الەمدەگى ەڭ باي جانە ەڭ كەدەي ەلدەردى انىقتاۋ ىسىمەن دۇنيەجۇزىلىك بانك ساراپشىلارى اينالىسادى. ولار ءار ەلدىڭ حالىقتىڭ جان باسىنا شاققانداعى جالپى ۇلتتىق كىرىسى مەن جالپى ىشكى ءونىم كولەمىن، ەكسپورت، مەملكەتتىك كىرىس دەڭگەيىن ەسەپكە الادى. ءتىپتى جۇمىسسىزدار سانىنىڭ كوپ بولۋى مەن قىلمىستىڭ دەڭگەيدىڭ جوعارى بولۋىنا بايلانىستى كەيبىر مەملەكەت ەڭ كەدەي ەلدەر قاتارىنا كىرىپ كەتۋى əدبەن مۇمكىن ەكەن.
ستاتيستيكا بويىنشا əلەمدەگى 54 ەل 1990 جىلدان باستاپ كەدەيلىك دەڭگەيىنەن جوعارىلاماعان. كەرىسىنشە كەدەيلىككە تۇسكەن. ال دامىعان مەملەكەتتەردىڭ جاعدايى قالاي ەكەن؟! سوعان ءبىر كوز جۇگىرتىپ وتسەم. دامىعان مەملەككەتتەردىڭ وزىندە كەدەيلىك كورسەتكىشى تومەن بولعانىمەن ول مەملەكەتتەردە جۇمىسسىزدىق كورسەتكىشى مəز ەمەس. دەمەك جۇمىسسىزدىق بار جەردە كەدەيلىك قوسا جۇرەدى. وسى كەدەيلىكتىڭ əسەرىنەن جوعارىدا اتاپ وتكەندەي ەلدە قىلمىس دەڭگەيى جوعارىلاپ، ۇرلىق- قارلىق كوبەيىپ، ەل تىنىشتىعىن بۇزادى. مەن əلەمدەگى ەڭ كەدەي 3 مەمەلەكەتتى الدىم: كونگو مەملەكەتى – تۇرعىندارى اشتىقتان قايتىس بولىپ جاتىر. ليبەريا – ەلدەگى كەدەيلىك دەڭگەي وتە جوعارى، سول سەبەپتى دامىعان مەملەكەتتەر ول مەملەكەتتكە اقشالاي كومەك بەرىپ جاتىر. بىراق كەدەيلىك دەڭگەيى ءəلى وزگەرمەگەن. ورتالىق افريكا رەسپۋبليكاسى – 2016 جىلعى كورسەتكىشتە ءبىرىنشى ورىنعا شىعىپتى.
اتالعان ءۇش مەملەكەتتە كەدەيلىك نەگە جوعارعى دەڭگەيدە دەگەن سۇراققا مەن بىلاي جاۋاپ بەرەر ەدىم.
بىرىنشىدەن، ەل ەكونوميكاسى ناشار. ەكىنشىدەن، حالىققا قولايلى جاعداي جاسالماعان. ۇشىنشىدەن، جۇمىسسىزدىق بەلەڭ الىپ تۇر .
كەدەيلىك دەگەندە ەسىمىزگە جالقاۋلىق ورالادى. سولاي ەمەس پە؟! ءبىز كەدەي ادامدارعا جالقاۋ ادامدار رەتىندە قارايمىز. ال شىن مانىندە ولاي ەمەس ەكەن. سەبەبى افريكا مەملەكەتىنىڭ حالقى ەگىنشىلىكپەن اينالىسادى ەكەن. دەگەنمەن افريكانىڭ تابيعات جاعىدايى بىزگە وتە جاقسى تانىس، سوندىقتان ول جەردەن ەگىنشىلىكپەن دە جارىتىپ كۇن كورۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت ەكەنى ءسوزسىز. ايتقىم كەلگەنى – ادامعا قانشا تالپىنسا دا وعان مەملەكەتتەن جاعداي جاسالۋى كەرەك، سوندا عانا ەلدە كەدەيلىك دەڭگەيى تومەندەيدى.
الەمدەگى كەدەيلىكتىڭ سيپاتى مىنانداي. ءوز ەلىندە ىشۋگە جەۋگە تاماق تاپپاعان ادامدار باسقا ەلگە كەتەدى. ونى ميگرانتتار دەگەن تانىمال ەسىممەن اتايدى. قازىرگى تاڭدا امەريكا قۇراما شتاتتتارى وسىلار مەن كۇرەس جۇرگىزىپ، ەلگە كەلگەن ميگرانتتارعا قاتىستى كوپتەگەن زاڭدار شىعارىلىپ جاتىر. زاڭسىز جۇرگەن ميگرانتتاردىڭ اسەرىنەن اقش ەڭ قاۋىپتى مەملەكەت بولىپ وتىر. سەبەبى زاڭسىز جۇرگەن تۇلعالار قىلمىسقا بارادى. سونىڭ ىشىندە ۇرلىققا، ادامدى ولتىرۋگە دەيىنگى قىلمىستار تىركەلگەن. وسىعان قاراپ ەل ەكونوميكاسى حالىقتىڭ جاعىدايىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى دەگەندى سەنىممەن ايتا الامىز. ەلدە جاعداي جاقسى بولعان كۇننەن باستاپ حالىق باسقا مەمەلكەتكە بارىپ ناپاقاسىن تابۋدى دوعارىپ، ءبىرىنشى كەزەكتە ءوزى ءۇشىن جۇمىس ىستەسە، ەكىنشى كەزەكتە ەل ەكونوميكاسىن دامىتادى.
جالپى قورىتىندىلايتىن بولساق ، كەدەيلىكتىڭ نەگىزگى فاكتورلارىن مەن بىلاي جىكتەپ بەرەر ەدىم:
العاشقىسى – ەل ەكونوميكاسى بولسا، ودان كەيىنگى ەلدەگى جۇمىسسىزدىق. ال ءۇشىنشى فاكتوردى جالقاۋلىق دەمەس ەدىم. ونى مەملەكەتتىڭ حالىققا جاعداي جاساماۋى دەپ توقتالدىم. جوعارىدا اتالعان فاكتورلار ءبىر-بىرىنە تىعىز بايلانىستى. ويلاپ قارايتىن بولساق، حالىقتىڭ كەدەيلىگى ول مەملەكەتكە تىكەلەي بولماسا دا جاناما اسەرى بار.
ايساۋلە كەنگاشوۆا
