Erke Ertıstıŋ jaǧasynda ornalasqan Semei qalasy – qazaq halqynyŋ ruhani ordasy. Ūlt ziialylary 1917 jyly Alaşorda ūlttyq-territoriialyq avtonomiiasynyŋ astanasy dep osy qalany belgılegen. Eldıŋ ruhani damuy jolynda airyqşa maŋyzǧa ie Semei qalasynPrezidentımız Qasym-Jomart Toqaev ta Abaidyŋ 175 jyldyq mereitoi qarsaŋynda tarihi ortalyq retınde belgıleu jön dep aitqan-dy. Osy oraida ūly Abai elıne saiahattai barǧan iısı qazaq bas sūqpai ketpeuge tiıs aituly oryndardyŋ toptamasyn nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz.
Abaidyŋ ädebi-memorialdyq mūrajaiy. Mūrajai Abaidyŋ tuǧanyna 95 jyl toluyna orai arnaiy qūrylǧan. Mūnda aqyn paidalanǧan kıtaptar men özge de būiymdar saqtalǧan. Abai ömırıne qatysty bırneşe zalǧa bölıngen.
Sondai-aq mūrajai keşenınde HIH ǧasyrda jas büldırşınderdı şyǧys ädebietı men mädenietıne baulyp, dıni bılım bergen Ahmet Riza medresesınıŋ qalpyna keltırılgen ülgısı de bar.
Tarihi-ölketanu muzeiı. Qazaq jerındegı alǧaşqy muzeilerdıŋ bırı – Semeidıŋ oblystyq ölketanu muzeiı. Muzeidıŋ qūryluyna orystyŋ saiasi jer audarylǧan demokrattarymen qosa, aqyn Abai da türtkı bolǧan. Qazırgı taŋda muzei ǧimaraty 1895 jyly salynǧan general-gubernatordyŋ üiınde ornalasqan. Osy üide 1917 jyly Ä. Bökeihan Semei qalasynyŋ tūrǧyndarymen kezdesken. Däl sol jyly Qazaq avtonomiiasyn qūru jaily şeşım de osy ǧimaratta qabyldanǧan.
Muzei qorynda erte jäne orta ǧasyr jädıgerlerı, qazaq ziialylary men saiasi jer audarylǧan jandardyŋ tūtynǧan zattary, olar jaily mälımetter saqtalǧan.
«Alaş arystary-Mūhtar Äuezov» mūrajaiy. Būl mūrajai –elımızdegı Alaş arystaryna arnalǧan tūŋǧyş mūrajai. 1997 jyly zaŋǧar jazuşymyz Mūhtar Äuezovtıŋ tuǧanyna 100 jyl toluyna orai Äniiar Moldabaevtyŋ üiınde ūiymdastyrylǧan. Uaqytynda būl üi Abai tüsken Semeidegı sanauly üidıŋ bırı bolǧan. Mūrajaidyŋ taǧy bır erekşelıgı 1921-1922 jyldary Ä. Bökeihan men M. Dulatūlynyŋ otbasy osy üide tūrǧan. Būl jaiynda Gülnar Mırjaqypqyzynyŋ estelıkterınde aitylady.
Mūrajaida Alaş qozǧalysy jaiyndaǧy mälımetter, Alaş arystarynyŋ eŋbegı men ömırı, M. Äuezovtıŋ semeilık kezeŋındegı derekter bır-bırımen bailanysta körınıs tapqan.
Dostoevskiidıŋ ädebi-memorialdyq mūrajaiy. Orys jazuşysy F.M. Dostoevskiidıŋ tuǧanyna 150 jyl toluyna orai 1971 jyly aşylǧan. Mūrajai ekı bölımnen tūrady: bırı – aşylǧan kıtap pışındegı jazuşynyŋ şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan bölım bolsa, ekınşısı – jazuşynyŋ 1857-1859 jyldar aralyǧynda tūrǧan ekı qabatty üi. Būl üide qalamger äigılı «Aǧaidyŋ tüsı», «Stepanchikovo selosy jäne tūrǧyndary», «Ölı üidegı jandar» syndy şyǧarmalaryn jazǧan. Mūrajai qoryndajazuşynyŋ şyǧarmalarynyŋ tüpnūsqalary, kıtaptary, tūtynǧan mülık-mükamaly, şyǧarmaşylyǧy jaily zertteuler saqtalǧan.
Sonymen qatar būl mädeni oşaq F.M. Dostoevskii men Ş.Ş. Uälihanovtyŋ dostyǧynan da syr şertedı. Orys jazuşysy men qazaq oqymystysynyŋ ruhani dostyǧy üşın arnaiy mūrajai aldyna eskertkış te ornatylǧan.
Nevzorovtar otbasy atyndaǧy beineleu önerı muzeiı. Muzei 1988 jyly aşylǧan. 1991 jyly Nevzorovtar otbasy atauy berılgen. Sebebı, muzeide saqtalǧan kolleksiianyŋ 500-ge juyǧyn osy otbasy syiǧa tartqan.
Muzeide XVII-XIX ǧasyrdaǧy golland, aǧylşyn, fransuz, orys suretşılerdıŋ kartinalary saqtalǧan. Būdan bölek, Ä. Qasteev, A. Ǧalymbaeva, G. İsmailova, S. Mämbeev syndy qazaq suretşılerınıŋ tuyndylary da bar. Muzei törınde zamanaui qazaq beineleu önerı de özındıkornyn taba alǧan.
Nevzorovtar äuletı Semei halqy üşın baǧa jetpes bailyqty syiǧa tartqan. Jas ūrpaq pen sūlulyqqa, önerge yntyq jandar būl älemge bır süŋgıp, ruhani mol azyq pen estetikalyq läzzat alary sözsız.
Atalǧan tarihi-mädeni oryndardan bölek, Semei qalasynda qazaq tarihyndaǧy beldı-belgılı tūlǧalarǧa arnalǧan eskertkışter, Qūnanbai qajylyqqa attanǧan elımızdegı ejelgı meşıtterdıŋ bırı – köpes Tynybai Qaukenov atyndaǧy meşıt, biologiialyq ortalyq, poligon qūrbandaryna arnalǧan «Ölımnen de küştı» säulet-müsın keşenı bar. HIH ǧasyrdan berı saqtalǧan özge de ǧimarattar qalanyŋ sänın keltırıp, jihankezder üşın sol zamannyŋ keskın-sipatyn anyq körsetıp tūr.
Aijan QŪRMANBAI,
«Adyrna» ūlttyq portaly
