- ۇلتىن وياتىپ، جيىرما جاسىندا ۇرانداعان
«الىستان الاش دەسە، اتتانامىن،
قازاقتى قازاق دەسە ماقتانامىن.
بولعاندا اتام قازاق، شەشەم قازاق،
مەن نەگە قازاقتىقتان ساقتانامىن».
م.دۋلاتوۆ
«الاش» قوزعالىسىنىڭ كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى، كورنەكتى قوعام قايراتكەرى، جالىندى اقىن، جازۋشى مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ۇلتى ءۇشىن جاساعان قىزمەتتەرى، شىعارماشىلىعى بۇگىنگى قازاق الەمىنە جاقسى ايان. ونىڭ وتكەن عاسىردىڭ باس كەزىندە جارىق كورگەن «ويان، قازاق!»(1909 ج) كىتابى ۇلت قوزعالىسى ءداۋىرىنىڭ باسىندا تۇرعانى دا بەلگىلى. ال، «باقىتسىز جامال»(1910ج) رومانى قازاق پروزاسىنىڭ باستاۋى بولسا، «ەسەپ قۇرالىدا»(1911ج) ماتەماتيكالىق وقۋلىقتىڭ ەڭ العاشقىسى ەدى. «ويان، قازاق!» كىتابى ۋفادان باسىلىپ شىعىپ، بۇكىل قازاق ەلىنە اتى شىققاندا مىرجاقىپ دۋلاتوۆ نەبارى جيىرما ءتورت جاستا ەدى. مۇنىڭ ءبارى بۇگىنگى قازاق تاريحىندا جاقسى ءمالىم دەرەكتەر.
مەنىڭ بۇل ماقالادا كەڭىرەك ايتايىن دەگەنىم مۇلدەم باسقا. ياعني، مەنىڭ اتالمىش ماقالام بولاشاق قايراتكەر، اقىننىڭ حح- عاسىردىڭ باس كەزىندە نەبارى 19 جاسقا تولعان جاس تا، قايراتتى وقىعان جىگىتتىڭ وتارشىلاردىڭ ەزگىسىن كورىپ، قينالعان ەل جۇرتىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن، بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسۋگە بەل شەشىپ، جەدەل كىرىسىپ كەتكەنى، جاستىق جالىنى مەن بار قايراتىن ۇلت بولاشاعى ءۇشىن جۇمساپ، سول ۇلى جولدا كورگەن قۋعىندارى مەن ازاپتارى تۋرالى بولماق.
تورعايدا ورىس قازاق ۋچيليششەسىن اياقتاپ، ەكى ءۇش جىل مۇعالىم بولعان كەزدە ەرجەتىپ، ازاماتتىق جانە ساياسي تانىمى قالىپتاسىپ قالعان مىرجاقىپ دۋلاتوۆ 1904- جىلى ومبى قالاسىنا ەسىمىن ەرتەدەن ەستىپ جۇرگەن اعاسى احمەت بايتۇرسىنوۆتى ىزدەپ كەلىپ، تانىسقاندا احاڭ ون توعىز جاسار جىگىتتىڭ كوزقاراسىنا، ءسوز ساپتاسىنا تاڭعالعان ەدى. ا.بايتۇرسىنوۆ م.دۋلاتوۆتىڭ ولەڭشىلدىككە بەيىم ەكەنىن بىردەن اڭعارعان. ەكەۋى سول كۇننەن اعالى ءىنىلى باۋىرداي تابىسىپ كەتكەن.
ولاردى اسىرەسە جاقىنداستىرعان ەلشىلدىك ويلارى ەدى. سودان احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆ قارقارالىعا كەلەدى. احاڭ قارقارالىدا، مىرجاقىپ زايسان جاقتا مۇعالىمدىك قىزمەت اتقارادى. دەگەنمەن، ءوزارا ءجيى كەزدەسىپ تۇرادى. احاڭ مەن جاحاڭنىڭ ساياسي بەلسەندىلىگى كۇشەيگەنى وسى كەز. احاڭ مەن جاحاڭ قارقارالى بازارى كەزىندە، باسقا ۋاقىتتا دا قالىڭ وتىرعان اۋىلداردىڭ اراسىندا وتارشىلاردىڭ قاراشەكپەندىلەردى قازاق جەرىنە زاڭسىز قونىستاندىرىپ جاتقانى، جايىلىمدىق جانە قىستاۋلىق جەردەردى تارتىپ الىپ جاتقانى، قازاقتىڭ ولاردىڭ تاراپىنان ەزگى كورىپ جاتقانى جايلى بەلسەندى ناسيحات جۇرگىزەدى. سودان قازاق زيالىلارى قوستاي كەلە، 1905-جىلى قارقارالىدا احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، جاقىپ اقباەۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ قوسىلىپ، پاتشالىق جەرگىلىكتى وكىمەتكە پەتيتسيا جازادى.(پەتيتسياعا ءبىر دەرەكتە 42 ادام قويعان دەسە، باسقا دەرەكتەردە 14 مىڭ ادام قول قويعان دەپ جازىپ ءجۇر). بۇل تالاپ ارىزدا ورىس شارۋالارىن قازاق جەرىنە قونىستاندىرۋدى توقتاتۋ، قازاق جەرلەرىن زاڭسىز تارتىپ الۋدى توقتاتۋ، جەر ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن زەمستۆو اشۋ، قازاق بالالارى ءۇشىن مەكتەپتەر اشۋ، قازاق مۇسىلماندارىن مۇفتياتقا قاراتۋ جانە ت.ب.ماسەلەلەر تالاپ ەتىلگەن. پەتيتسيا بويىنشا جەرگىلىكتى گۋبەرناتور قىلمىستىق ءىس قوزعاتىپ، جاندارمەريا تىڭشىلىقتى جولعا قويادى. سونىڭ ناتيجەسىندە وسى پەتيتسيا ىسىمەن اۋەلى جاقىپ اقباەۆ (سوعان دەيىن، پاتشا وكىمەتىمەن قۋعىندالعان، بەلگىلى زاڭگار) تۇرمەگە جابىلادى. (م.قۇلمۇحانبەتتىڭ جازۋىنشا ج.اقباەۆ 1906- جىلى تۇرمەگە جابىلعان.) ال، كەيبىر جازبالاردا «ا.بايتۇرسىنوۆ پەن ج.اقباەۆ پەتيتسيا ءىسى بويىنشا تۇرمەگە بىرگە جابىلعان» دەپ جازىلىپ ەدى، ونىڭ اۆتورى قازىر ەسىمدە جوق. ودان كەيىن، وسى ءىس بويىنشا 1909-قىركۇيەكتە احمەت بايتۇرسىنوۆ تۇرمەگە قامالادى. احاڭ بۇل تۇرمەدەن توعىز ايدان كەيىن عانا شىعىپ، ورىنبورعا جەر اۋدارىلادى. ال، م.دۋلاتوۆتىڭ دا پەتيتسيا ۇيىمداستىرۋعا قاتىسقانىن ، ونىڭ الدىندا سەمەيدەگى قازاقتىڭ وقىعاندارىمەن، كوزى اشىق بەلسەندىلەرمەن، بايلارىمەن كەزدەسىپ، پاتشا وتارشىلارىنىڭ قازاق ەلى مەن جەرىنە تىزەسى باتىپ بارا جاتقانىن ءجيى اڭگىمە ەتىپ، ەل اراسىندا ناسيحاتتىق قىزمەت ىستەگەنىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. مەنىڭ ويىمشا، پاتشا جاندارمەرياسىنىڭ بۇل جولعى جازاسىنان «قۇداي ساقتاپ قالعان» دەپ قانا ايتۋعا بولادى. ايماقتىق ۇكىمەتكە پەتيتسيا جازىلعاندا وندا م.دۋلاتوۆتىڭ دا ەڭبەگى بولعانىن م.دۋلاتوۆ تۋرالى جازعانداردىڭ ءبىرى ج.ىسماعۇلوۆ تا اتاپ كەتەدى.ولاي بولسا، كەلەشەكتە جازىلاتىن «الاش قايراتكەرلەرى»، نەمەسە، «الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحىندا» «مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ۇلتى ءۇشىن جاساعان ساياسي بەلسەندى قىزمەتى قازاق زيالىلارى مەن قايراتكەرلەرىنىڭ 1905-جىلى ايماقتىق ۇكىمەتكە جازعان پەتيتسياسىنان باستالدى» دەپ جازىلسا ءجون بولار ەدى. ويتكەنى، م.دۋلاتوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن بۇگىنگى زەرتتەۋشىلەر م.دۋلاتوۆ ساياسي ۇشتالىپ كەلگەن كەزىن 1906- جىل دەپ كورسەتەدى. ويتكەنى، وسى جىلى كادەت پارتياسىنىڭ ، انىعىن ايتقاندا بوكەيحانوۆتىڭ تاپسىرماسىمەن پەتەربورعا بارادى. وندا م.شوقاي جانە باسقادا قازاق زيالىلارىمەن كەزدەسىپ، ساياسي كوزقاراسىنىڭ اياسى كەڭەيە تۇسەدى. وسىندا تاتارلاردىڭ «ۋلفات» گازەتىنىڭ قازاقشا قوسىمشاسى «سەركە» گازەتىنە م.دۋلاتوۆتىڭ «ءبىزدىڭ ماقساتىمىز» اتتى ماقالاسى مەن «جاستارعا» دەگەن ولەڭى باسىلىپ شىعادى. گازەتتەگى ماقالا مەن ولەڭ مىرجاقىپتىڭ بۇركەنىش ەسىممەن جاريالانعان. ولەڭ مەن ماقالا باسىلعان «سەركە» گازەتىن قالا جاندارمەرياسى سول كۇنى كامپەسكەلەيدى جانە گازەتتىڭ ءارى قاراي شىعۋىنا تيىم سالعان. ولەڭنىڭ اۆتورىن ىزدەپ، اۋرەگە تۇسەدى. بىراق، بۇل كەزدە مىرجاقىپ دۋلاتوۆ ەلگە ءجۇرىپ كەتكەن ەدى. «سەركەدەگى» ولەڭى قاناتتاندىرعان م.دۋلاتوۆ ەلگە كەلە شىعارماشىلىقپەن اينالىستى. قازاقتىڭ وتارشىلاردان كورىپ جۇرگەن قورلىعى، ەزگىسى، جاس اقىننىڭ كوكىرەگىندە بىرگە قايعى، كۇيىك بولىپ، بىتە قاينادى. مىرجاقىپتىڭ ولەڭدەرى جانىنداعى دوستارىنان، اسىرەسە، ۇستازى ءارى اعاسى احاڭنان رۋحاني قولداۋ تاپتى. اقىرى، م.دۋلاتوۆتىڭ وسى ارالىقتا ولەڭدەرى ۋفاداعى كاريموۆ باسپاسىنان «ويان، قازاق!» دەگەن اتپەن كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى. ءدال وسى ۋاقىتتا ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ «قىرىق مىسال» اتتى كىتابى دا جارىق كورگەن. ەكى كىتاپ تا قازاق اراسىنا قازىردە تەز تاراپ كەتتى. اۋىل اراسىنداعى ساۋاتى بارلار كەشكە قاراي بۇكىل اۋىلدى جيناپ الىپ، «ويان، قازاق!» پەن «قىرىق مىسالدى» وقىپ بەرۋدى ادەتكە اينالدىرعان. ونىنشى جىلدارى احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ەسىمدەرىن بىلمەيتىن قازاق بولمادى. كەي ەسكە الۋشىلار «اۋىلداردا«ويان، قازاق!» پەن «باقىتسىز جامالدى» وقىعاندا كوزدەرىنەن جاستارى پار پارلاپ اعىپ، جىلاپ وتىرۋشى ەدى» دەيتىن. وسى سوزدەردەن كەيىن ماعان «ويان، قازاقتاعى!»
«كوزىڭدى اش، ويان قازاق، كوتەر باستى،
وتكىزبەي قاراڭعىدا بەكەر جاستى.
جەر كەتىپ، ءدىن ناشارلاپ، حال ھارام بوپ،
قازاعىم، ەندى جاتۋ جاراماستى..» دەگەن جولدارىن قۇلاعىمەن ەستىپ كوكىرەگىنە توقىپ، نامىسىن قايراپ وتىرعان جان ەلەستەسە،
«باقىتسىز جامال» رومانىن كوزى قاراقتىلاردىڭ اسىرەسە، مىنا جولداردى
«قىز بايعۇس قولعا تۇسكە ساندۋعاشتاي،
تورىندا ءومىرى وتەر كىلتىن اشپاي.
ساتادى مال كوپ بەرگەن كىسى بولسا،
كەتەدى جىلاپ سورلى قارسىلاسپاي...» دەگەن جولداردى وقىعانىنان ەستىپ، ەگىلىپ، جىلاپ وتىرعان، قازاقتىڭ نەبىر سۇلۋ قىزدارىنىڭ كۇيىكتى بەينەسى كوز الدىما كەلە قالادى.
مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ 1909-جىلى كىتاپ بولىپ شىققان «ويان،قازاعى» مەن احمەتبايتۇرسىنوۆتىڭ
«قىرىق مىسالى» قازاق جۇرتىنا ۇلكەن سەرپىلىس اكەلدى. وتارشىلدىققا قارسى ۇلتتىق كۇرەس ءداۋىرىنىڭ ەكىنشىتولقىنى بولدى دەسەك تە، قاتەلەسپەيمىز.
ەندەشە وسىنىڭ الدىندا ايتقان ءسوزىمىزدى ەسكە تۇسىرە كەتسەك، حح عاسىردىڭ باس كەزىندەگى، تاپ باسىپ ايتساق ، 1905-جىلعى ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ، ءا.بوكەيحانوۆتىڭ، م.دۋلاتوۆتىڭ، ج.اقباەۆتىڭ جانە ت.ب. قازاق زيالىلارىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن جازىلعان جانە ايماقتىق پاتشا وكىمەتىنە جولدانعان پەتيتسياسى قازاق تاريحىنداعى جالپى قازاق ۇلتىنىڭ وتارشىلدىققا قارسى بىلدىرگەن العاشقى ساياسي قوزعالىسىنىڭ باستاۋى بولدى دەسەك، ارتىق ەمەس.
شەشەندىگىمەن، شىعاماشىلدىعىمەن، ەلشىلدىگىمەن قازاق اراسىندا زور ەدەلگى يە بولعان مىرجاقىپ .دۋلاتوۆتى سوناۋ پەتيتسيا جازىلعان 1905-جىلى اق «ەل اراسىنا ىرىتكى سالۋشىلار» تىزىمىنە قوسىپ، پاتشا جاندارمەرياسى قۋدالاۋدى باستاعانىن قاداپ ايتقىم كەلەدى.
- م.دۋلاتوۆتىڭ تۇرمەگە العاش قامالۋى
ءبىزدىڭ اڭگىمەمىزدىڭ نەگىزگى ءتۇبىرى- م.دۋلاتوۆتى پاتشا وكىمەتىنىڭ قۋعىنعا سالۋى تۋرالى ەدى. مىرجاقىپ دۋلاتوۆ پاتشا جاندارمەرياسى تىڭشىلارىنىڭ نازارىنا
1905- جىلى ىلىككەنىن جوعارىدا ايتىپ كەتتىم. ايماقتىق وكىمەتكە پەتيتسيا جازۋدى ۇيىمداستىرعانداردىڭ ءبارى جاندارمەريانىڭ باقىلاۋىندا بولعان. سول سەبەپتى جانە تىڭشىلاردىڭ دەرەكتەرىنە وراي، ج.اقباەۆ، ودان كەيىن ا.بايتۇرسىنوۆ تۇرمەگە قامالعان. ال، ءا.بوكەيحانوۆ پەن م.دۋلاتوۆتىڭ سول كەزدە جاۋاپقا الىنباۋى دالەلدەردىڭ ازدىعى نەمەسە اتالعان كىسىلەردىڭ سەمەيدەن شالعايدا بولۋىنان دەپ ويلايمىن. (م.دۋلاتوۆ ول كەزدە زايساندا، اۋىلدىق جەردە مۇعالىم بولعان.)1906- جىلى م.دۋلاتوۆ ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ۇسىنىسىمەن پەتەربورعا بارادى. وندا مۇستافا شوقاي ءتارىزدى قازاق ءبىراز وقىعان زيالىلارىمەن كەزدەسكەن. 1907-وسى قالادا شىعىپ تۇراتىن «سەركە» اتتى گازەتكە ولەڭ مەن ماقالاسى (جوعارىدا ايتىپ كەتتىم) جاريالانىپ، سول ءۇشىن پاتشانىڭ باس جاندارمەرياسىنىڭ «ىرىتكى سالۋشىلار» تىزىمىنە ىلىگىپ، ىزدەۋ، ناقتى ەسىمىن انىقتاۋ جانە تۇتقىنداۋ تاپسىرىلعان. بىراق، پەتەربور جاندارمەرياسى ولەڭ اۆتورىن ىزدەگەندە، م.دۋلاتوۆ ومبى پوەزىنا وتىرىپ، جول تارتىپ كەتكەن.
1909- جىلى ۋفادا كاريموۆ دەگەن باسپاگەردىڭ باسپاسىنان « ويان،قازاق!» اتتى كىتابى شىققاننان كەيىن، م.دۋلاتوۆتىڭ اتاعى قالىڭ قازاققا كەڭىنەن جايىلىپ كەتەدى.
1910-جىلى مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «باقىتسىز جامال» اتتى رومانى ورىنبوردان باسىلىپ، ەل اراسىنا تەز تارايدى. مىرجاقىپتىڭ ەسىمى حالىق اراسىندا اڭىزعا اينالادى. بۇل ايماقتىق جاندارمەريانى قاتتى الاڭداتادى. تىڭشىلارى ارقىلى ەل ىشىنەن مىرجاقىپتىڭ ۇستىنەن نەشەتۇرلى جالا ۇيىمداستىرادى. سونىڭ نەگىزىندە 1911-جىلى مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا ايىپ تاعىپ، سەمەي تۇرمەسىنە جابادى. جالپى، م.دۋلاتوۆتىڭ وسى جىلى تۇرمەدە وتىرعانى تۋرالى دەرەكتەر زەرتتەۋشى ج.ىسماعۇلوۆتىڭ جانە مىرجاقىپتىڭ اعاسى اسقار دۋلاتوۆتىڭ قىزى بوتاگوزدىڭ ەستەلىكتەرىندە بار. سول جولى م.دۋلاتوۆ تۇرمەدەن ءبىرجارىم جىلدان كەيىن عانا بوساپ شىققان. شەتتە جۇرگەن مىرجاقىپتان كوپ ۋاقىت حابار بولماي، اۋىلداعى تۋىستارى م.دۋلاتوۆتىڭ تۇتقىندالعانىن «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ توعىزىنشى نومىرىندە جاريالانعان حاباردان بىلگەن. وندا م.دۋلاتوۆتىڭ قىزىلجاردان سەمەيگە بارعانىن، سوڭىندا پوليتسەيلەر قالماي ءجۇرىپ، سول جەردە تۇتقىنداپ، ءۇيىن ءتىنتىپ، ونداعى «ويان، قازاق!»، «باقىتسىز جامال» كىتاپتارىن كامپەسكەلەپ، تۇرمەگە جاپقانىن جازعان ەكەن. سول قامالعاننان م.دۋلاتوۆ تۇرمەدەن ءبىر جارىم جىلدان كەيىن عانا شىعىپتى.
ول تۋرالى م.دۋلاتوۆ اسقار اعاسىنا ورىنبوردان جولداعان حاتىندا «...سەمەيمەن حوش ايتىسىپ، ءىزىمدى بىلدىرمەۋگە تىرىسىپ، تۇركىستان قالاسىنا جەتتىم.جاسىرىن كۇنكورىستە بولعاندىقتان سىزدەرگە ۋاقىتىندا حابار بەرە المادىم...» دەپ جازىپتى.
مىرجاقىپ دۋلاتوۆ پاتشا جاندارمەرياسىنىڭ قۋعىنداۋىنان قاشىپ، تۇركستانداعى قازاق وقىعاندارىنىڭ ءبىرى سادىق وتەگەنۇلىنىڭ ۇيىندە ءتورت بەس اي تۇرادى. مىرياكۋب (بۇركەنىش اتى) وسى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە تۇركىستانداعى وزبەك، دۇنعان اعايىندارىنىڭ اراسىنا ءوز زامانداستارىنداي ءسىڭىسىپ كەتەدى. ولاردى مىراعامىز ولەڭدەرىمەن، ايتقىشتىعىمەن، ءازىل قالجىڭدارىمەن، ونەرىمەن ءتانتى ەتكەن. سولار مىرجاقىپ دۋلاتوۆ ورىنبورعا قاراي جولعا شىعارىندا سادىقتىڭ ۇيىندە شىعارىپ سالۋ داستارحانىندا وتىرعان كەزدە دوستاسىپ كەتكەن وزبەك ساۋداگەرلەرى مىرجاقىپتىڭ الدىنا ءبىر بۋما اقشا تاستايدى، مىرجاقىپ ونى سىپايىلىقپەن العىسى كەلمەسە دە، سادىق بولماي العىزىپتى. ول كەزدە ءۇش ءتورت سومعا ءىرى قارا، نە جىلقى الاتىن كەز.
سونىمەن، ءبىراز قارجىمەن م.دۋلاتوۆ ورىنبورعا كەلەدى.سوندا مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ءوزىنىڭ جازعان حاتىندا «1913-جىلدىڭ باس كەزىندە ورىنبورعا كەلدىم. سونداعى جازۋشى عالىم، ءوزىمنىڭ ۇستازىم، ءارى اعام احمەت بايتۇرسىنوۆقا بارىپ، سالەم بەردىم. ۇزاق كەڭەسىپ، قازاق حالقىنا ارناپ، گازەت شىعارماق بولدىق. بۇل پىكىرىمىزدى ءاليحان بوكەيحانوۆ قولدادى. «ىسكە ءسات» دەپ جۇمىسقا كىرىستىك. وكىمەت ورىندارىن جاعالاپ ءجۇرىپ، ارەڭ دەگەندە رۇقسات الدىق. تۇركىستاندا جينالعان مول اقشانى، «ۋفاداعى «عاليا» مەدرەسەسىنىڭ شاكىرتتەرى قوسقاندارىن وسى ىسكە باعىشتادىق...» دەيدى.
ۇلتتىق گازەت شىعارۋدى احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆ سوناۋ 1904-جىلى ومبىدا كەزدەسكەن كەزدە ارمانداعان. سول ارمانداعان «قازاق»گازەتىنىڭ ءبىرىنشى سانى 1913-جىلى 2-اقپان كۇنى ورىنبوردا باسىلىپ شىققان جولى، احاڭ مەن جاحاڭنىڭ وسىدان توعىز جىل بۇرىن ءسوز قىلعان قيالدارىنىڭ جۇزەگە اسقانىنا ءوز كوزدەرىنە وزدەرى سەنبەي، كەرەمەت حالدە بولعانىنا تاڭعالۋعادا بولماس. ا.بايتۇرسىنوۆ پەن م.دۋلاتوۆ وسى «قازاق» گازەتى ارقىلى ەلىن وياتۋ ءۇشىن، ساناسىن جاڭعىرتىپ، كوزىن اشۋ ءۇشىن، ەل، ۇلت بولىپ، بىرىگۋى ءۇشىن بار ەرىك قايراتتارىن جۇمسادى. ەكەۋى دە قازاق باسىنا بايلانىستى كەز كەلگەن ماقالانى ەرەك قۇلشىنىسپەن، «ەلىم»دەگەن ەرەكشە ماحابباتپەن جازدى. گازەت اۆتورلارىنىڭ سول جاقىندىعىن، جاناشىرلىعىن قازاق ەلى بىردەن اق سەزدى. سودان «قازاق» گازەتى ەل اراسىندا بەدەلى ءوسىپ، حالىقتىق گازەت بولىپ كەتتى عوي. «قازاق» گازەتىنە العاشقى شىققان كەزىنەن باستاپ، ءا.بوكەيحانوۆ، ە.وماروۆ، ت.شونانوۆ، ح.دومۇحانبەتوۆ جانە ت.ب قازاق وقىعاندارى وزەكتى ماقالالار جازسا، م.جۇماباەۆتىڭ، ءبمايليننىڭ، س.تورايعىروۆتىڭ ولەڭدەرى دە جاريالانىپ تۇرعان.
پاتشالىق وكىمەتتىڭ باقىلاۋشى وكىلدەرى «قازاق» گازەتىنىڭ شىعۋىن قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستاپ وتىردى. تسەنزور بولدى. گازەتكە تالاي شتراف سالىنىپ، ءبىر رەت احمەت بايتۇرسىنوۆ تۇرمەگە جابىلدى. ول جەردەن ەل بولىپ، احاڭدى بوساتىپ الدى. گازەتكە سالىنعان شترافتى تولەستى.
«ەلىم» دەگەن قازاق وقىعاندارىنىڭ بارلىعىن پاتشا وكىمەتى ۇنەمى قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستاپ وتىردى. سول باقىلاۋدىڭ ىشىندەگى ەڭ قاتالى ا.بايتۇرسىنوۆ پەن م.دۋلاتوۆتىڭ ۇستىندە بولدى. قازاق ۇلتشىلدارىن جاندارمەريانىڭ ارناۋلى تىڭشىلارىنىڭ باقىلاۋى سوناۋ جىلى پاتشا بيلىگى جويىلعانعا دەيىن توقتاعان جوق. پاتشا بيلىگىنىڭ ورنىنا ۋاقىتشا وكىمەت كەلىپ، پاتشالىق بيلىك جۇيەلەرى بەت -بەتىنە تاراپ كەتكەننەن كەيىن عانا قۋعىندا بولعان قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىراز تىنىستارى كەڭەيىپ، ۇلت ماسەلەسىن كەڭىرەك قوزعاۋعا مۇمكىنشىلىك العان كەز ەدى.
قازاق جەرى 1917-جىلدان 1920- جىلعا دەيىن الاساپىران وقيعالارعا تولى كەزەڭ بولدى. ەلدى بىردە ۋاقىتشا وكىمەت، سوسىن اقگۆاردياشىلار، بولشەۆيكتەر بيلەگەن شاقتار بولدى. سوعان قاراماستان ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ باستاعان قازاق وقىعاندارى قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىگىن قۇرۋ ءۇشىن كۇرەستى. قازاق جۇرتىنىڭالعاشقى سيەزىن جانە ەكىنشى سيەزىن وتكىزدى، الاش پارتياسىن قۇردى. بولشەۆيكتەرمەن قولدارىنا قارۋ الىپ، شايقاستى. وسى وتپەلى كەزەڭ 1919-جىلعا دەيىن سوزىلدى. بۇل جىلى كەڭەس وكىمەتى وسى كۇنگى كەڭىستىكتە بيلىكتى تەگىس قولدارىنا العان ۋاقىت ەدى. سوعان بايلانىستى ءا.جانگەلدين مەن ا.بايتۇرسىنوۆ ماسكەۋگە بارىپ، لەنينمەن، ۇلتتار كەڭەس كوميسسياسىنىڭ باسشىسى ي.ستالينمەن قازاق ەلىنىڭ اۆتونومياسى مەن شەكاراسى جونىندە كەلىسسوز جۇرگىزىلگەن. ونىڭ ناتيجەسى 1920- جىلى قول قويعان قازاق اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلۋ جونىندەگى قاۋلىسى ەدى. سول كەزدەگى قازاق اۆتونومياسىنىڭ شەكاراسى وسى كۇنگى تاۋەلسىز قازاقستان شەكاراسىمەن ەپتەپ سايكەس كەلەدى. (زامان تالابىنا سايكەس، كەزىندە ءسال ءپال شەكارالىق وزگەرىستەر بولعان). ودان كەيىن، ا.بايتۇرسىنوۆ بولشەۆيكتەردىڭ كوسەمى لەنينگە حات جازىپ، الاش پارتياسىنىڭ قايراتكەلەرىنە كەشىرىم جاساۋدى وتىنگەن ەدى. ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ بۇل ءوتىنىشى دە ەسكەرىلىپ، بۇكىل ەل الدىندا رەسمي كەشىرىم جاريالانعان. بىراق، 1920-جىلى قازاق اۆتونومياسى قۇرىلعاننان كەيىن، باي- كەدەي بولىپ ءبولىنۋ، تاپ- تاپ بولىپ ءوزارا كۇرەسۋ كۇشەيىپ كەتتى. جينالىستاردا الاش قايراتكەرلەرىن اشىق تىلدەۋ، ۇستەرىنەن جالالى ارىز جازۋ كوبەيگەن. بولشەۆيكتەردىڭ رەسمي كەشىرۋىنەن كەيىن الاش ازاماتتارىنىڭ جاي- كۇيى ءبىرشاما جەڭىلدەگەندەي بولعانمەن، 1921-جىلدان كەيىن كەڭەس قىزمەتىندەگىلەردىڭ جاعدايى،بەدەلى ءبىرشاما تومەندەي باستادى.قىزمەتتەن شىعارىپ تاستاۋ، جاۋاپقا تارتۋ كوبەيدى. اقىرىندا، سول جىلى ءا.بوكەيحانوۆ پەن م.دۋلاتوۆتى سەمەيدە تۇتقىندايدى. ودان ءارى ەكى تۇتقىندى ورىنبورعا جىبەرگەن. ولار تۇرمەدە ءبىر جىلعا جۋىق وتىرعان. م. دۋلاتوۆتىڭ جارى عاينيجامال 1922-جىلى ەلگە جازعان حاتىندا ءا.بوكەيحانوۆ پەن م.دۋلاتوۆتىڭ «1919-جىلعى لەنين مەن كالينين قول قويعان ۇلتشىل پارتيالاردىڭ مۇشەلەرىنە كەشىرىم جاريالانعان قاۋلىسىنا سايكەس بوساتىلعانىن جانە كەڭەس ۇكىمەتىنە ادال قىزمەت ەتۋگە مۇمكىندىك بەرىلگەنى» ايتىلىپتى.
- سوڭعى تۇرمە، سوڭعى ازاپ
الاش قايراتكەرلەرىنە كەشىرىم جاسالعانى جانە مەملەكەتتىك قىزمەت اتقارۋعا مۇمكىندىك بەرىلگەنى» تۋرالى انىقتاما م.دۋلاتوۆ پەن اعايىن تۋىستارىنىڭ كوڭىل كۇيىن ءبىرشاما جايلاندىرعان. جاقاڭ (مىرجاقىپ) بوسانعاننان كەيىن ورىنبوردا، قازاق اۆتونومياسىنىڭ جاڭا ورتالىعى قىزىلوردادا، ودان كەيىن تاشكەندە، سەمەيدە ءتۇرلى قىزمەتتەر اتقاردى. جوعارعى وقۋ ورىندارىندا ساباق بەردى. بىراق، جان تىنىشتىعىن تابا المادى.
بىرنەشە جىلعا سوزىلعان الاساپىران ازامات سوعىسى 1921-1922-جىلدارى اشارشىلىققا اكەلىپ، ەلدى كۇيزەلتىپ جىبەردى. ەل ەندى ەڭسەسىن كوتەرە بەرگەندە، تاپ كۇرەسى، دىنگە قارسى كۇرەس كۇشەيە ءتۇستى. قازاق ەلىنە كەلگەن ەڭ ۇلكەن اۋىرتپالىق قازاق ۇكىمەتىنىڭ باسىنا گولوششەكين كەلگەننەن كەيىن باستالدى. ەڭ اۋەلى ول ا.بايتۇرسىنوۆ نەگىزىن قالاعان توتەنشە عارىپتى لاتىنشاعا كوشىرۋ ماسەلەسىن كوتەردى. ودان كەيىن بايلاردى كامپەسكەلەۋ ناۋقانىن باستاپ كەتتى. گولوششەكيننىڭ وسى اڭگۇدىك ساياساتىنان كەيىن ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە قاراعاندا، قازاقتىڭ جالپى سانى ەكى ەسەگە جۋىق كەمىگەن. مال باسى ەڭ تومەنگى كورسەتكىشكە جەتىپ، ناتيجەسى ەل 1932-1933-جىلدارى تاعى دا اشتىققا ۇشىراعان. گولوششەكين القالى جيىنداردا تاپ كۇرەسىن ۋشىقتىرا ءتۇستى. اسىرەسە، الاشتىڭ وقىعان ازاماتتارىنا قىسىم كورسەتۋدى، قۋعىنداۋدى كۇشەيتتى.
اقىرىندا 1928-جىلى م.دۋلاتوۆتى قىزىوردادا قىزمەت ىستەپ جرگەن جەرىنەن تۇتقىندادى. بىرەر كۇننىڭ ىشىندە ا.بايتۇرسىنوۆ، ح.دوسمۇحانبەتوۆ، م.اۋەزوۆ، ج.اقباەۆ جانە باسقادا كوپتەگەن الاش قايراتكەرلەرىدە تۇرمەگە جابىلعان. ا.بايتۇرسىنوۆ باستاعان ءبىر توپتى سوسىن الماتى تۇرمەسىنە جونەلتكەن. م.دۋلاتوۆ، يۋسۋپوۆ، ج.ايماۋىتوۆتى ماسكەۋدىڭ بۋتىركا تۇرمەسىنە اپارىپ، م.دۋلاتوۆتى جالعىز كىسىلىك كامەراعا قاماعان. اياۋلى جاحاڭا (مىرجاقىپ) قاعاز قالام بەرمەگەن، حات جازۋعا رۇقسات ەتپەگەن. م.دۋلاتوۆتىڭ الاش پارتياسىنىڭ بەلدى كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى بولعانىن، قازاق اۆتونومياسىن باسقارىپ تۇرعان گولوششەكيندە، نكۆدنىڭ كوميسسارى دزەرجينسكيدە جاقسى بىلگەن. بۋتىركادا م.دۋلاتوۆتىڭ وتە قاتاڭ جاعدايدا ۇستالۋىدا وسىلاردىڭ تىكەلەي بۇيرىعىمەن ىستەلگەن دەۋگە بولادى. تەك، ەكى جىلدان كەيىن، 1931-جىلى ماسكەۋدە ۇشتىك سوت بولىپ، م.دۋلاتوۆتى اقتەڭىزدەگى سوسنوۆەتس ارالىنا ايداۋعا جىبەرەدى. تاعدىردىڭ قاتالدىعى -اي، جاحاڭ سول جەردە ايداۋدا جۇرگەن تۋعان اعاسى اسقارمەن كەزدەسەدى، جۇدەپ، ابدەن قالجىراپ كەتكەن. احاڭنىڭ اعاسىنا كومەكتەسەر قولىندا قايرانى جوق ەدى. ءوزى بۋتىركادا جاتقاندا استما اۋرۋىنا ۇشىراعان، سوسنوۆەتسكىنىڭ ىلعالدى اۋاسى اۋرۋىن اسقىنداتا تۇسكەن.سودان م.دۋلاتوۆتى لازارەتكە جۇمىسقا قويىپ، اعاسى اسقاردى كوتلاس دەگەن جەرگە ايداپ جىبەرگەن. سودان ا.دۋلاتوۆتان حابار بولماعان ەكەن.
عاينيجامال جاحاڭنىڭ ءسۇيىپ قوسىلعان جارى. عاينيجامال (دوسىمبەكوۆا، بۇرىنعى تەگى) قىزىلجارلىقسىزدىق وتەگەنۇلى دەگەن وقىعان كىسىنىڭ قىزى. عاينيجامالدا وقىعان، قاتارىنىڭ الدى، سۇلۋ قىز بولعان. مىرجاقىپ دۋلاتوۆ گوركيدىڭ ايەلى ە.پەشكوۆاعا حات جازىپ جارى عاينيجامالمەن كەزدەسۋگە رۇقسات الىپ بەرۋگە كومەكتەسۋىن سۇرايدى. ەكى ايدان كەيىن كەزدەسۋگە رۇقسات قاعاز كەلىپتى. 1934-جىلى عاينيجامال سوسنوۆەتس ارالىنا ۇلكەن قيىندىقپەن جەتەدى. قاسىندا ۇلى الىبەك بولعان. جاحاڭ ءوزىنىڭ اۋىر جاعدايىن سەزگەننەن بە، عاينيجامالعا ەلگە قايتۋعا كەڭەس بەرەدى. 1935-جىل قايعى ۇستىنە قايعى جاماعان جىل بولدى. جاحاڭنىڭ ۇلى الىبەك اۋرۋدان قايتىس بولادى. سوناۋ الاش زامانىنان بەرى احمەت پەن مىرجاقىپتى مۇقىم قازاق «احاڭ مەن جاحاڭ» دەپ قۇرمەتپەن اتاعان. احاڭ مەن جاحاڭنىڭ شىعارماشىلىقتارى دا ۇندەس، يدەيالارى دا ۇندەس، ەلشىلدىك ۇراندارى دا ۇندەس ۇلتىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن كۇرەسكەن تۇلعالار ەدى. جاحاڭنىڭ ۇلى الىبەك قايتقاندا (الماتىدا) احاڭ ء(وزى دە ارحانگەلسكىدەن ايداۋدان ورالعان كەزى) عاينيجامالعا كەلىپ، قاتتى تولقىپ وتىرىپ«گايا، شىراعىم،قايعىڭا ورتاقپىن. مەزگىلسىز سولعان گۇل ءۇزىلىپ ءتۇستى...ارتى تەك قايىرلى بولسىن.قالعانداردىڭ، مىرجاقىپتىڭ اماندىعىن تىلەيىك. اقىرىن سۇرا. الىبەكتىڭ قايتىس بولعانىن مىرجاقىپقا ەستىرتىپ، حات جازباڭدار. ءوزى اۋىرىپ جۇرگەندە قينالىپ قالار. ارتىمدا ۇل- قىزىم بار دەپ ءۇمىتى ۇزىلمەي ءجۇرسىن» دەپ جۇرەگى قاق ايرىلىپ، كوڭىل ايتقان ەكەن. كوپ ۇزاماي 1935- قاراشا ايىندا م.دۋلاتوۆ تۋرالى نكۆددان قارالى حابار كەلگەندە احاڭ « اينالايىن، عاينيجامال، نە ايتارىمدى دا بىلمەي وتىرمىن!» دەپ ەگىلگەن ەكەن.ەكى كوزى جاسقا تولىپ، ەڭكىلدەپتى. ( گ.دۋلاتوۆا «شىندىق شىراعى"»كىتابىنان). نكۆد حابارلاماسىندا «م.دۋلاتوۆ لازارەتتە اۋرۋدان كوزجۇمدى» دەلىنگەن.
قايران جاحاڭ! ەلۋ جاسىنا تولماي، وكىنىشتە ءومىرى ءۇزىلدى. نەبىرى جيىرما جاسىندا قايناعان قانىمەن، جالىنداعان جانىمەن ا.بايتۇرسىنوۆپەن تىزە قوسا وتىرىپ، قازاق ەلىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن قولىنان كەلگەننىڭ ءبارىن جاسادى، كۇرەستى!
جيىرما جاسىنان باستاپ، ۇلتىنا جاساعان قىزمەتى ءۇشىن پاتشا جاندارمەرياسىنىڭ قۋعىنىنا ۇشىرادى. م.دۋلاتوۆ نەبارى ەلۋ جاسىنىڭ وتىز جىلىن قۋعىن سۇرگىندە وتكىزگەن. ءومىرىنىڭ سوڭعى جەتى جىلىن تۇرمەدە، سوسىن سوسنوۆەتس ارالىندا وتكىزگەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆ ۇزاق ازاپتى كۇندەردەن كەيىن 1935-جىلى بۇ دۇنيەدەن وتكەن.
مىرجاقىپتىڭ سۇيكتى جارى عاينيجامالدا كوپ ۇزاماي، قايتىس بولعان. ارتىندا گۇلنار اتتى قىزى قالدى. سول گۇلنار دۋلاتوۆا حح-عاسىردىڭ باس كەزىندەگى الاش تاريحى مەن قازاق ءومىرىن بەينەلەگەن تاماشا «شىندىق شىراعى»، «الاشتىڭ سونبەس وتتارى»اتتى ەستەلىك كىتاپتار جازىپ قالدىردى.
مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ۇستازى، اعاسى، ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنوۆ 1935-جىلى الماتىدا نكۆد عيماراتىندا اتىلىپ، الماتىنىڭ شەت جاعىنا بەلگى قويىلماي جەرلەنگەن. ۇلت شىراعدانى جاحاڭنىڭ مۇردەسى سوسنوۆكادان تۋعان جەرىنە اكەلىنىپ، قايتا جەرلەندى. تورعايدا ەسكەرتكىشى قويىلىپ، مۇراجاي اشىلعان.
الاش قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى،قوعام قايراتكەرى ، حالقىنا ماڭگىلىك مۇرا قالدىرعان كوركەمسوز شەبەرى، اقىن، جازۋشى مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ جالىن مەن قايراتقا تولى بەينەسى ۇرپاقتان ۇرپاققا ۇلگى بولماق. ماعان:
«ارعى اتام ەر تۇرىك،
ءبىز قازاق ەلىمىز.
ات مىنسەك ەرلەنىپ،
دۋىلداپ شابامىز.
لاپ دەسەك، ەرلەنىپ،
لاپىلداپ جانامىز!...»دەپ جاحاڭنىڭ ولەڭىمەن جىگەرلەنىپ ۇرانداتىپ بارا جاتقان كەلەشەكتىڭ جاستارى كوز الدىما كەلەدى.
جۇمات انەسۇلى ، جۋرناليست، جازۋشى، تاريحشى
