ازامات ءسوزى قازىرگى تىلدىك قولدانىستا ەكى ءتۇرلى ماعىنالىق قابات جۇكتەپ قولدانىلادى. زاڭ-سوت جۇيەسىندە، رەسمي ءىس-قاعازدار تىلدىك ستيلىندە تەرميندىك اتاۋ رەتىندە (ادامداردىڭ بارلىعىنا بىردەي: ازامات، ازماتشا) ايتىلادى. ەكىنشىسى، ەتنوتانىمدىق، كوركەم ستيلدە جەكە سيپاتتا ەرتەدەن كەلە جاتقان ەكسپرەسسيۆتىك ۇعىم-ماعىناسىندا جۇمسالادى. ونى تاريحي ادەبي ءتىلدىڭ جولىنداعى ستيلدىك قاباتتاردان انىقتايمىز.
ازامات ءسوزىنىڭ ەرتەدەگى ماعىناسى «قارۋ اسىپ اتقا مىنەتىن ەر ادام، جاساقشى» دەگەندى بىلدىرگەن. قازاقتىڭ كونە ەپوس جىرلارىندا، حاندىق ءداۋىر جىراۋلار تىلىندە سەمانتيكالىق مازمۇنىن اشا ءتۇسۋ ءۇشىن «جىگىتتەر، شورالار، ەر» سينونيمدەرىن قاتار قولدانادى. بەرگىدەگى ماحامبەت تىلىندە سول كەزەڭدەگى وقيعالارعا بايلانىستى ادامداردىڭ الەۋمەتتىك بايلانىسىن بەرۋدە «جولداستار، ازامات» تىزبەگى ءسوزدىڭ سەمانتيكالىق وزەگىن كۇشەيتۋ ماقساتىندا قاتار بەرىلەدى: «قاسىما ەرگەن جولداستار، جولداستارىم مۇڭايما!». ازامات ءسوزىنىڭ نەگىزگى ماعىناسىن ش. ءۋاليحانوۆ «كاملەتتىك جاسقا جەتىپ، وتباسى قۇرعان ادام» دەپ تۇسىندىرەدى. بۇنىڭ سەمانتيكالىق تىزبەگى بولىپ «جاساقشى، ەلىنە، وتباسىنا قورعان جاۋىنگەر» ۇعىمدارى جالعاسا الادى. وسى پىكىرلەرگە سۇيەنە وتىرىپ ر. سىزدىق ءسوزدىڭ لەكسيكالىق ماعىناسىن كورسەتۋدە، «كاملەتكە تولىپ ەرجەتكەن ادام، جىگىت» جانە «بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتتىڭ تەڭ قۇقىقتى ادامى» (قاتس، 2006, 111) دەگەن قۇقىق سالاسىندا تەرميندىك ماعىناداعى ءسوز بولىپ تانىلادى» دەيدى [سىزدىقوۆا ر. سوزدەر سويلەيدى. الماتى. ارىس. 2004ج. 246-247].
ازامات ءسوزىنىڭ جالپى لەكسيكاسى «تۇلعا» ۇعىمىنا سايادى. اراب تىلىندە بۇل ءسوز وسى تۇلعادا قولدانىلىپ، «ايبىندىلىق، ۇلىلىق» دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن (قتاپستس. گ. مامىربەكوۆا. 2017ج). دەمەك، اراب تىلىنەن ەنگەن دەگەن جورامال دا جوق ەمەس. بىراق، ءبىز ءسوزدىڭ تۇركىلىك باستاۋلارىن كورەمىز.
تۇلعا ءسوزى حالىقارالىق تەرميندىك اتاۋ (جەكە تۇلعا//يندۆيد ˂ ادام) بولىپ تا قولدانىلادى. تۇلعا ءسوزى سەمانتيكاسىن «ادام» ۇعىمىنان الاتىنى بەلگىلى. «ازامات» ءسوزىنىڭ قازاق ەتنوتانىمىندا ەففەكتى-ەكسپرەسسيۆتىك قاباتتى ماعىنالارعا يە. ياعني، «ەر جەتۋ، ۇلكەن جىگىت بولۋ» ودان ارى ورىستەۋ بارىسىندا «ەل، حالىق ءسوزىن ۇستايتىن باسشى، ەل قورعانى، حالىق تىرەگى» قاتارلارىنان ءارى قاراي «وتباسى، وتاعاسى، ءۇيدىڭ ۇلكەنى، وتباسىنىڭ ۇيىتقىسى» دەگەن سەمانتيكالىق قاباتتاردى تۇزەدى. بارلىعى جيىلىپ كەلگەندە ءبىر عانا تۋىستىق ۇعىمدى تانىتاتىن «ادام» ءسوزىنىڭ لەكسيكالىق-وزەك ۇيىتقىسىنا سىياتىن ءبىر عانا ۆاريانت. ونى ءسوزدى گرامماتيكا-لەكسيكالىق دامۋ ۇردىسىنەن تولىق بايقايمىز. «ازامات» تۇلعاسى كونە «اسا» جانە «مان» تۇبىرلەرىنەن بىرىگىپ ءبىرتالاي فونومورفوسەمانتيكالىق دامۋ كەزەڭدەرىنەن وتكەن. ءسوز قۇرىلىسىنداعى ەلەمەنتتەردى ءتۇبىر تۇرعىسىنان الۋ سەبەبىمىز، مونوسيللابتاردىڭ دەربەس ماعىناسى جوعارىدا كورسەتكەن «ازامات» ءسوزىنىڭ ءبۇتىن لەكسيكا-سەمانتيكاسىمەن سايكەس كەلەدى. تۇبىرلەر ناقتى تىلدىك فاكتى رەتىندە ادەبي ءتىلدىڭ ءبىر كەزەڭدەرىندە اكتيۆ قولدانىستا بولعان. ازامات ءسوزىن رەكونسترۋكتسيالاۋدا وسى ءتيپتى تۇبىرلەردى جەكە الىپ قارايمىز. «اسا» ءتۇبىرى كونە جىرلاردا ءجيى كەزدەسەدى. قازاق تىلىندە اسا جۇرت، اسا رۋ دەگەن تىركەستەرى بار. ماسەلەن، «قىز جىبەك»، «ايمان-شولپان» ليرو-ەپوستارىندا «اسا جۇرتتىڭ ەلىندە... اسا جۇرتقا بارعاندا...» دەپ كەلسە، ماحامبەتتە: «الامانعا جول بەردىك، اسا جۇرتتى مەڭگەردىك.». عالىم ر. سىزدىق وسىنداعى «اسا» تۇلعاسىنىڭ «تۋىسقان جۇرت، ءوز جۇرتى» دەگەن ماعىناسىن ناقتىلاي كەلە، اراب ءتىلىنىڭ نە تۇركى سوزىنە جاتاتىندىعىن ناقتى ايتا المايدى [سىزدىقوۆا ر. سوزدەر سويلەيدى. الماتى. ارىس. 2004ج. 242-243]. سوزدىكتەردە، اشا (قازاقشا اسا) ءسوزى كونە تۇركى تىلدەرىندە «تۋىسقان» دەگەندى بىلدىرگەن. «اسا جۇرت – تۋىسقان ادامدار، ءوز جۇرتى»(دتس، 4 ب). تۇركىتانۋشى ك. ك. يۋداحين قىرعىز ءتىلىنىڭ سولتۇستىك ديالەكتىسىندە «تۋىسقان ادام، وتباسى مۇشەسى» دەگەندى بىلدىرەتىن اراب تىلىنەن ەنگەن ءسوز دەپ كورسەتەدى. ءتول لەكسيكونىمىزدا ەجەلدەن بار «اسا تاياق» دەگەن تىركەس، ەتنومادەني تانىم بويىنشا قۇرمەتتى، سىيلى ادامدار، حاندار ۇستايتىن قۇرالدىڭ اتاۋى. وسىنداعى «اسا» مەن تۋىسقاندىق ماعىنا بەرەتىن لەكسيكالىق ۇلگىلەرىن قاراۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن ءتىلدىڭ ەتنوقاتپارلارىن نەگىزگە الامىز. VCV ءتيپتى ءتۇبىر سوزدەردىڭ بولمىسى قازاق جانە بارلىق تۇركى ءتىلىنىڭ ءتول تانىمىنا نەگىزدەلگەن ۇعىم سوزدەر بولىپ كەلەدى: انا، اپا، ەنە، اعا، اكە، سول سياقتى «اسا»(بۇندا شىراي ماعىناسى ەمەس). جوعارىدا كورسەتىلىپ وتكەن «اسا» ۇعىمى ستيلدىك قولدانىستان ەمەس، ول باعزىدان جەتكەن تۇسىنىك پەن تانىمنىڭ تىلدەگى بەينەسى. ونى ءتىلدىڭ دامۋ ۇردىسىندەگى فاكتىلەردەن كورەمىز، اس ~ اسا ~ اسان // «اس» تۇبىرىنەن ءوربيتىن اسقار، اسقاق. باعزى تۇركىلەر «كوك تاڭىرگە» تابىنعان دەپ جاتامىز، ياعني اسپانعا. سوزدەردىڭ سەمانتيكاسىن سالىستىرساق، اسپان، اسقار، اسقاق، ءتۇبىر نەگىز اس كونە تۇركى تىلىندە «جوعارى»، «بيىك» دەگەن ۇعىمدى بەرەدى [ قوندىباي س. ارعىقازاق ميفولوگياسى. الماتى. «دايك-پرەس». 2004ج. 24]. بۇل ءتۇبىردىڭ ميفتىك، تاريحي دايەكتەمەلەرى تۇركى، گەرمان-سكانديناۆ تىلدەرىندە دە كەزدەسەدى. اسان – قازاق-تۇركى تانىمىندا «جەرۇيىق ىزدەۋشى، دالانىڭ كيەسى». ال، كونە تۇركى تانىمىنداعى «كوك ءبورى» وبرازىن بەرەتىن اشينا/اسينا ءانتروپونيمىنىڭ ءتۇبىرى دە اس. قازاق داستۇرىندە ەر ادامدى قۇرمەتتەپ، تورگە شىعاراتىنى بەلگىلى. جانە تۋىستىق رۋ-تايپا ءبولىنىسى (اتا) ەر اداممەن ولشەنەدى. ال، وسىنداعى كونە ۇعىم مەن ءداستۇردىڭ بايلانىسىن تەكسەرسەك، قازاق-تۇركىگە ورتاق الىپ ەر توڭا، ەر شويىن، ەر شوبان، ەر تارعىن، ەر سايىن، ەر قوساي ت.ب ەپوستىق انترپونيمدەردىڭ بارلىعى «ەر» سوزىمەن جازىلادى. بۇلار اۋەلگى «كوك» تانىمدىق كومپلەكسىنە كىرەتىن ەسىمدەر جانە جىر سيۋجەتتەرىندە «تاڭىرگە، كوككە» تابىنۋشىلىق سارىندار بار. جوعارىدا اتاپ وتكەن ادەبي تىلىمىزدەگى اسا ءسوزىنىڭ «جولداس، شورا، جىگىت» سوزدەرىمەن تىركەسەتىنىن بايقادىق. ياعني، كونە «اس» ءتۇبىرىنىڭ وزىندە ەر/ەركەك ۇعىمدارىن تانىتاتىن ماعىنالىق قابات بولعان دەپ توپشىلايمىز. «ازامات» ءسوزىنىڭ دامۋ اسپەكتىسى ەڭ الدىمەن وسى اس ~ اسا تۇبىرلەرىنىڭ سەمانتيكالىق وزەگىنەن ورىستەگەن، ونى ىلكى ءتۇبىر تۇلعاسىنىڭ اۋەلگى ۇعىم-تانىمدىق قىرىن ءجىتى رەكونسترۋكتسيالاۋدان انىقتايمىز. اس ءتۇبىرىنىڭ اسا بولىپ دامۋىندا ءبىر-بىرىمەن سەمانتيكالاس ەكى ماعىنالىق قاتاردى تۇزگەن. ءبىرى ەر/ەركەك، ەر جىگىت, ەكىنشىسى وعان تىكەلەي وزەكتەس «تۋعان، تۋىسقان» ماعىناسى.
كونە تۇركى تىلىنەن بەرمەن ساقتالعان اسا سوزىنە مان ءتۇبىرى جالعانعاندا، «اسامان» قۇرىلىمى كۇردەلى لەكسيكا-گرامماتيكالىق دامۋ جولدارىنان وتكەن، از+ام+ات//اس+ام+ان – بىرىڭعاي VC ءتيپتى تۇبىرلەر كونە «ا» فورمانتىنان. الدىڭعى تاقىرىپتارىمىزدا قوزعاعان «ان»، «اس» ءتۇبىر ۆاريانتتارى. ادام ءسوزى كونە «اد» جانە «ام/ان» تۇبىرلەرىنەن جاسالعانىن ايتتىق. ءتۇبىر دامۋىنىڭ ەكىنشى ءۇردىسى قازىرگىدەگىدەي تولىق مورفتاردىڭ قالپىنا كەلتىرىلۋى: اسا+مان (ديسيللاب) سەمانتيكاسى تۋىستىق قاتىناستى بىلدىرەتىن ء(بىر ادامعا قاتىستى): «تۋىسقان، تۋعان». سەمانتيكالىق ورىستەۋ بارىسىندا ماعىنا جالپىدان جەكەگە قاراي «تۋىسقانىم، جاقىنىم، (وتباسىنىڭ مۇشەسى)»، كوشپەلىلىك-جاۋگەرشىلىك جاعدايىندا «ەلدىڭ، حالىقتىڭ قورعانى، وتباسىنىڭ تىرەگى» ۇعىمدارىن ونە بويىنا جيناقتاعان.
اسا ءتۇبىرى دەربەس دامۋىنداعى فونەتيكالىق سايكەستىكتى ز/س ˃ اسا/ازا – مۇندا «ازا» ۆاريانتى. ازا 1. ءولىم جىتىمگە بايلانىستى قايعى-قاسىرەت، مۇڭ شەر. 2. كىسى ولگەن ۇيگە تۋعان-تۋىس، جەكجات-جۇراعاتتارىنىڭ مالداي نە زاتتاي، اقشاداي الىپ باراتىن كومەگى [11, 246]. ياعني، اسا ءتۇبىرىنىڭ فونەتيكالىق ۆاريانتى «ازا» ءسوزى دە تۋىسقاندىق، جاقىندىققا بايلانىستى ءۇردىس-عۇرىپ سەمانتيكاسىن بەرەدى ەكەن. جاۋگەرشىلىك زامانىنداعى اۋىلىن، ەلىن قورعاعان باتىرى، ەرى سوعىستا مەرت بولىپ سوعان ەل بولىپ جوقتاۋ ايتىپ، ازا ءبىلدىرۋى وسىنداي ادەت-عۇرىپتىق تانىمنان تىلدە فونەتيكالىق ايىرما بولىپ شىققان بولۋى مۇمكىن. ماسەلەن، ونداي فاكت كونە تۇركىلەردىڭ «الىپ ەر توڭانى جوقتاۋ» جىرىنان اڭعارۋعا بولادى.
اسا – سىن ەسىمنىڭ شىرايى: اسا ۇلكەن//اسقار. سينكرەتتى ءتۇبىر قاتارىنا جاتادى. «اسامان//ازامان تۇلعاسىنىڭ فونەتيكالىق دامۋ جولىنداعى سەمانتيكالىق قاباتىنا «كوپتىك» ءمان ۇستەلگەن. كورسەتكەنىمىزدەي كوشپەلىلىك-جاۋگەرشىلىك جاعدايىندا قايتىس بولعان ەرىنە ەل بولىپ، حالىق بولىپ ازا تۇتادى. ازا/قازا وسىدان شىققان. ازامان ˃ ازامات, ن ~ ت سايكەستىگىنىڭ از عانا ايىرماشىلى «ن» – جەكە ادامعا قاتىستى ماعىنانى، ياعني ءبىر ادامعا قاتىستى تۋىسقاندىق ءمانىن بەرسە، «ت» فورمانتى ب. ساعىندىقۇلىنىڭ نەگىزدەۋى بويىنشا «كوپتىك» ۇعىمدى بەرگەن [ساعىندىقۇلى ب. قازاق ءتىلى لەكسيكاسى دامۋىنىڭ ەتيمولوگيالىق نەگىزدەرى. الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى. 2005ج. 163].
دەربەس تۇرعانداعى مان تۇلعاسىنىڭ ءبىر ادامعا قاتىستى ۇعىمدى بەرەدى، ال اۋسلاۋتتىڭ كونە تۇركىلىك ت فورمانتىنا قۇبىلۋى كوپشە ماعىناعا جىلجىتادى. بۇنداي فورما كونە تۇركى تىلىندە ەرتەدەن بار. ەندى، «ازامات» ءسوزىنىڭ تۇلعاسى تەك «ازا» فونەتيكالىق ۆاريانتىنداعى «مەرت بولۋ، قازا تابۋ» سەمانتيكاسىنان شىعارعانىمىز ابەستىك بولار. «مان» ءسوزى قىرعىز تىلىندە جەكە تۇرىپ «جان، تىرشىلىك» دەگەن ماعىنادا، مىسالى، قوس ءسوز قۇرىلىسىندا: جانى-مانى كالبادى [37, 361]. ءتۇبىر تۇلعالارى ۇزاق دامۋ بارىسىندا وسى قالىبىنا كونە ءتۇبىر، كەيىنگى ءتۇبىر كۇيى، مورفەمالىق فورماسى، جاڭا سەمانتيكالىق قاسيەتىمەن، تۇگەلىمەن ءبىرتۇتاستانۋ ۇدەرىسىنەن وتكەن.
قورتىندىلاي كەلگەندە، «ازامات» ءسوزىنىڭ ەتيمولوگيالىق دامۋ ءۇردىسىن ءالى دە قاراستىرۋ كەرەك. لەكسيكالىق دامۋ كەزەڭدەرىن باعدارلاپ، ءتۇبىر، مورفتىق جەتىلۋ ساتىلارىن انىق كورە العان جاعداي دا عانا شىندىققا جەتە كورەتىنىمىز كامىل. ءبىزدىڭ قاراستىرۋىمىز سونىڭ العى شارتى رەتىندە تۇگەلدەي بولجام بولماسا دا، دالەلدى نەگىزدەرگە سۇيەندىك. ءسوزدىڭ ونە بويىندا –مان تۇلعاسى جاتقاندىعى انىق بايقالادى. سەبەبى ءسوزدىڭ ءبۇتىن لەكسيكالىق وزەك سەمانتيكاسى («ادام ~ تۇلعا ~ كىسى) سونى تانىتىپ تۇر. تەك كەيىنگى ءسوزدىڭ دامۋ بارىسىندا وزگەرىستەرگە ۇشىراعاندىقتان، ءتۇبىر تۇلعالارىن بايقاۋ قيىنعا سوقتى.
ىقىلاس ادىلەت،
قازۇپۋ-دىڭ ماگيسترانتى
