Álemdegi eń baı jáne eń kedeı elderdi anyqtaý isimen Dúnıejúzilik bank sarapshylary aınalysady. Olar ár eldiń halyqtyń jan basyna shaqqandaǵy jalpy ulttyq kirisi men jalpy ishki ónim kólemin, eksport, memlkettik kiris deńgeıin esepke alady. Tipti jumyssyzdar sanynyń kóp bolýy men qylmystyń deńgeıdiń joǵary bolýyna baılanysty keıbir memleket eń kedeı elder qataryna kirip ketýi ədben múmkin eken.
Statıstıka boıynsha əlemdegi 54 el 1990 jyldan bastap kedeılik deńgeıinen joǵarylamaǵan. Kerisinshe kedeılikke túsken. Al damyǵan memleketterdiń jaǵdaıy qalaı eken?! Soǵan bir kóz júgirtip ótsem. Damyǵan memlekketterdiń ózinde kedeılik kórsetkishi tómen bolǵanymen ol memleketterde jumyssyzdyq kórsetkishi məz emes. Demek jumyssyzdyq bar jerde kedeılik qosa júredi. Osy kedeıliktiń əserinen joǵaryda atap ótkendeı elde qylmys deńgeıi joǵarylap, urlyq- qarlyq kóbeıip, el tynyshtyǵyn buzady. Men əlemdegi eń kedeı 3 memeleketti aldym: Kongo memleketi – turǵyndary ashtyqtan qaıtys bolyp jatyr. Lıberııa – eldegi kedeılik deńgeı óte joǵary, sol sebepti damyǵan memleketter ol memlekettke aqshalaı kómek berip jatyr. Biraq kedeılik deńgeıi əli ózgermegen. Ortalyq Afrıka respýblıkasy – 2016 jylǵy kórsetkishte birinshi orynǵa shyǵypty.
Atalǵan úsh memlekette kedeılik nege joǵarǵy deńgeıde degen suraqqa men bylaı jaýap berer edim.
Birinshiden, el ekonomıkasy nashar. Ekinshiden, halyqqa qolaıly jaǵdaı jasalmaǵan. Úshinshiden, jumyssyzdyq beleń alyp tur .
Kedeılik degende esimizge jalqaýlyq oralady. Solaı emes pe?! Biz kedeı adamdarǵa jalqaý adamdar retinde qaraımyz. Al shyn máninde olaı emes eken. Sebebi Afrıka memleketiniń halqy eginshilikpen aınalysady eken. Degenmen Afrıkanyń tabıǵat jaǵydaıy bizge óte jaqsy tanys, sondyqtan ol jerden eginshilikpen de jarytyp kún kórýdiń ózi bir ǵanıbet ekeni sózsiz. Aıtqym kelgeni – adamǵa qansha talpynsa da oǵan memleketten jaǵdaı jasalýy kerek, sonda ǵana elde kedeılik deńgeıi tómendeıdi.
Álemdegi kedeıliktiń sıpaty mynandaı. Óz elinde ishýge jeýge tamaq tappaǵan adamdar basqa elge ketedi. Ony mıgranttar degen tanymal esimmen ataıdy. Qazirgi tańda Amerıka Qurama Shtatttary osylar men kúres júrgizip, elge kelgen mıgranttarǵa qatysty kóptegen zańdar shyǵarylyp jatyr. Zańsyz júrgen mıgranttardyń áserinen AQSh eń qaýipti memleket bolyp otyr. Sebebi zańsyz júrgen tulǵalar qylmysqa barady. Sonyń ishinde urlyqqa, adamdy óltirýge deıingi qylmystar tirkelgen. Osyǵan qarap el ekonomıkasy halyqtyń jaǵydaıyna tikeleı áser etedi degendi senimmen aıta alamyz. Elde jaǵdaı jaqsy bolǵan kúnnen bastap halyq basqa memelketke baryp nápaqasyn tabýdy doǵaryp, birinshi kezekte ózi úshin jumys istese, ekinshi kezekte el ekonomıkasyn damytady.
Jalpy qorytyndylaıtyn bolsaq , kedeıliktiń negizgi faktorlaryn men bylaı jiktep berer edim:
Alǵashqysy – el ekonomıkasy bolsa, odan keıingi eldegi jumyssyzdyq. Al úshinshi faktordy jalqaýlyq demes edim. Ony memlekettiń halyqqa jaǵdaı jasamaýy dep toqtaldym. Joǵaryda atalǵan faktorlar bir-birine tyǵyz baılanysty. Oılap qaraıtyn bolsaq, halyqtyń kedeıligi ol memleketke tikeleı bolmasa da janama áseri bar.
Aısaýle Kengashova
