ەركە ەرتىستىڭ جاعاسىندا ورنالاسقان سەمەي قالاسى – قازاق حالقىنىڭ رۋحاني ورداسى. ۇلت زيالىلارى 1917 جىلى الاشوردا ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونومياسىنىڭ استاناسى دەپ وسى قالانى بەلگىلەگەن. ەلدىڭ رۋحاني دامۋى جولىندا ايرىقشا ماڭىزعا يە سەمەي قالاسىنپرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆ تا ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتوي قارساڭىندا تاريحي ورتالىق رەتىندە بەلگىلەۋ ءجون دەپ ايتقان-دى. وسى ورايدا ۇلى اباي ەلىنە ساياحاتتاي بارعان ءيىسى قازاق باس سۇقپاي كەتپەۋگە ءتيىس ايتۋلى ورىنداردىڭ توپتاماسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
ابايدىڭ ادەبي-مەموريالدىق مۇراجايى. مۇراجاي ابايدىڭ تۋعانىنا 95 جىل تولۋىنا وراي ارنايى قۇرىلعان. مۇندا اقىن پايدالانعان كىتاپتار مەن وزگە دە بۇيىمدار ساقتالعان. اباي ومىرىنە قاتىستى بىرنەشە زالعا بولىنگەن.
سونداي-اق مۇراجاي كەشەنىندە ءحىح عاسىردا جاس بۇلدىرشىندەردى شىعىس ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنە باۋلىپ, ءدىني ءبىلىم بەرگەن احمەت ريزا مەدرەسەسىنىڭ قالپىنا كەلتىرىلگەن ۇلگىسى دە بار.
تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيى. قازاق جەرىندەگى العاشقى مۋزەيلەردىڭ ءبىرى – سەمەيدىڭ وبلىستىق ولكەتانۋ مۋزەيى. مۋزەيدىڭ قۇرىلۋىنا ورىستىڭ ساياسي جەر اۋدارىلعان دەموكراتتارىمەن قوسا, اقىن اباي دا تۇرتكى بولعان. قازىرگى تاڭدا مۋزەي عيماراتى 1895 جىلى سالىنعان گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ۇيىندە ورنالاسقان. وسى ۇيدە 1917 جىلى ءا. بوكەيحان سەمەي قالاسىنىڭ تۇرعىندارىمەن كەزدەسكەن. ءدال سول جىلى قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ جايلى شەشىم دە وسى عيماراتتا قابىلدانعان.
مۋزەي قورىندا ەرتە جانە ورتا عاسىر جادىگەرلەرى، قازاق زيالىلارى مەن ساياسي جەر اۋدارىلعان جانداردىڭ تۇتىنعان زاتتارى، ولار جايلى مالىمەتتەر ساقتالعان.
«الاش ارىستارى-مۇحتار اۋەزوۆ» مۇراجايى. بۇل مۇراجاي –ەلىمىزدەگى الاش ارىستارىنا ارنالعان تۇڭعىش مۇراجاي. 1997 جىلى زاڭعار جازۋشىمىز مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋىنا وراي ءانيار مولداباەۆتىڭ ءۇيىندە ۇيىمداستىرىلعان. ۋاقىتىندا بۇل ءۇي اباي تۇسكەن سەمەيدەگى ساناۋلى ءۇيدىڭ ءبىرى بولعان. مۇراجايدىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى 1921-1922 جىلدارى ءا. بوكەيحان مەن م. دۋلاتۇلىنىڭ وتباسى وسى ۇيدە تۇرعان. بۇل جايىندا گۇلنار مىرجاقىپقىزىنىڭ ەستەلىكتەرىندە ايتىلادى.
مۇراجايدا الاش قوزعالىسى جايىنداعى مالىمەتتەر، الاش ارىستارىنىڭ ەڭبەگى مەن ءومىرى، م. اۋەزوۆتىڭ سەمەيلىك كەزەڭىندەگى دەرەكتەر ءبىر-بىرىمەن بايلانىستا كورىنىس تاپقان.
دوستوەۆسكيدىڭ ادەبي-مەموريالدىق مۇراجايى. ورىس جازۋشىسى ف.م. دوستوەۆسكيدىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولۋىنا وراي 1971 جىلى اشىلعان. مۇراجاي ەكى بولىمنەن تۇرادى: ءبىرى – اشىلعان كىتاپ پىشىندەگى جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىعىنا ارنالعان ءبولىم بولسا، ەكىنشىسى – جازۋشىنىڭ 1857-1859 جىلدار ارالىعىندا تۇرعان ەكى قاباتتى ءۇي. بۇل ۇيدە قالامگەر ايگىلى «اعايدىڭ ءتۇسى»، «ستەپانچيكوۆو سەلوسى جانە تۇرعىندارى»، «ءولى ۇيدەگى جاندار» سىندى شىعارمالارىن جازعان. مۇراجاي قورىنداجازۋشىنىڭ شىعارمالارىنىڭ تۇپنۇسقالارى، كىتاپتارى، تۇتىنعان مۇلىك-مۇكامالى، شىعارماشىلىعى جايلى زەرتتەۋلەر ساقتالعان.
سونىمەن قاتار بۇل مادەني وشاق ف.م. دوستوەۆسكي مەن ش.ش. ءۋاليحانوۆتىڭ دوستىعىنان دا سىر شەرتەدى. ورىس جازۋشىسى مەن قازاق وقىمىستىسىنىڭ رۋحاني دوستىعى ءۇشىن ارنايى مۇراجاي الدىنا ەسكەرتكىش تە ورناتىلعان.
نەۆزوروۆتار وتباسى اتىنداعى بەينەلەۋ ونەرى مۋزەيى. مۋزەي 1988 جىلى اشىلعان. 1991 جىلى نەۆزوروۆتار وتباسى اتاۋى بەرىلگەن. سەبەبى، مۋزەيدە ساقتالعان كوللەكتسيانىڭ 500-گە جۋىعىن وسى وتباسى سىيعا تارتقان.
مۋزەيدە XVII-XIX عاسىرداعى گوللاند، اعىلشىن، فرانتسۋز، ورىس سۋرەتشىلەردىڭ كارتينالارى ساقتالعان. بۇدان بولەك، ءا. قاستەەۆ، ا. عالىمباەۆا، گ. يسمايلوۆا، س. مامبەەۆ سىندى قازاق سۋرەتشىلەرىنىڭ تۋىندىلارى دا بار. مۋزەي تورىندە زاماناۋي قازاق بەينەلەۋ ونەرى دە ءوزىندىكورنىن تابا العان.
نەۆزوروۆتار اۋلەتى سەمەي حالقى ءۇشىن باعا جەتپەس بايلىقتى سىيعا تارتقان. جاس ۇرپاق پەن سۇلۋلىققا، ونەرگە ىنتىق جاندار بۇل الەمگە ءبىر سۇڭگىپ، رۋحاني مول ازىق پەن ەستەتيكالىق ءلاززات الارى ءسوزسىز.
اتالعان تاريحي-مادەني ورىنداردان بولەك، سەمەي قالاسىندا قازاق تاريحىنداعى بەلدى-بەلگىلى تۇلعالارعا ارنالعان ەسكەرتكىشتەر، قۇنانباي قاجىلىققا اتتانعان ەلىمىزدەگى ەجەلگى مەشىتتەردىڭ ءبىرى – كوپەس تىنىباي قاۋكەنوۆ اتىنداعى مەشىت، بيولوگيالىق ورتالىق، پوليگون قۇرباندارىنا ارنالعان «ولىمنەن دە كۇشتى» ساۋلەت-ءمۇسىن كەشەنى بار. ءحىح عاسىردان بەرى ساقتالعان وزگە دە عيماراتتار قالانىڭ ءسانىن كەلتىرىپ، جيھانكەزدەر ءۇشىن سول زاماننىڭ كەسكىن-سيپاتىن انىق كورسەتىپ تۇر.
ايجان قۇرمانباي،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
