«ادام ءومىرى، قۇقىعى مەن بوستاندىعى مەملەكەتتىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى» دەپ تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ باستى قۇجاتى كونستيتۋتسيامىزدا كورسەتىلگەن. زاڭ – حانعا دا، قاراعا دا ورتاق. كىنالىسىڭ بە، جازاڭدى وتە. بىراق، جالعان جالا مەن نالانىڭ قۇربانىنا اينالىپ، ناقاقتان-ناقاق 10 جىلدى ارقالاعان جازىقسىز جاننىڭ تاعدىرى قالاي شەشىلەدى؟
2019 جىلدىڭ شىلدە ايىندا اقتوبە قالالىق «اقبوبەك-ۆوستوك» بالالار لاگەرىندە بولعان وقيعا حالىقتى الاڭداتپاي قويمادى. ءدال وسى وقيعادا اقتوبە وبلىستىق قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى مامانداندىرىلعان سوتى قانداي دا ءبىر جەتكىلىكتى دالەل، دايەكسىز ءالىبي وتەپبەرگەندى قر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 124-بابىنىڭ 3-تارماعى بويىنشا ايىپتى دەپ تانىپ، 10 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ تۋرالى ۇكىم شىعاردى. الايدا «جالعان جالا مەن بالا ويىنان قۇرىلعان قاقپانعا تۇسكەن ءالىبيدىڭ تاعدىرىنا ءادىل شەشىم تاعايىندالسا» دەيدى جاس تالانتتىڭ جازىقسىز ەكەنىنە كوزى جەتكەن، ءومىرى مەن بولاشاعىنا الاڭداۋلى قانشاما قازاقستاندىقتار.
ءالىبيدى قازاقستاننىڭ مادەنيەتى مەن ونەرىندە وزىندىك ورنى بار قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرلەرى، بەلگىلى جۋرناليستەر، ونەردەگى رۋحاني ۇستازدارى قولداپ وتىر. ءالىبي ۇستازدارىنىڭ سەنىمىندەگى بالا بولعاندىقتان، مەرۋەرت وتەكەشوۆا، بەكبولات قۇرمانعوجاەۆ، اسحات ماەميروۆ، اينۇر بەرمۇحامبەتوۆا، جۋرناليست بيبىگۇل داۋلەتبەكقىزى، ونەردەگى اعا-اپالارى ءاسانالى ءاشىموۆ، بيبىگۇل تولەگەنوۆا، سۆەتا پەن قانات ايتباەۆتار، مايرا يلياسوۆا، نۇركەن وتەۋىلوۆ، ساكەن مايعازيەۆ، داۋرەن سەرعازين، مەرۋەرت تۇسىپباەۆا، التىناي جوراباەۆا، ءادىل احمەتوۆ، اسحات سادىرباي، ءمولدىر مۇقانوۆالار جاس ورەننىڭ تاعدىرىنا شىرىلداپ اراشا سۇراپ وتىر.ونەر الەمىنە اياق باسىپ، دارىنىن شىڭداپ، قاناتىن كەڭگە جايىپ كەلە جاتقان ءالىبي وتەپبەرگەننىڭ ۇستازى اسحات ماەميروۆ «دارىنى جانارتاۋداي جارقىلداعان جاس جىگىت ءالىبيدى 10 جىلعا سوتتاۋ – ادىلەتسىزدىك» دەيدى.
بۇگىنگى كۇنى ءالىبيدىڭ باسىنداعى ءمان-جايعا قانىق بولعان سوڭ حالىق اراسىندا دا قولداۋشىلار سانى كۇننەن كۇنگە ارتىپ، ءالىبي ىسىنە بايلانىستى ۇلكەن رەزونانس تۋدا. الەۋمەتتىك جەلىلەردە ينستاگرامداعى@alibige_adildik جانە فەيسبۋكتەگى AlibideAdildik پاراقشالارى جۇرگىزىلۋدە. حالىق قىزۋ قولداپ وتىر. حالىقتىڭ جازعان كوممەنتاريلەرىندە بالاسىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن الاڭدايتىندار، مىناداي سوراقىنى كورىپ وتىرعان سوڭ جاستار اراسىندا اتا-انالارى بالالارىنىڭ مۇعالىم بولۋىنا قارسىلىق كورسەتىپ وتىرعاندار سانى ارتۋدا. مۇنىڭ سوڭى جاقسىلىققا اپارمايتىنى انىق. قازاقستاننىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنەن سانى شەكسىز قازاقستاندىقتار ءالىبيدى قولداۋ ماقساتىندا ۆيدەوۇندەۋلەر تۇسىرۋدە. اراشا سۇراۋدا.«ەستىر قۇلاق، كورەر كوز بولسا» دەگەن حالقىنىڭ نيەتى زور.
ءالىبي قىلمىسقا باراتىن بالا ەمەس ەدى
وتەپبەرگەن ءالىبي – قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاقتىڭ قىز جىبەگى – مەرۋەرت وتەكەشوۆا شەبەرحاناسىنىڭ ستۋدەنتى. كوپبالالى وتباسىنان شىققان تاربيەلى، ونەرلى، جالىنداعان جىگەرلى 23 جاستاعى ءالىبي توپ ستاروستاسى بولدى. ءالىبي باسقارعان توپ ۇيىمشىلدىعىمەن، اۋىزبىرشىلىگىمەن، ونەرگە دەگەن قۇلشىنىسىمەن ەرەكشە كوزگە تۇسەتىن. ارالارىنداعى كوشباسشىسى، ۇيىتقىسى – ءالىبي بولاتىن. سىناق كىتاپشاسىنداعى باعالارى دا جوعارى. ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا قانداي ءىس-شارا بولسا دا الدىڭعى قاتاردان كورىنەتىن.جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسكەنشە دە ونەر ورتالىقتارىندا تاجىريبە جيناپ، ونىڭ ىشىندە بالالارمەن جۇمىس ىستەۋدى مەڭگەرگەن، ۇلكەنمەن دە، كىشىمەن دە ورتاق تىل تابىسا بىلەتىن كوممۋنيكابەلدى ازامات.
قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 2 كۋرسىن اياقتاعان ءالىبي وتەپبەرگەن اقىلى بولىمدە وقيتىن بولعان سوڭ جازعى دەمالىس كەزىندە وقۋىنا قوسىمشا قاراجات تابۋ ماقساتىندا 2019 شىلدە ايىندا ءوزىنىڭ تۋىپ-وسكەن اقتوبە وبلىسىنداعى «ۆوستوك-اقبوبەك» جازعى لاگەرىنە تالىمگەر بولىپ ورنالاسىپ، قىزمەتىنە كىرىسكەننەن كەيىن 4-اق كۇننەن سوڭ «ءجاسوسپىرىم بالالارعا ازعىندىق جاسادى» دەپ ايىپتالىپ، بيىلعى جىلدىڭ 26 ناۋرىزداعى سوت ۇكىمىمەن جوعارىداعىداي جازاعا كەسىلدى. ءالىبي وتەپبەرگەننىڭ قورعاۋشىلارى تاراپىنان اقتوبە وبلىستىق سوتىنا اپەللياتسيالىق شاعىم جاسالدى. اپەللياتسيالىق سوتتا 4 اتا-انانىڭ 3-ەۋى بالالارىنىڭ بىرلەسە ويلاستىرعان وتىرىگى ەكەنىن ايتتى. اپەللياتسيالىق سوتتا ءىس 6 وتىرىسقا سوزىلدى. تەرگەۋ كەزىندە جىبەرىلگەن ورەسكەل قاتەلىكتەر مەن باستاپقىدا ارىزدانعان اتا-انالاردىڭ «بالامىز وتىرىك ايتىپتى» دەگەن سوزدەرى سوت تەرگەۋىن قايتا جۇرگىزۋگە سەبەپ بولدى.
بارلىعىنا ناقتى دالەلدەر بار. ەڭ باستىسى، سوت مەديتسينالىق ساراپتاماسى قورىتىندىسىنا ساي وتەپبەرگەن ءالىبي قانىبەكۇلى بۇرىن، ياعني «قىلمىس جاسادى» دەگەن كەزدە جانە قازىرگى ۋاقىتتا (زەرتتەۋ ساتىندە) قانداي دا ءبىر پسيحيكالىق بۇزىلىسقا شالدىقپاعان، سونىمەن قاتار جىنىستىق باسىمدىلىعىنىڭ پەدوفيليا تۇرىندە بۇزىلۋ بەلگىلەرى جوق ەكەنىن انىقتاعان. الايدا، ەشتەڭەگە قاراماستان، 8 ماۋسىم 2020 جىلى اقتوبە وبلىستىق سوتى بارلىق دالەلگە كوز جۇما قاراپ، ءالىبي وتەپبەرگەن ءىسىنىڭ اپەللياتسيالىق شاعىمىن قاناعاتتاندىرۋسىز، قر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 124-بابىنىڭ 3-تارماعى بويىنشا 10 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ تۋرالى ۇكىمىن وزگەرىسسىز قالدىردى. ءىس بويىنشا بۇدان باسقا دا زاڭسىزدىقتار جەتەرلىك دەيدى ساراپشى ماماندار.
ورەسكەل قاتەلىككە تولى تەرگەۋ ءىسى
وسى ورايدا، ءالىبي وتەپبەرگەننىڭ اكەسى قانىبەك تابىشوۆ الەۋمەتتىك جەلىلەردە بالاسىنا تاعىلعان ۇكىممەن كەلىسپەيتىنى جانە دە بارلىق سوتقا قوعامدىق قورعاۋشىسى رەتىندە قاتىسىپ، تەرگەۋ كەزىندە جىبەرىلگەن ورەسكەل قاتەلىكتەر تۋرالى جازبا قالدىرعان ەدى:
«بالام ءالىبيدىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعالعاننان بەرى مەن قوعامدىق قورعاۋشىسى رەتىندە بارلىق سوتقا قاتىسىپ كەلدىم. اقتوبە وبلىستىق قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى مامانداندىرىلعان سوت ۇكىمىنە نارازىلىق ءبىلدىرىپ، اقتوبە وبلىستىق سوتىنا اپەللياتسيالىق شاعىم تۇسىردىك. اپەللياتسيالىق سوتتىڭ 6 وتىرىسى بولدى. تەرگەۋ كەزىندە تومەندەگىدەي ورەسكەل قاتەلىكتەر جىبەرىلدى:
– 26 شىلدە 2019 جىلى قالاي №4 قالالىق پوليتسيا ينسپەكتورى بايانات جاسادى، سودان باستاپ ءبارى زاڭ بۇزعان. سول كۇننىڭ وزىندە ولار قىلمىستىڭ بولعان، بولماعاندىعىن تەكسەرمەگەن. ول تۇسكەن ارىزدا دا «قىز بالالارعا ءتيىستى» دەلىنگەن. قازىرگى ىستە، قاراپ تۇرساڭىز، ارىزدانعان بىردە-ءبىر قىز بالانىڭ اتا-اناسى جوق. بۇل جالعان ارىز بولسا دا بايانات تولتىرىلعان.
– تەرگەۋگە زاڭسىز قوسىلعاندار دا بار. قالالىق پوليتسيا ءبولىمىنىڭ باسشىسى لاۋازىمدىق وكىلەتتىگىن اسىرا پايدالانىپ، وبلىستىق پوليتسيا دەپارتامەنتىنىڭ تەرگەۋ باسقارماسىنىڭ اعا تەرگەۋشىسىن تەرگەۋ توبىنا قوسادى. بىراق اعا تەرگەۋشىنى تەرگەۋ توبىنا قوسۋ قالالىق پوليتسيا باسشىسى قۇزىرەتتىلىگىندە ەمەس. دەمەك، اعا تەرگەۋشى بۇل ىسكە زاڭسىز قوسىلىپ تۇر. ال، تەرگەۋ امالدارى كەزىندەگى بارلىق قۇجاتتاردا وسى تەرگەۋشىنىڭ قولى قويىلعان.
– كامەلەتكە تولماعان بالالاردان جاۋاپ العاندا مىندەتتى تۇردە وكىلى، زاڭدى وكىلى، پەداگوگ-پسيحولوگ قاتىستىرىلۋى ءتيىس. بىراق جابىرلەنۋشى بالالاردى تەرگەۋ كەزىندە تەك اتا-اناسى، بالا جانە تەرگەۋشى بولعان. بۇل ۇلكەن زاڭبۇزۋشىلىق. تەرگەۋگە پەداگوگ-پسيحولوگتىڭ، ادۆوكاتتىڭ قاتىستىرىلماعانىن سوتتا جاۋاپ الۋ كەزىندە جابىرلەنۋشى جاقتىڭ اتا-انالارى دا راستاپ وتىر.
– قۇجاتتاردا پەداگوگ-پسيحولوگتىڭ دا، ادۆوكاتتىڭ دا تەرگەۋگە قاتىستى دەگەن قولى بار. بىراق بۇل ماماندار تەرگەۋ كۇنى پوليتسيا بولىمىنە مۇلدە كەلمەگەن، ياعني كپپ-دا كەلگەندىگى جونىندە تىركەلمەگەن. وسى تۇستا مامانداردىڭ، ادۆوكاتتىڭ قولىن كەيىن قويدىرعانى انىقتالىپ وتىر.
– تەرگەۋشى 26 شىلدە كۇنى، ءبىر ۋاقىتتا ءۇش جابىرلەنۋشىدەن جاۋاپ العان. تەرگەۋگە پسيحولوگ رەتىندە قاتىستىرىلدى دەپ ءبىر عانا ادام كورسەتىلگەن، قول قويعان. سوندا ءبىر پسيحولوگ ءۇش بالادان بىردەي ءبىر ۋاقىتتا جاۋاپ العاندا ءۇش كابينەتكە جۇگىرىپ جۇرگەن بە؟» دەيدى.
بالالاردىڭ قاتەلىگىنىڭ قۇربانىنا اينالدى
حالىق پەن بيلىك اراسىنداعى التىن كوپىر سانالاتىن ەلىمىزدىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى دا حالىقتىڭ نازارىنداعى ءالىبيدىڭ تاعدىرىنا الاڭداپ، جارىسا جازدى، ارنايى حابارلار دا شىعاردى. رەسپۋبليكالىق ەۋرازيا ءبىرىنشى ارناسىنىڭ ءالىبي ىسىنە ارنالعان تىكەلەي ەفير تۇرىندە بولعان «BastyPrime» باعدارلاماسىنا ارىزدانعان اتا-انالار ستۋدەنتتىڭ كىناسىز ەكەنىن مالىمدەدى. «ءالىبيدىڭ ىسىنە بايلانىستى ارىز جازعان اتا-انانىڭ بىرەۋى مەنمىن. جازىقسىز بالانى شىرىلداتىپ قويماي، ءوزىمىزدىڭ ويىمىزدى، ادالدىعىمىزدى، ادامگەرشىلىگىمىزدى بىلدىرەيىك، بالانى سوتتاتپاۋدىڭ امالىن جاساپ، ءوزىمنىڭ پىكىرىمدى بىلدىرگىم كەلەدى.
ەڭ باسىندا، قاتەلىككە ۇرىنىپ، بالالاردىڭ سوزىنە سەنىپ، ارىزىمىزدى جازدىق»دەدى انا. ايەلدىڭ ايتۋىنشا، بالاسىمەن سويلەسكەندە پسيحولوگيالىق كۇيىنەن ونىڭ بىرنارسەنى جاسىرىپ جۇرگەنىن بايقاعان. «بالامىزبەن اكەسى ەكەۋمىز سويلەسە كەلە مۇنداي جاعدايدىڭ بولماعانىن ءبىلىپ، سودان كەيىن وبالىنا قالارمىز دەپ ارىزىمىزدى قايتارىپ الدىق» دەدى ايەل. لاگەردەگى تاربيەشىسىن ايىپتاعان بالا اتا-اناسىمەن سويلەسكەن كەزىندە وزدەرى ايتقان جاعدايدىڭ بولماعىنىن مويىنداعىن. ءتىپتى، ول ءالىبيدىڭ وتە جاقسى تاربيەشى ەكەنىن، بالالارعا جاقسى قاراعانىن ايتقان.
«ءبىزدىڭ دۋشقا كىردى دەگەن دە، بالالاردىڭ انا جەرىنەن، مىنا جەرىنەن ۇستادى» دەگەن دە، ءبارى جالعان. مۇنىڭ ءبارىن ۇيىمداستىرعان سىرتتان كەلگەن، سارى شاشتى ىرىلەۋ كەلگەن بالا» دەپ ايتتى. ولار وزدەرى ۇيىمداستىرعان. «ءبىز ءالىبي اعايدى سوتتاتامىز، سۇحباتتا اكتەر بولامىز»، دەگەن اڭگىمەلەرىن باسقا تاربيەشىلەر مەن بالالار ەستىگەن. بالامىزبەن سويلەسە كەلىپ ءبىز وسى جاعدايدى انىقتادىق» دەدى انا. سونىمەن قاتار، ول جالا جابىلعان ءالىبيدىڭ سوتتالۋىنا قارسى ەكەنىن اتاپ ءوتتى. «سوتتا دا بولدىق. وسىنىڭ ءبارىن ايتتىق» دەپ قورىتىندىلادى ايەل.
«بالانىڭ ءىسى شالا» دەگەن ءسوز بار قازاقتا. ويىن بالاسىنىڭ دا بار نازاردى وزىنە اۋدارۋ ءۇشىن ويدان شىعارىپ، بار وتىرىگىن قۇراستىراتىن كەزدەرى دە بولادى. وسى تۇستا باسا نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەتىن جاعداي، الىبيدەن بۇرىن ءدال وسى توپقا جەتەكشىلىك ەتكەن داۋرەن ەسىمدى ازاماتتى دا جۇمىسقا كىرىسكەنىنە ەكى كۇن بولماي جاتىپ، وسى بالالار ۇستىنەن ارىزدانىپ، سول سەبەپتى لاگەر باسشىلىعى جۇمىستان شىعارىپ تاستاعان. بۇل جاعداي تۋرالى داۋرەن «Astana» تەلەارناسىنان كورسەتىلەتىن «ايتارىم بار» الەۋمەتتىك جوباسىنىڭ ءالىبي ىسىنە ارنالعان باعدارلاماسىندا ايتقان بولاتىن. بالانىڭ ويىنىنان قۇرىلعان قاقپانىنا تۇسكەن الىبيگە ءادىل شەشىمدى تاعايىنداسا دەگەن تىلەك بار. ءىستىڭ جايى بويىنشا ءالىبيدىڭ كىناسىزدىگىنە قانشاما دالەلدەر كەلتىرىلىپ وتىرسا دا ەستىر قۇلاق، كورەر كوز بولماي وتىرعانى راس. ەلدىڭ بولاشاعى – جاستار. جاستارىمىزدىڭ بارلىعىن وتىرىكتىڭ قۇرباندىعىنا شالىپ، تەمىر تورعا قاماي بەرەتىن بولساق، ەل بولاشاعىن كىمگە سەنىپ تاپسىرامىز؟
ادىلدىك ورنايدى دەپ سەنەمىز
ءالىبيدىڭ جازىقسىز ەكەنىن راستايتىن قانشاما دالەلدەر مەن ايعاقتار بولا تۇرا، اق-قاراسىن انىقتاماي، بىرجاقتى تەرگەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن اقتوبە وبلىسىنىڭ سوت جۇيەسىن ءجىتى تەكسەرۋ قاجەت دەگەن وي دا كەلەدى. سوت، سوت توراعاسى، سۋديا ادامنىڭ تاعدىرىن شەشەتىن جاۋاپتى قىزمەتتى تاڭداعانىن ۇمىتپاسا ەتتى. ەلىمىزدىڭ سوت قىزمەتكەرلەرى قۇزىرەتتىلىكتەرىن ءادىل ورىنداسا دەگەن حالىقتىڭ باستى تىلەگى بار.
ءالىبيدىڭ قورعاۋشىلارى قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى سوتىنىڭ قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى سوت القاسىنا اقتوبە وبلىستىق قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى سوت القاسىنىڭ 2020 جىلعى 8 ماۋسىم كۇنى كۇشىنە ەنگەن قاۋلىسىن كاسساتسيالىق تارتىپتە قايتا قاراۋ تۋرالى ءوتىنىشحات جولدادى. جاۋاپ كۇتۋدە. سوڭعى ءۇمىت شامشىراعى ەلىمىزدىڭ جوعارعى سوتى ءالىبيدىڭ ءىسىن قايتا قاراپ، ءادىل شەشىم شىعارادى، جاس جىگىتكە جاڭا تىنىس، بوستاندىقسىيلايدى دەگەن ۇمىتتەمىز.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆجاستارعا «سىزدەر ەڭ ۇلكەن ارماندارىڭىزدى ىسكە اسىرۋلارىڭىز قاجەت. بۇل – مەنىڭ باستى مىندەتىم. ءبىزدىڭ جاستارىمىز ەڭبەكقور، كرەاتيۆتى، ءوز ماقساتىنا جەتۋدى بىلەدى. سوندىقتان قازاقستاننىڭ بولاشاعى سەنىمدى قولدا» دەگەن ەدى.
ەگەر اسقاق ارمانى، ايقىن ماقساتى بار كوشباسشى جاستار وسىلاي جازىقسىز جاپا شەگەتىن بولسا، ارمان-ماقساتىنا قالاي جەتپەك؟!
پرەزيدەنتىمىز سايلاۋالدى باعدارلاماسىندا ءۇش ۇستانىمىنىڭ ءبىرى رەتىندە «ادىلدىك» ءپرينتسيپىن بيىك قويىپ ەدى. قازاقستاندىقتار ءالىبي وتەپبەرگەننىڭ ىسىندە دە ادىلدىك تانىتاتىندىعىنا سەنىم بىلدىرەدى.«بي – ءتۇزۋ، بيلىك – ءادىل» بولادى دەپ ۇمىتتەنەدى. «اكەسىز جەتىم – قۇر جەتىم، اناسىز جەتىم – تۇل جەتىم» دەيتىن، جەتىمىن جىلاتپاعان حالىقپىز. ءالىبي ءوز ەلىندە ادىلدىك تاباتىنىنا، ەلىمىزدىڭ مادەنيەتى مەن ونەرىنە ءالى تالاي زور ۇلەسىن قوساتىنىنا كامىل سەنەمىز! جاس ورەننىڭ تاعدىرىنا بالتا شابىلماسا دەگەن جانايقاي جۇرەكتەرگە جەتەدى دەگەن ويدامىز.
مۇحيت شوقانۇلى،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى.
