۋەگەيلىك قاسيەتى مول ابىز ادام بولعان. دۇنيەدەن وتەر الدىندا پاكال ۆوتان حالقىنا: “عارىشتان حابار الىپ، قايتا ورالامىن“ دەگەن وسيەت قالدىرعان دەسەدى.
ارحەولوگ البەرتو رۋس تاپقان ساركوفاگ قاقپاعىنىڭ سىرتقى بەتىنە بادىزدەلگەن اقپاراتتى 40 جىل بويى ساراپتاي كەلە، ەرلى-زايىپتى حوسە جانە للويدين ارگۋەللەستەر كوپتەگەن جۇمباق سىردىڭ استارىن اشتى. ماسەلەن، پاكال ۆوتاننىڭ ساركوفاگى ول تۇلعانىڭ جەرلەنگەن مەزگىلىنەن 1260 جىلدان كەيىن عانا اشىلعان [1952 - 692 = 1260] بولاتىن. مىنە، ءدال وسى سوڭعى ساندى (1260-تى) حوسە ارگۋەللەس بۇگىنگى ادامزات قولدانىسىندا جۇرگەن جاساندى ۋاقىت جيىلىگىنىڭ كودىنا، ياعني 12:60-قا سىلتەمە دەپ قابىلداعان. ال جوعارىدا اتالعان “ۇزىن ەسەپ” تسيكلىنىڭ اياقتالعان مەزگىلىن، ياعني 2012-جىل مەن پاكال ۆوتان جەرلەنگەن 692-جىل ارالىعىنداعى 1320 جىلدى (2012 – 692 = 1320) سۇڭعىلا عالىم تابيعي ۋاقىت جيىلىگىنىڭ كودىنا، ياعني 13:20-عا بالاعان. ءسويتىپ، ساركوفاگ بەتىندەگى جازۋلاردى پاكال ۆوتاننىڭ ءوز حالقىنا ارناپ قالدىرعان وسيەتى دەپ تۇسپالداعان. ويتكەنى عالىمنىڭ بۇلايشا توپشىلاۋىنا دا تولىق نەگىز بار. سەبەبى، ءتورت بۇرىشتى تاس قاقپاقتىڭ وڭتۇستىك قىرىنداعى 8 كۇن، 6 اينا دەگەن بەلگىلەر پاكال ۆوتاننىڭ تۋعان كۇنى مەن دۇنيەدەن قايتقان كۇندەرىنەن حابار بەرەدى. سوسىن، بۇل ەكى ساننىڭ قوسىندىسى – 14 نەمەسە 28 كۇندىك ايدىڭ تەڭ جارتىسى. قاقپاقتىڭ شىعىس جاق قىرىنداعى ەكى توپ تاڭبالاردىڭ ءبىرىنشى توبى - 5 جەر، 7 سارباز، 9 قول، 7 كۇن. مۇنداعى سانداردىڭ قوسىندىسى – 28. ەكىنشى توپتى 11 جىلان، 2 ادام دەگەن بەلگىلەر قۇرايدى جانە ونداعى سانداردىڭ قوسىندىسى – 13. دەمەك، الگى ساندار - ءار ايى 28 كۇننەن، ءار جىلى 13 ايدان تۇراتىن گالاكتيكالىق تابيعي ريتمگە (ىرعاققا) نەگىزدەلگەن مايا كۇنتىزبەسىن مەڭزەپ تۇر. قاقپاقتىڭ سولتۇستىك قىرىندا 2 ەكى دۇنيەنى جالعاستىرۋشى دەگەن مالىمەت بادىزدەلگەن. مايالاردىڭ ۇعىمىندا بۇل – اجالدىڭ بەلگىسى. سونىمەن قاتار، جۇمباققا تولى بۇل سيمۆول - مارس پلانەتاسىنىڭ دا بەلگىسى. قاقپاقتىڭ باتىس جاق قىرىندا تاعى دا ەكى توپ بەلگىلەر بادىزدەلگەن. ولاردىڭ ءبىرىنشى توبى – 3 مايمىل، 4 يت. ونداعى سانداردىڭ قوسىندىسى – 7. بۇل بەلگىلەر قاقپاقتىڭ شىعىس جاق قىرىنداعى 13-ءتى بەينەلەيتىن ەكى بەلگىگە قاراما-قارسى ورنالاسقان. 7 مەن 13 - تسولكين كۇنتىزبەسىنىڭ نەگىزگى ساندارى جانە بۇلاردىڭ قوسىندىسى – 20. ەكىنشى توپقا كىرەتىن 1 كۇن جانە 13 ەكى دۇنيەنى جالعاستىرۋشى دەگەن اقپاراتتاعى سانداردىڭ قوسىندىسى تاعى دا 14-ءتى قۇرايدى. سونىمەن، پاكال ۆوتاننىڭ ساركوفاگىنداعى 13 اقپاراتقا قاتىستى سانداردىڭ جالپى قوسىندىسى 78 بولىپ شىعادى. بۇل ساندى ارۋەللەستەر - كوسموس ايناسىنىڭ جاسىرىن بەلگىسىنە بالايدى. بۇل قۇپيا سىردى شەشۋگە حوسە ارگۋەللەس پەن ونىڭ جۇبايى للويدين ارگۋەللەس 40 جىل ومىرلەرىن ارناعان-دى. مايا وركەنيەتىن زەرتتەۋشىلەردىڭ قايقايسىسى بولماسىن مايا ابىزدارىنىڭ بولاشاقتى بولجاي الاتىن ساۋەگەيلىك قاسيەتى بولعانىن مويىندايدى. بۇل تۇجىرىمنىڭ نەگىزسىز ەمەس ەكەنىنە جوعارىدا سۋرەتتەلگەن قۇپيالى مالىمەتتەر ناقتى دالەل. سوسىن، بايىرعى مايالار گالاكتيكانىڭ ىشكى سىرى مەن زاڭدىلىقتارىن وتە جەتىك بىلگەن سىڭايلى. سول ءبىلىمنىڭ ارقاسىندا ولار سول زامانداردا-اق، 2012-جىلعى جەلتوقسان ايىنىڭ 21-جۇلدىزىن باستاپ بىزدەر تىرشىلىك ەتىپ وتىرعان عالامشاردا تاريحي بەتبۇرىستار مەن ۇلى وزگەرىستەر بولاتىنىن الدىن الا بولجاپ قويعان. الايدا الگى قۇبىلىستاردىڭ بۇگە-شىگەسى بىزدەرگە تولىق جەتپەي قالعان. بىراق ولار بىرتىندەپ اشىلاتىن بولار...
عالىمداردىڭ كەيبىرى الگى بەتبۇرىستاردى «اقىرزامان» بولار دەپ توپشىلاسا، ەندى بىرەۋلەرى مايالاردىڭ ساۋەگەيلىگىن جەر شارىنا ەنەتىن جاڭا زامان نەمەسە ادامزاتتىڭ رۋحاني جاڭعىرۋ ەراسىنىڭ باسى نەمەسە گالاكتيكالىق بيىك سانانىڭ باستالاتىن مەزگىلى بولۋى دا مۇمكىن دەپ بولجامدادى. ال استرونومداردىڭ پىكىرىنە كەلەتىن بولساق، بىرىنشىدەن، 2012-جىلعى جەلتوقسان ايىنىڭ جيىرما ءبىرى قىسقى ماۋسىمداعى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلەتىن مەزگىلىنە ءدوپ كەلەدى ەكەن. بۇل، ارينە، اسا تاڭداناتىنداي قۇبىلىس ەمەس. الايدا ءدال cول كۇنى كۇن، جەر جانە كۇن جۇيەسىنە كىرەتىن وزگە پلانەتالار ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان گالاكتيكانىڭ ءدال ورتاسىنان وتەتىن قۇس جولىنىڭ ىشىندەگى ءبىر سىزىقتىڭ بويىنا تىزىلە ورنالاسقان-دى. بۇل - ارينە، كىمدى بولسا دا قاتتى ويلاندىرعان عاجاپ قۇبىلىس ەدى.
ءدال وسى ارادا: «بۇدان مىڭ جىلدان استام بۇرىن قازىرگى ادامزات تىرشىلىك ەتىپ وتىرعان عالامشاردا ورىن الاتىن الگىندەي قۇبىلىستاردى مايالار الدىن الا قالاي بولجاعان؟» دەگەن سۇراق تۋاتىنى زاڭدى نارسە. ويتكەنى مايا ساۋەگەيلەرى ءومىر سۇرگەن زامانداردا نە لينزا، نە تەلەسكوپ، نە وسى زاماننىڭ كوسموسقا بايلانىستى قول جەتكىزگەن تەحنولگيالىق جەتىستىكتەرى اتىمەن بولعان جوق قوي. جوق الدە بولدى ما؟
ازىرگە بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن تاعى دا مايالاردىڭ وركەنيەتىن تۇبەگەيلى زەرتتەگەن، جوعارىدا اتى اتالعان امەريكاندىق عالىمدار حوسە جانە للويدين ارگۋەللەستەردەن ىزدەپ كورەلىك. ول عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، بۇگىنگى ادامزات ءوزى قولدان جاساعان مەحانيستيكالىق الدامشى ۋاقىت كەڭىستىگىندە تىرشىلىك ەتىپ وتىر. ويتكەنى بۇگىن قولدانىستا جۇرگەن ريم پاپاسى XIII گريگوريدىڭ 1582-جىلى ەنگىزگەن جاساندى كۇنتىزبەسى بۇكىل الەمدى وزىنە باسىبايلى ەتىپ العان. ول كۇنتىزبەنىڭ ءبىر جىلدىق مەرزىمى كەيبىرى 28, كەيبىرى 29, ەندى ءبىرى 30, جانە ءبىرى، ءتىپتى، 31 كۇنگە دە تولا سالا تىن، ۇزىندى-قىسقالى 12 ايدان تۇرادى. ول از بولعانداي، ادامزات ۋاقىتتى نوقتالاماق بولىپ، ونى كادىمگى كەڭىستىكپەن شاتاستىرىپ العاندىقتان، ساعاتتىڭ تسيفەربلاتىن 12 بولشەككە ءبولىپ، ءار ساعاتتى 60 مينۋتقا، ءار مينۋتتى 60 سەكۋندقا جىكتەپ، باس-اياعى 360 گرادۋس بولاتىن دوڭگەلەك جازىقتىققا «بايلاپ» قويعانداي سەزىنىپ ءجۇر. مۇنىڭ استارىندا ء“بىر جىلدا 12 اي بار، وعان ويداعى بەس كۇندى قوسسا، تولىق جىلدى قۇرايتىن 365 كۇن شىعادى; ءبىر تاۋلىكتە 24 ساعات بار; ولاردى كۇن مەن تۇنگە بولسە، 12 ساعاتتان، ال ءار ساعات 60 مينۋتتان تۇرادى” دەگەن ۇعىم تۇرعانى بەلگىلى. بىراق بۇل كۇنتىزبەنىڭ نەگىزىندە عىلىمنان مۇلدە اۋلاق 12:60 سەكىلدى جاساندى ۋاقىت ءمودۋلى نەمەسە جاساندى ۋاقىت جيىلىگى تۇرعانىن كوپشىلىك قاۋىم بىلە بەرمەيدى. ءتىپتى، اتالمىش كۇنتىزبەنىڭ ەشبىر عىلىمي نەگىزى جوق ەكەنىن دە بۇگىنگى ادامزات ءالى كۇنگە دەيىن تولىق سەزىنە قويعان جوق. سەبەبى، حوسە ارگۋەللەس ايتپاقشى، بۇگىنگى ادامزات الگى جالعان كۇنتىزبەگە قاتتى شىرمالىپ، كوسموسپەن، ياعني اسپان الەمىمەن تەلەپاتيالىق تابيعي بايلانىسىن مۇلدە ءۇزىپ العان، دەمەك، و باستا ءتاڭىر سىيلاعان قۇندىلىقتاردان اداسىپ قالعان. سونىڭ سالدارىنان، وكىنىشكە وراي، بۇگىنگى تاڭدا ادامزات ءوزىن دە، ءوزى تىرشىلىك ەتىپ وتىرعان بيوسفەرانى دا جويىپ جىبەرۋگە شاق قالىپ وتىرعانىنان مۇلدە بەيحابار.
دەي تۇرعانمەن، ‘اداسقاننىڭ الدى جار، ارتى سوقپاق’ دەمەكشى، بۇل قاتەردەن شىعاتىن ەش امال قالماعان ەكەن دەۋگە دە بولمايدى. ماسەلەن، حوسە ارگۋەللەس ادامزاتقا “ۋاقىت - اقشا“ سەكىلدى جاساندى ۋاقىت زاڭى مەن 12:60 سىندى جاساندى ۋاقىت جيىلىگىنە نەگىزدەلگەن كۇنتىزبەدەن تەز ارىلىپ، مايالاردىڭ بايىرعى كۇنتىزبەلەرى مەن گالاكتيكالىق تابيعي ۋاقىت جيىلىگىنىڭ ولشەمى - 13:20 ەكەنىن تەزىرەك ۇعىنۋدى جانە سول ۋاقىت مودۋلىنە نەگىزدەلگەن ءار ايى تۇراقتى 28 كۇننەن، ءار جىلى 13 اي- دان تۇراتىن ءارى عۇلاما ارگۋەللەستەردىڭ وزدەرى وڭدەگەن مايالاردىڭ گالاكتيكالىق ماڭگى وزگەرمەيتىن تۇراقتى كۇنتىزبەسىنە بىردەن كوشۋدى ۇسىنادى. بىراق بۇل ۇسىنىستىڭ بايىبىنا بارا الماعان عالىمدار: «13 ايلىق كۇنتىزبەلەر ەسكى وركەنيەتتەردىڭ ءبىرازىندا، اتاپ ايتقاندا، مىسىرلىقتاردىڭ تاريحىندا دا، جالپى مۇسىلمان الەمىندە دە، ءتىپتى، قىتاي وركەنيەتىندە دە بولىپ ەدى عوي. ولاي بولسا، حوسە جانە للويدين ارگۋەللەستەردىڭ جاساقتاعان كۇنتىزبەسىنىڭ الدىڭعىلاردان نەسى ارتىق؟» دەگەن سياقتى ءۋاجدى كولدەنەڭ تارتادى. الايدا ارگۋەللەستەر ۇسىنىپ وتىرعان 364 كۇندىك كۇنتىزبەنىڭ گريگوري كۇنتىزبەسىنەن ارتىشىلىعى جەتەدى. تەك ونى كورە ءبىلۋ كەرەك. ەندەشە، ارگۋەللەستەر اشقان “ۋاقىت زاڭىنا” تەرەڭىرەك ۇڭىلەلىك. “حوسە جانە للويدين ارگۋەللەستەر وڭدەپ جاقسارتقان 13 ايلىق كۇنتىزبەنىڭ باسقا كۇنتىزبەلەردەن ارتىقشىلىعى نەدە؟” دەگەن سۇراققا بىردەن جاۋاپ بەرمەس بۇرىن، ەڭ الدىمەن، الگى عالىمداردىڭ تۇبەگەيلى ۇستانىمدارىنا نازار اۋدارالىق. ولار بايىرعى سۇڭعىلا ماتەماتيك مايالار قۇراستىرعان كۇللى كۇنتىزبەلەردى (ولاردىڭ جالپى سانى - 17) ساراپتاي كەلە، ابىز مايا عالىمدارىنىڭ ۋاقىتقا قاتىستى بىرەگەي قۇندى قاعيدالارىن باسشىلىققا العان. بىرىنشىدەن، ارگۋەللەستەر مايالاردىڭ ۋاقىتتى كەڭىستىكپەن شاتاستىرمايتىنىن انىق بايقاعان. ويتكەنى مايالار كەڭىستىكتىڭ شەگى بار، ال ۋاقىتتىڭ شەگى جوق ەكەنىن، وتە انىق بىلگەن. ودان دا دالىرەك ايتقاندا، مايالار ۋاقىتتى ۇشتىك ولشەممەن ولشەۋگە بولمايتىنىنا جانە ۋاقىت تەك سانانىڭ، ياعني تورتتىك ولشەمنىڭ عانا ەنشىسى ەكەنىنە تۇبەگەيلى كوز جەتكىزگەن. ەكىنشىدەن، مايا عالىمدارى كوسموستان تۇسەتىن كەز كەلگەن گالاكتيكالىق ساۋلەنىڭ نەمەسە ەلەكتروماگنيتتىك تولقىننىڭ ءوز جيىلىگى نەمەسە ءمودۋلى بولاتىنى سەكىلدى ۋاقىتتىڭ دا ءوز جيىلىگى مەن ءمودۋلىنىڭ بولاتىنىن ايقىن سەزىنگەن.
ۇشىنشىدەن، ارگۋەللەستەر ۋاقىت جيىلىگىنىڭ ولشەمى نەمەسە ءمودۋلى 13:20 ەكەنىنە دە تولىق كوز جەتكىزگەن. ويتكەنى عالىمدار الگى جيىلىكتىڭ گالاكتيكالىق ورتالىقتان باستاۋ الىپ، سودان سوڭ جەرگە جەتىپ، جەتىپ قانا قويماي، جەر بەتى مەن ونىڭ اتموسفەراسىنا دا ءوز اسەرىن ۇنەمى تيگىزىپ وتىراتىنىن، سونداي-اق، الگى جيىلىكتىڭ كۇللى كوسموس ساۋلەلەرىنىڭ دە ورتاق ءمودۋلى ەكەنىن، ياعني گالاكتيكالىق تۇراقتى ولشەم بىرلىگى ەكەنىن تەرەڭ تۇيسىنگەن.
تورتىنشىدەن، ارگۋەللەستەر كوسموستان تۇسەتىن (نەگىزگى قۇرامى 95% -تەن 99%-كە دەيىن پروتوندار، ال وزگە قۇرامى، شامامەن، 4.5%-تەن 1.5%-كە دەيىن گەلي يادروسىنان تۇراتىن) گالاكتيكالىق ساۋلەلەر مەن كۇن ساۋلەلەرىنىڭ جەر بيوسفەراسىنداعى تىرشىلىك يەلەرىنىڭ بارىنە بىردەي اسەر ەتەتىنىن دە تەرەڭ بىلگەن.
مىنە، سوندىقتان دا، “سول ساۋلەلەردىڭ، اتاپ ايتقاندا، ادام بالاسى مەن باسقا تىرشىلىك يەلەرىنە تيگىزەتىن رادياتسيالىق اسەرىنىڭ ناقتى كورىنىسى قايسى؟” دەگەن سۇراققا جوعارىداعى عالىمداردىڭ بەرگەن تۇشىمدى جاۋابى مىناعان سايادى: “كوسموستان تارالاتىن ساۋلەلەر تىرشىلىك يەلەرىنىڭ بۇكىل بولمىسىنا، ءاربىر كلەتكاسىنا، كۇللى اعزاسىنا، ءتىپتى ساۋساقتارى مەن باشپايلارىنىڭ سانى عانا ەمەس، بۋىندارىنىڭ دا سانى مەن ساپاسىنا تىكەلەي سەبەپشى. ال ودان دا ناقتى ايتقاندا، الگى ساۋلەلەر تىرشىلىك يەلەرىنىڭ كۇللى گەنەتيكالىق كودىنا (دنك) تىكەلەي اسەر ەتەدى. دەمەك، ادامزات پەن ادامعا ۇقساس جانۋرلاردىڭ اياق-قولدارىنداعى 10 ساۋساق پەن اياقتارىنداعى 10 باشپاي بولسىن، سول سياقتى ولاردىڭ اعزالارىنداعى مويىننان باستاپ ەكى توبىققا دەيىنگى 13 بۋىنى جانە 13 مۇشەسى بولسىن، جوعارىدا اتالعان ۋاقىت جيىلىگىنىڭ گالاكتيكالىق تۇراقتى ولشەمى - 13:20 -نىڭ ناقتى كورىنىستەرى ەكەنىن مويىنداماۋ مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى، الگى تۇراقتى ولشەمنىڭ كادىمگى تاسباقانىڭ ارقا ساۋىتىنداعى ءىرى-ءىرى 13 بۋناق پەن سول بۋناقتاردىڭ ەتەك جاعىن وراي ونالاسقان كولەمى كىشىرەك 20 بۋناقشالارىنان دا انىق كورىنىپ تۇرعانىن قالاي جوققا شىعارۋعا بولادى؟
حوسە جانە للويدين ارگۋەللەستەر اشقان جوعارىداعى زاڭدىلىقتاردىڭ ءبارىن دە ابىز مايالار ءوز زامانىندا وتە شەبەر مەڭگەرىپ قانا قويماي، قاتاڭ ساقتاي دا بىلگەنىن ءارى ولاردىڭ تەك تابيعات بيوريتمىمەن ۇيلەسىمدى ءومىر سۇرگەنىنە وزدەرىنىڭ دە، وزگەلەردىڭ دە كوزدەرىن انىق جەتكىزەدى. ەندەشە، كەز كەلگەن ادامنىڭ كوكەيىنە قونا كەتەتىن الگى عالىمداردىڭ بەرىك ۇستانىمدارىنىڭ ەش عىلىمي نەگىزى جوق دەپ كىم ايتا الادى؟
ەندى “ارگۋەللەستەر قۇراستىرعان 13 ايلىق كۇنتىزبەنىڭ تابيعي بيوريتمگە، ياعني 13:20-عا سايكەس كەلەتىندىگىن دالەلدەيتىن باسقا فاكتورلار بار ما؟” دەگەن ماسەلەگە كەلەتىن بولساق، مۇنىڭ دا جاۋابى بار. ماسەلەن، اي ءبىر جىلدا جەردى 13 رەت اينالىپ شىعادى. بۇل – ەش ۋاقىتتا وزگەرمەيتىن استرونوميالىق زاڭدىلىق. ال مىنا ءبىر دەرەك ودان دا عاجاپ. 2007-جىلى ءساۋىر ايىنىڭ 25-ءى كۇنى استرونومدار كۇن جۇيەسىنىڭ سىرتىنان جەردەن، شامامان، 200 تريلليون شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان جەرگە ۇقساس جانە ءبىر پلانەتانى اشقان-دى. الگى پلانەتانىڭ وربيتاسى سونە باستاعان ءوز كۇنىنىڭ وربيتاسىنا جاقىن ەكەن. ەڭ باستىسى، جەرگە ۇقساس، بىراق ودان شامامەن بەس ەسە ۇلكەن الگى پلانەتا دا ءوزىنىڭ كارليك كۇنىن 13 كۇندە ءبىر رەت اينالىپ شىعادى ەكەن. دەمەك، الگى قۇبىلىس گالاكتيكالىق ۋاقىت جيىلىگىنىڭ تۇراقتى ولشەمىنىڭ دە 13 ەكەنىن La Silla اتتى وڭتۇستىك ەۋروپاداعى الگى وبسەرۆاتوريا عالىمدارى اشقان جاڭا پلانەتا دا قوسا دالەلدەپ تۇر. ەندەشە، 13-ءتىڭ بارشا گالاكتيكالىق ورتاق ولشەم ەكەنىن، ياعني ونىڭ ەش ۋاقىتتا وزگەرمەيتىن تۇراقتى زاڭدىلىق ەكەنىن مويىنداماۋ مۇمكىن ەمەس. سوسىن، تەك 13 قانا ەمەس، مايا كۇنتىزبەسىندەگى 28 دەگەن سان دا ادام اعزاسىندا تۇر. مۇنىڭ ايقىن دالەلى قولىمىزداعى 10 ساۋساقتى قۇرايتىن 28 (14+14) بۋىننان دا وتە ايقىن كورىنىپ تۇر.
مايالاردىڭ “تسولكين” كۇنتىزبەسىنىڭ ءوزى دە ناعىز گالاكتيكالىق ۋاقىت جيىلىگىنىڭ تۇراقتى ولشەمىنە، ياعني 13:20-عا نەگىزدەلگەن اي كۇنتىزبەسى. ول كۇنتىزبەنىڭ ەنى – 13 ۇيادان، تىگى 20 ۇيادان (13ح20) تۇراتىن 260 ۇيالى تىك ءتورت بۇرىشتى بەينەلەيدى. حوسە مەن للويدين ارگۋەللەستەر ونى تەرەڭ دە تۇبەگەيلى زەرتتەگەن ءارى وزدەرى قۇراستىرعان 13 ايلىق كۇنتىزبە مەن وزدەرى اشقان ۋاقىت زاڭىنا تۇعىر ەتىپ پايدالانعان. سوسىن، تسولكين كۇنتىزبەسىنىڭ گرافيكالىق كەسكىندەمەسىنە (كەيدە مۇنى «توقۋ ستانوگى» دەپ تە اتايدى) ءجىتى نازار اۋدارعان ءاربىر ادام الگى 260 ۇياداعى سانداردىڭ قالاي ورنالاسقانىنا ءمان بەرمەۋى مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى الگى ساندار بىردەن باستاپ، 260-قا دەيىن ءبىرىن-ءبىرى قۋالاي، ياعني ادەتتەگىگىدەي، بىزدەر قولداناتىن تارتىپكە ساي ورنالاسپاعان. كەرىسىنشە، ونداعى تسيفرلار ءتورت بۇرىشتى كەستەنىڭ ەنى ەمەس، بويىن قۋالاي، جوعارعى سول جاقتاعى بۇرىشتان باستاپ، ءبىرىنشى باعانانىڭ بويىمەن تومەن قاراي 1-دەن 13-كە دەيىن بارىپ، ارى قاراي تاعى دا 1-دەن 13-كە دەيىن سينۋسويدا تارتىبىمەن (بىرەسە تومەن، بىرەسە جوعارى) باعانادان باعاناعا اۋىسا بەرەدى. ءسويتىپ، ەڭ سوڭعى 13-باعانانىڭ تومەنگى وڭ جاق بۇرىشىنداعى 260-شى ۇياعا كەلىپ تىرەلەدى. سوسىن، الگى كەستەنىڭ سول جاقتاعى تومەنگى ۇياسى مەن جوعارعى وڭ جاق بۇرىشىنداعى ۇياشىعى 7 سانىنىڭ ۇلەسىنە تيەدى. بۇل ايتىلعاندار تومەندە كەلتىرىلگەن تسولكين كەستەسىندە تايعا تاڭبا باسقانداي كورىنىپ تۇر. كۇنتىزبەگە تەرەڭ ۇڭىلگەن ادام وندا باسقا دا ماتەماتيكالىق زاڭدىلىقتاردىڭ بار ەكەنىنە دە قوسا كوز جەتكىزەدى.
مايالاردىڭ تسولكين كۇنتىزبەسىنىڭ بىردەن كوزگە ىلىنبەيتىن تاعى ءبىر سىرى بار. بۇل - حوسە ارگۋەللەستىڭ 13 پەن 28-گە نەگىزدەلگەن گالاكتيكالىق ماڭگى كۇنتىزبەسىندەگى باستى تسيفرلاردىڭ ءبىرى – 28. ول تسولكيننەن بىردەن بايقالمايدى. سوندىقتان دا “نەگە ولاي؟” دەگەن سۇراق تۋىندايدى. بىراق بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى دا تسولكيننىڭ، ياعني 260 كۇندىك كۇنتىزبەنىڭ ىشىندە تۇر. ويتكەنى تسولكين - سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى كۇنتىزبە. سەبەبى 260 - كۇن جۇيەسىنە كىرەتىن اسپان دەنەلەرىنىڭ امبەباپ گالاكتيكالىق تسيكلى عانا ەمەس، بۇل تۇراقتى سان - انا قۇرساعىندا ءوسىپ جەتىلەتىن جەر جاھانداعى كۇللى ەمبريون-نارەستەنىڭ، كۇللى ادامزاتتىڭ دا كيەلى كۇنتىزبەسى. ماسەلەن، جۇكتى ايەلدەردىڭ ايلىعى توقتاعان ساتتەن باستاپ، بوسانعانعا دەيىنگى مەرزىم تۇپ-تۋرا 260 كۇنگە تەڭەلەدى ەكەن. بۇل زاڭدىلىقتىڭ ناقتى دالەلى دە بار. ماسەلەن، اياعى اۋىر ايەلدەرگە بايلانىستى ايتىلاتىن “انا قۇرساعىنداعى نارەستەسىن توعىز اي، توعىز كۇن كوتەرەدى” دەيتىن قازاق تىلىندەگى تۇراقتى ءسوز تىركەسى – تسولكين كۇنتىزبەسىنىڭ دە ناقتى كورىنىسى دەسەك، شىندىقتان الىس كەتپەيمىز. سەبەبى الگى ءسوز تىركەسىندەگى توعىز ايدى ارگۋەللەستەردىڭ 13/28-گە نەگىزدەلگەن كۇنتىزبەسىندەگى 28 كۇندى 9-عا كوبەيتسەك، 252 كۇن شىعادى، ال وعان جانە توعىز كۇندى قوسساق، تۇپ-تۋرا 261 كۇن شىعا كەلەدى. «حالىق ايتسا، قالىپ ايتپايدى» دەگەن وسى بولار، ءسىرا. بىراق ء‘بىر كۇنى ارتىق كەتتى عوي’ دەۋشىلەرگە دە جاۋاپ دايىن: انا قۇرساعىندا 260 كۇندە ءپىسىپ-جەتىلگەن نارەستە اناسىنىڭ تولعاعى جەتكەن كۇننىڭ ەرتەسىنە، كوبىنەسە، اي تولعان مەزگىلدە دۇنيەگە كەلەدى ەكەن.
دەمەك، حالىق اۋزىنداعى توعىز اي توعىز كۇننىڭ بىرەۋىنەن باسقاسى تسولكين كۇنتىزبەسىنە تولىق سىيىپ تۇر. سوسىن، حالىق اۋزىنداعى توعىز اي توعىز كۇننىڭ گريگوري كۇنتىزبەسىندەگى ۇزىندى-قىسقالى 12 ايعا ەش قاتىسى جوق. ويتكەنى كۇنتىزبەسى جاساندى. ونداعى ورتا ەسەپپەن 30 كۇننەن تۇراتىن توعىز اي مەن توعىز كۇن 279 كۇنگە تەڭەلەدى. ەندەشە، ارعى تەگى كىندىك التايدا جاتقان ەجەلگى مايالاردىڭ كۇنتىزبەسى مەن تۇركى حالىقتارىنىڭ كۇن ساناۋىنىڭ اراسىندا دا ناقتى ساباقتاستىق بار ەكەنى ءدال وسى جەردەن سىر بەرەدى. ويتكەنى «13- تە وتاۋ يەسى» دەيتىن قىز بالاعا قاتىستى ايتىلاتىن تۇراقتى تىركەس پەن «13 – مۇشەل» دەگەن ءبىزدىڭ ءتول مادەنيەتىمىزدە قالىپتاسقان اكسيوما پىكىرىمىزدىڭ دۇرىستىعىنىڭ ناقتى دالەلى. سوسىن، ءدال وسى تۇستا تىلىمىزدە قالىپتاسىپ قالعان “12 مۇشەم ساۋ بولسا...” دەيتىن تۇراقتى ءسوز تىركەسىندە ءمۇلت كەتكەن ءبىر قاتەلىك بارىن ايتۋدى پارىز دەپ سانايمىن. ويتكەنى ادام اعزاسىندا دا 13 بۋىن جانە 13 مۇشە بار. ەكى يىق پەن ەكى توبىققا دەيىن التى-التىدان 12 بۋىن جانە 12 مۇشە بولسا، موينىنداعى 13-بۋىن مەن اعزامىزداعى ەڭ باستى 13-مۇشەسىن، ياعني ادامنىڭ باسىن قالايشا ەسەپتەن شىعارىپ تاستاۋعا بولادى؟ ارينە بولمايدى. ولاي بولسا، قاجەت بولعاندا ايتار ءۋاجىمىزدى الگى تۇراقتى تىركەستە كەتكەن قاتەلىكتى قايتالاماي، “13 مۇشەم ساۋ بولسا...” دەپ باستاعانىمىز ءلازىم. گالاكتيكالىق تۇراقتى ولشەم جيىلىگىنىڭ 13:20 ەكەندىگىنە باسقا اسپان دەنەلەرىنىڭ تسيكلدارى دا دالەل. مىسالى، ۇركەر توپ جۇلدىزدارى جىلدىڭ بەلگىلى ءبىر مەرزىمىندە كوكجيەكتەن قىلاڭ بەرگەن ساتتەن باستاپ، ءوز وربيتاسىمەن كۇن ساناپ باياۋ جىلجي وتىرىپ، اسپان كۇمبەزىنىڭ توبەسىنە كوتەرىلەدى. سودان سوڭ باياۋ ەڭكەيىپ، بەلگىلى ءبىر ۋاقىت وتكەن سوڭ، قارسى كوكجيەكتەن اسىپ، باتىپ كەتەدى دە، كوپكە دەيىن كوزدەن تاسا بولادى. بۇل قۇبىلىستى كەزىندە مايالاردىڭ دا وتە ءجىتى باقىلاعانى بايقالادى. باقىلاپ قانا قويماي، باس-اياعى ءتورت جۇزگە تارتا جۇلدىز شوعىرىنان تۇراتىن ۇركەر توبىنىڭ كەلەسى رەت كوكجيەكتەن قايتا قىلاڭ بەرەتىن ساتىنە دەيىن 260 (13ح20) كۇن وتەتىنىن عانا ەمەس، ونىڭ ۇزىن ەسەپكە جاتاتىن 26000 جىلدىق تسيكلىن دا ءدال ەسەپتەپ شىعارعان. دەمەك، ۇركەر توپ جۇلدىزدارىنىڭ تسيكلى دا گالاكتيكالىق تۇراقتى ولشەمگە، ياعني 13-كە تىكەلەي تاۋەلدى ەكەنى ايقىن بايقالىپ تۇر. سونىمەن قاتار، ادام اعزاسىندا جوعارىدا اتالعان 13 پەن قوسا 20 دا، 28 دە ءوز ورىندارىن تاپقان. مىسالى، ادام دەنەسىندەگى ون ساۋساق پەن ون باشپاي (10+10) 20-عا تەڭەلسە، 10 ساۋساقتاعى بۋىنداردىڭ سانى (14+14) 28-گە تەڭەلەدى. دەمەك، كەز كەلگەن جاس بالا بولسىن، ەرەسەك ادام بولسىن اسپان دەنەلەرىنىڭ گالاكتيكالىق تسيكلدارىن بۇلجىتپاي قايتالايدى.
ءتىپتى، ايەل زاتىنا ءتان اي سايىن ءبىر رەت، جىلىنا 13 رەت قايتالاناتىن فيزيولوگيالىق قۇبىلىستىڭ قازاق تىلىندە “ايلىق“ دەپ اتالۋى دا جايدان-جاي ەمەس. سەبەبى دانا حالقىمىز بۇل تىلسىم قۇبىلىستىڭ تىكەلەي ايمەن بايلانىستى ەكەنىن انىق بىلگەن. سوسىن، بۇل كۇندە عىلىم دالەلدەپ وتىرعانداي، انا قۇرساعىنا بالانىڭ بىتەتىن مەرزىمى مەن ومىرگە كەلەتىن مەرزىمى، سونداي-اق، بۇكىل الەمدەگى انالار تولعاعىنىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ اي تولعان مەزگىلگە سايكەس كەلەتىنى كۇللى ادامزات تاعدىرىنىڭ كوسموس كەڭىستىگىندەگى جەرگە جاقىن تۇرعان پلانەتالار مەن جۇلدىزدار جۇيەسىمەن دە، ولاردىڭ گالاكتيكالىق تسيكلدارىمەن دە، كۇننەن ۇشىپ شىعاتىن الفا، بەتا، گامما ساۋلەلەرىمەن دە، جەردىڭ بيوسفەرا ىرعاعىمەن دە تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن تولىق ايعاقتاپ تۇر. مۇنىڭ سىرتىندا انا تىلىمىزدە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلە جاتقان “13-تە وتاۋ يەسى”، “13 - مۇشەل” سەكىلدى اكسيوماعا اينالعان تىلسىم فرازالىق تىركەستەردىڭ دە 13 ايلىق جاھاندىق ماڭگى ءارى تۇراقتى دا تابيعي كۇنتىزبەمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەنى ەش كۇمان تۋعىزبايدى.
ءدال وسى تۇستا جوعارىدا ءسوز بولعان ارگۋەللەستەردى ۋاقىت زاڭىن اشۋعا جەتەلەگەن دە پاكال ۆوتان ساركوفاگىنىڭ قاقپاعىنا ويىلىپ جازىلعان 13 وسيەت بەلگى نەمەسە تىلسىم تاڭبالار ەكەنىن اتاپ ايتۋ پارىز. وزدەرى اشقان “ۋاقىت زاڭىنىڭ” ناقتى فورمۋلاسىن ارگۋەللەستەر بىلاي تۇيىندەيدى: T(E) = ART. مۇنداعى ت -“ۋاقىت“ (Time), ە - “قۋات“ (Energy), ال ART - “ونەر“ دەگەن ۇعىمداردى بىلدىرەدى. دەمەك، “T(E) = ART” دەگەن فورمۋلا - ۋاقىت ولشەمىمەن ۇيلەسە وتىرىپ، وزگەرەتىن قۋات كوزىنىڭ ونەر تۋىندىسىنا اينالاتىنىن ايشىقتايتىن امبەباپ زاڭدىلىق. ال بۇل زاڭدىلىقتىڭ ومىردەگى، ياعني ادامزاتتى قورشاعان ورتاداعى كورىنىسى دە الۋان ءتۇرلى. ماسەلەن، عارىشتان كەلەتىن گالاكتيكالىق ساۋلەلەردىڭ قۋاتى سۋدى بۋعا اينالدىرسا، بۋ بۇلتقا اينالادى. ال بۇلت جاڭبىرعا اينالىپ قايتا جاۋسا، “بەزەندىرگەن جەر ءجۇزىن ءتاڭىر شەبەر” دەپ ۇلى اباي عۇلاما ايتپاقشى، جەر بەتىن كوك مايساعا، نۋ ورمانعا نەمەسە مىڭ ءتۇرلى گۇلگە ورايدى. دەمەك، بۇكىل بيوسفەرا، ونىڭ ىشىندە ادامزات تا، فاۋنا دا، فلورا دا، ءتىپتى، جەر قويناۋىنداعى ەلەمەنتتەر دە ۋاقىت زاڭىنىڭ تىكەلەي جەمىسى ءارى ولاردىڭ ءبارى دە قايتالانباس ونەر تۋىندىلارى. ءتىپتى، ەڭ دارىندى دەگەن قىلقالام شەبەرلەرىنىڭ قولدارىنان شىققان نەبىر اسەم تۋىندىلاردىڭ وزدەرى دە 18000 عالامنىڭ يەسى – جاراتقاننىڭ امىرىمەن جاسالعان عاجاپ دۇنيەلەردىڭ كوشىرمەسى عانا دەسەك، شىندىقتان الىس كەتپەيمىز. ەندەشە، وسى قۇبىلىستار مەن تابيعي زاڭدىلىقتاردىڭ ءبارىن دە ءوز عىلىمى مەن بىلىمىنە ىرگەتاس ەتكەن بايىرعى مايالاردىڭ ساۋەگەيلىگى مەن عاجاپ وركەنيەتىنىڭ نەگىزى بولىپ سانالاتىن كۇنتىزبەلەر جۇيەسىندەگى 13 دەگەن كيەلى ولشەم بىرلىگى تۋرالى تۇجىرىم مىناۋ: كىندىگى و باستا التايدا كەسىلىپ، كوك تاڭىرىنە سىيىنىپ، ءبورىلى بايراق جەلبىرەتكەن ەجەلگى كوك تۇرىكتەر وركەنيەتىندە ساقتالىپ قالعانى، ساقتالىپ قانا قويماي، بۇگىنگە دەيىن امان جەتىپ، قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىنان ورىن العان 13-پەن بايلانىستى تۇراقتى ءسوز تىركەستەرىنىڭ، تاريحي ساباقتاستىقتىڭ كۋاسىندەي بولىپ، ءالى دە قولدانىستا جۇرگەنى عاجاپ ەمەي نەمەنە؟
–اعا، سىزدەي ساياساتتا جۇرگەن، عىلىمعا باس قويعان ادامعا اق سويلەپ، ادال ءجۇرۋ قيىن تىرلىك ەمەس پە؟
–«ساۋالىڭنىڭ استارىن ءتۇسىنىپ وتىرمىن. الايدا سىن تۇزەلمەي ءمىن تۇزەلمەيتىنىن ەسكەرسەك، اق سويلەپ، ادال ءجۇرۋ - ءار ازاماتتىڭ پارىزى. سوسىن، ‘تۋرا ايتقان تۋعانىنا جاقپايدى’ دەمەكشى، مىنەزى تىك ءارى شىندىقتى بەتكە ايتاتىن ادامدى وزگە ەمەس، ەڭ الدىمەن وزىڭە ەتەنە جاقىن تۋىستارىڭنىڭ ءوزى دە جاقتىرماي قالاتىنى وتىرىك ەمەس. ويتكەنى، مۇنىڭ ناقتى دالەلدەرى سوزدىك قورىمىزدا تۇرعان «باسقا پالە تىلدەن»، «ءتىلىم مەنىڭ – جاۋىم مەنىڭ»، «اڭداماي سويلەگەن اۋرماي ولەدى» سەكىلدى ماقال-ماتەلدەردەن دە انىق بايقالادى جانە ول ناقىلداردىڭ استارىندا ‘تىلىڭە ساق بول’ نەمەسە ‘ابايلا’ سەكىلدى تىيىم قاعيدالارى تۇر. ال عىلىم تىلىندە ىرىم-تىيىم اتاۋلىنىڭ حالىقارالىق تەرمينگە اينالعان بىرەگەي ورتاق اتاۋى – تابۋ. مىنە، سول تابۋ، ياعني ىرىم-تىيىمدار - الەم حالىقتارىنا، ونىڭ ىشىندە كۇللى تۇركى حالىقتارىنا دا ءتان امبەباپ ەتنو-مادەني ءارى ەتنو-لينگۆيستيكالىق قۇبىلىس. سوسىن، جوعارىدا اتاپ وتكەندەي، بۇل تاقىرىپ - مەنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ نىسانالارىمنىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، ۇزاق جىلدار بويى جۇرگىزىلگەن تەرەڭ عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە «تۇركى الەمىنىڭ ىرىم-تىيىمدارى» اتتى عىلىمي مونوگرافياما «جاھاندىق تىيىمداردىڭ قاينار كوزى كيەلى كىتاپتاردا» دەگەن جانە ءبىر تاراۋ ەنگىزدىم. مۇنىڭ وزىندىك وبەكتيۆتى سەبەبى بار. ويتكەنى، شىندىعىندا دا، تىيىم اتاۋلىنىڭ ءتۇپ توركىنى ءتاۋرات، بيبليا، ءىنجىل جانە قۇران سىندى كيەلى كىتاپتاردا جاتىر. ماسەلەن، وتىرىك ايتپاۋ، ۇرلىق جاساماۋ، ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاماۋ، كىسى ولتىرمەۋ، قىلمىس جاساماۋ، جاقىنىڭ مۇلكىنە كوز سالماۋ، بىرەۋدى داتتاماۋ، ىشتارلىققا جول بەرمەۋ، ىسىراپ جاساماۋ سەكىلدى ادامزاتتى ادىلەتتىڭ اق جولىنا ۇندەيتىن وزگە دە تىيىمدار مەن امبەباپ ادەپ قاعيدالارى جۇزدەپ كەزدەسەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءتالىم-تاربيەلىك قۇندىلىقتاردىڭ ءبارى دە كيەلى كىتاپتاردا جىپكە تىزگەندەي ءتىزۋلى تۇر. ءتىپتى، كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ ساياسي بيلىك جۇيەسىنىڭ قانداي بولۋ كەرەكتىگى دە، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە سوت جۇيەسىنىڭ ادىلەتتى بولۋىنا دا ەرەكشە نازار اۋدارىلعان. مىنە، ءدال وسى تۇرعىدان كەلگەندە، كيەلى كىتاپتاردى تەك قانا ءدىني كىتاپتار دەپ ۇعاتىن بولساق وتە قاتەلەسەمىز. ويتكەنى ول كىتاپتار ەڭ الدىمەن – اللانىڭ ماڭگى وزگەرمەيتىن تۇراقتى ءارى ەشقاشان وزگەرمەيتىن ادىلەتتى ءىلىمى، ياعني ادامزاتتىڭ امبەباپ رۋحاني دىڭگەگى نەمەسە كەز كەلگەن پەندەنىڭ كۇنا جاساۋدان ساقتاندىراتىن ءاي دەيتىن اجاسى مەن قوي دەيتىن قوجاسى.
–اعىلشىن ءتىلىن قالاي تەز ۇيرەنۋگە بولادى؟
–كەز كەلگەن ءتىلدى وتە تەز ۇيرەنۋگە بولادى. ول ءۇشىن تەك ءار ازامات ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ انا ءتىلىن وتە جەتىك ءبىلۋى كەرەك. اسىرەسە، ءوز ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىن جاقسى بىلگەن ادامعا كەز-كەلگەن شەت ءتىلىن وپ-وڭاي ۇيرەنۋگە بولادى. بۇل پىكىردى مەن قازاق، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىن تەڭ مەڭگەرگەن كاسىبي مامان رەتىندە ايتىپ وتىرمىن.
–قازىر نەمەن اينالاسۋداسىز؟
–«ۆيكينگتەردىڭ ىزىمەن» دەگەن عىلىمي-گيپوتەزالىق كىتاپ جازۋ ۇستىندەمىن. مۇنىڭ باستى سەبەبى مىنادا: تەك قانا اعىلشىن-ساكسوندىقتار عانا ەمەس، تىلدەرى گەرمان توبىنا كىرەتىن سكانديناۆيا حالىقتارىنىڭ دا تۇپكى تەگى ساقتاردان باستاۋ الاتىنى بۇگىنگى تاڭدا انىق بايقالا باستادى. سوسىن، بۇل جاي عانا قۇرعاق ءسوز ەمەس. ويتكەنى بۇل گيپوتەزانىڭ استارىندا انتروپوگەندىك عىلىمدار توبىنا جاتاتىن لينگۆيستيكالىق، ارحەولوگيالىق، گەنەتيكالىق جانە دنق-گەنەالوگيالىق عىلىمدار سالاسىندا الەم عالىمدارى جۇرگىزىپ وتىرعان عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ سونى ناتيجەلەرى جاتىر.
-ءادىل اعا، تەرەڭ مازمۇندى سۇحباتىڭىزعا العىسىم شەكسىز!
سۇحباتتى جۇرگىزگەن اقگۇل ايداربەكقىزى،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
