بۇل جىر بىرەسە اسىپ-تاسىپ، اسقاقتاعان ادۋىندى باتىرلىق داستانداي ورشەلەنەدى. ەندى بىردە مامىرداعى كەشتەي ماۋجىراپ، نازىك قانا ەسكەن قوڭىر سامالداي ماحاببات ءۇنىن پاش ەتەدى. بىردە ۇلت شىندىعىنىڭ ساندىعىن استارلاپ اشىپ، سيقىرلى، عاجايىپ اۋەنگە ويىسادى. بۇل سان مىڭ سيپاتتا تۇرلەنگەن، كەستەلى تىلمەن كومكەرىلگەن، سونى سوقپاقتاعى تىڭ تىركەستەرمەن گۇلدەنگەن، وقىرمان كوڭىلىنىڭ بيىگىن يەمدەنگەن- اقىن مەرەي قارتتىڭ ادەبي الەمى. قازىرگى قازاق پوەزياسىنا وزىندىك تىنىسپەن كەلىپ، بولاشاقتاعى ۇلت ادەبيەتىنىڭ كەپىل-كىرپىشىندەي بولىپ قالانعان اقىن مەرەيدىڭ 2019 جىلى جارىق كورگەن «قاراشىقتاعى قۇبىلىستار» جىر جيناعىن نەگىزگە الا وتىرىپ، قالامگەردىڭ تابيعاتىنداعى ەرەكشەلىكتەردى سارالاپ كورەيىك.
مەرەي قارت-العاشقى ولەڭدەرىمەن-اق اقىندىق ارىنىن اڭعارتىپ، وقىعاننىڭ تاڭدايىن قاقتىرىپ، ءشول قاندىرۋعا ادەبي باستاۋ ىزدەگەننىڭ الدىنان وتكەل بەرمەس وزەننىڭ ءورشىل تولقىنى بولىپ قارسى الاتىن سىرلى سۋرەتكەر. قازاق ادەبيەتىنە مەرەي قالامىمەن كەلگەن جاڭالىقتار ۇلتتىق ءسوز ونەرىنىڭ مەرەيىن ءوسىرىپ جۇرگەنى بۇكپەسىز شىندىق. بۇل توسىن جاڭالىقتار مەرەي قارتتىڭ ءوز قاتارلاستارىنان قارا ءۇزىپ، ادەبي ۇدەرىستە وق بويى وزىق شىعۋىنا نەگىز بولعانداي. جاڭا عاسىر پوەزياسىنا مەرەي تۋدىرعان تاڭعاجايىپتاردى رەت-رەتىمەن ۇسىنايىن.
جالپى، قازاق ادەبيەتىندە باتىردىڭ ءھام ونىڭ تۇلپارىنىڭ پورترەتىن سومداۋ ءۇردىسى بار. بۇل ۇردىسكە مەرەي اقىننىڭ قوسقان جاڭالىعى-تۇلپار مىنگەن حاس باتىردىڭ تولىق پورترەتىن ادەبيەتكە اكەلگەنى. ات ابزەلدەرىنىڭ بۇگە-شىگەسىنە دەيىن سۋرەتتەپ، تولىققاندى پورترەت جاسادى. «سايىپقىران ساقتىڭ ۇلىمىن» دەگەن ولەڭى-قالامگەر جاڭالىعىنىڭ جارشىسى.بۇل ولەڭدە تاۋ وزەنىندەي ورشەلەنگەن اسقاق رۋح بار. وقىرمان جۇرەگىندەگى پاتريوتتىق سەزىمدى الاپات ورتكە اينالدىرا الاتىنداي قۇدىرەتتى كۇي بار. «ارقىراعان تارپاڭ كۇرەڭىن» جۇگەنىنەن باستاپ سيپاتتاعان اۆتور سۇبەلى ءسوزدىڭ ماينى تامىزادى.
ارقىراسا تارپاڭ كۇرەڭىم،
بال-بۇل دا جانار ءتۇر-ءوڭىم،
كونەدەن قالعان كوزىمسىڭ،
كۇمىس كومكەرگەن جۇگەنىنم،-دەپ اقىن تاۋەلسىزدىكتىڭ ءبىر كەپىلىندەي بولعان تۇلپار ۇعىمىن قاسيەت تۇتادى. ناعىز قازاقى بولمىسىن ءبىر عانا ولەڭنىڭ ءون-بويىنا توعىستىرىپ بەرە بىلگەن سۋرەتكەر كەلەسى شۋماقتاردا نايزاعايداي ءتىل قاتادى:
...جاراتىپ مىنگەن كۇلىگىن،
سايىپقىران ساقتىڭ ۇلىمىن،
ۇزەڭگىمەن-اق ۇزگەنبىز،
قارسى شاپقان قاسقىر جۇلىنىن...
بۇل رەتتە اقىن «قاھارمان ەلدىڭ ۇرپاعىمىز» دەگەن بيىك يدەيانى «ۇزەڭگىمەن-اق ۇزگەنبىز» دەگەن ءبىر تارماققا بايلاپ بەرگەن. ءارى قازاقتىڭ تاريحىنداعى جاۋلارىن تەرمەلەمەي-اق، «جۇلىنى ۇزىلگەن قاسقىر» بەينەسىندە ۇسىنۋى دا قالامگەردىڭ شەبەرلىگىنىڭ ءبىر كورىنىسى.وسىلايشا مەرەي اقىن تۇتاس پورترەت سومداۋ ارقىلى قازاق پوەزياسىنا تىڭ جاڭالىعىن الىپ كەلدى.
مەرەي پوەزياسىنا ءتان تاعى ءبىر ەرەكشەلىك-بۋىرقانىپ تەكتى سويلەپ، «كوك بورىدەن تاراعانبىز» دەگەن اڭىزعا سۇيەنە وتىرىپ، قاسقىرلىقتى قاسيەت تۇتۋى. اقىننىڭ بۇل تاقىرىپقا ارناعان ولەڭدەرىن ءبىر توپتاما رەتىندە الىپ قاراسا دا بولادى. ويتكەنى قاسقىرلار جايىنا كوپتەگەن ولەڭدەرىن ارناعان اقىن ءوزىنىڭ شىنايى قازاقى بولمىسىن، تەرەڭ فيلوسوفيالىق پايىمدارىن، ومىرشەڭ دە كوركەم وبراز تۋدىرۋعا شەبەر تابيعاتىن تاعى تانىتا تۇسەدى. «كوكجالدىڭ كۇرسىنىسى» ولەڭىنە ۇڭىلەيىك. شالىس ۇيقاس تۇرىندە تۇيدەكتەتە بەرىلگەن ولەڭ ءبىر وقىعاندا سىرىن اشپاي، قايتالاپ وقىعان سايىن ءتۇرلى قىرىنان قۇبىلادى. اۆتور ءوزىنىڭ «مەن» بەينەسىن ولەڭدەگى كوكجال وبرازىندا ۇتىمدى ورايلاستىرعان. جىر بويىندا جەڭىمپازدىق رۋح داۋىلى كوتەرىلەدى.
...جورتىپ ءجۇرمىن ۇزاق كۇن،
جاۋعا تولى ماڭايىم،
تاعدىرىمداعى تۇزاقتىڭ،
تالقاندادىم تالايىن،-دەپ اقىن وقىرمان قۇلاعىنا جەڭىمپاز جاۋىنگەردىڭ ءۇنىن اكەلەدى.
...ساداقا دەپ قاقپانعا،
سيراعىمدى قالدىردىم،-دەگەن تارماقتاردا مەرەي ۇلت تاريحىنداعى شىندىقتى ءبىر تولعاپ وتەدى. «باستان قۇلاق ساداقا» دەيتىن حالىق دانالىعى وسى تارماقتاردا وزدىگىنەن سىبىرلاپ تۇرعانداي.
...وزىمە-ءوزىم قىرسىعىپ،
جانىم تولعان تاعى شەر،
و، تاسباۋىر تىرشىلىك،
ال، قايسىمىز قانىشەر؟
وسىلاي اياقتالعان ولەڭدەگى «كوكجالدىڭ شەرى» جەكە باستىڭ ەمەس، ۇلت كۇرسىنىسى، ەل بولاشاعىنا قام جەگەن ازامات اقىننىڭ تىنىسى. كوكجالدار تۋرالى جىر تيەگىن اعىتقان اقىن ءوزىنىڭ تۇلعالىق تابيعاتى مەن ادامي ايشىقتارىن دا بۇركەمەلەمەي جايىپ سالادى. «قاسقىرلىعىم تۇرادى ۇلىپ ايعا!» ولەڭى وسى جايدان تەرەڭ سىر شەرتەدى.
ار-وجدانىم-اينىماس ءداستۇر-ءدىنىم،
جۇرەگىممەن وياتام تاستىڭ مۇڭىن،
سۇم ويلاردان سانامدى الاستاعان-
ءتامىرىشى ىرىلداق قاسقىرلىعىم...
اۋزىن اشسا، اردىڭ ءۇنى بولىپ اق سويلەيتىن، جۇرەگىن «تاستىڭ مۇڭىن وياتار» جويقىن كۇش كەرنەيتىن، قايسار رۋحى قاسقىر ىرىلىنان تۇلەيتىن مەرەي قارتتىڭ بولمىسى بولەك ءبىتىمى وسى. اقىننىڭ ءار جىرىندا ونىڭ ءوز داۋسى استارلانعان. ول وزگەنىڭ ءۇنىن قايتالامايدى، باسقانىڭ ۇستانىمىن ۇلىقتامايدى. ءوز تارازىسىنان ولشەپ، كەسىمىن دە ءوزى شىعارادى. «ابادان» ولەڭىندە ءدال وسى ىرعاق جالعاسادى.
...سيراعىمدا-جاۋ-قاقپان،
ايعا قاراي ءىز سالعان،
ابادان ەم اۋلاقتان...
ولەڭدە ابادان، اي، جاۋ-قاقپان بەينەلەرى وتە استارلى بەينەلەنگەن. ابادان-قاسقىرلار ءۇيىرىن باستايتىن ەڭ مىقتى كوكجال. اقىن مەرەيدىڭ ءوزىن ابادانعا بالاۋىنىڭ دا زور ءمانى بار. ءارى قازاقتىڭ ءسوز باستاعان ءدۇلدۇل شەشەندەرىنىڭ جيىنتىق بەينەسى دە ءبىر عانا ابادانعا ءساتتى ساباقتاستىرىلعان. حالىقتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاپ، «جاۋ-قاقپانمەن» الىسىپ ءوتۋ-بيىك تۇلعالارعا عانا ءتان تەكتى قاسيەت. ابادان تاعدىرى بۇيىرعانىنا قالامگەر ءدان ريزا. بۇل قاسيەتتى «ماڭدايىنا مورلەنگەن تاعدىرىنىڭ جازۋى» دەپ قابىلدايدى. «ابادان» ولەڭىندەگى ورەلى ويدى «اقپان ايى» جىرىنداعى جاندى تەبىرەنتەر شۇرايلى ءتىن مەن ورالىمدى وي ساباقتايدى.
...تىستەسكەننىڭ كەتەتۇعىن تىسىندە،
ايامايتىن ار الدىندا كۇشىن دە،
قاسقىرلاردى قۇرمەت تۇتام تاعى دا،
سىڭارىنا ادالدىعى ءۇشىن دە.
اقپان ايىن «قاسقىرلاردىڭ بال ايى» دەپ كوركەمدەپ اتاعان اقىن تابيعاتتىڭ بۇل پەرزەنتىن نەگە سونشا اسقاق جىرعا قوسقانىن وسىلايشا ءسوز سوڭىندا ايقىن اڭعارتادى. بۇل شۋماقتان تاعى دا قالامگەردىڭ ءمولدىر، انتىنا، ۋادەسىنە بەرىك، جالعانعا بەرمەس ەرىك تۇنىق جانى مەن مۇندالايدى.
تارپاڭ كۇرەڭگە مىنگەن باتىر مەن ايعا قاراي ءىز سالعان ابادان بەينەلەرى كوڭىل تۇكپىرىنە قوناقتاپ قالا بەردى. ەندى ءبىر ءسات نازدى اۋەن ەستىلىپ، كوڭىل كوكجيەگى الۋان تۇسپەن قۇبىلدى. بۇل مەرەي قارتتىڭ عاشىقتىق جىرلار الەمى ەدى. ليريكالىق كەيىپكەردىڭ ىشكى سەزىمدەرىنە قۇرىلعان ماحاببات جىرلارى ەرەكشە نازىك، سۇلۋ سىرعا تولى. مەرەي شايىر كونەمەن تىلدەسىپ، جاڭامەن ۇندەسە بىلەدى. بۇل قاسيەتىن عاشىقتىق تاقىرىبىنداعى ولەڭدەرىندە دە انىق اڭعارتتى. «يىناعاش» ولەڭىنەن ۇزىندىگە كەزەك بەرەيىك.
يىعىڭدا تالدىرماش،
يىناعاش تەربەلگەن،
قىلىعىڭا بولدىم ماس،
العاش سەنى كورگەننەن...
كوزدەن ءوشىپ، كوڭىلدەن جىراقتاعان يىناعاش اسقان قىز بەينەسىن مەرەي قارت جاڭا عاسىر ادەبيەتىنە قايتا الىپ كەلدى. ورەلى وتكەنسىز باقىتتى بولاشاق جوعىن بەك بايقاتقان اقىن تىلسىمىنا تاعى دا كۋا بولدىم. سەزىم ورنەكتەرىن ولەڭ قىپ ورگەن اقىننىڭ جىرلارىندا ناعىز قازاق ارۋىنىڭ بەينەسى بار. «عاشىقتىعىم» ولەڭىنە نازار سالايىق.
...بۇرىمىڭ بۇلاڭ قاققاندا،
جۇپارى ەستى كوكتەمنىڭ،
ارايلاپ اق تاڭ اتقاندا،
اق ماڭدايىڭنان وپكەنمىن...
عاشىعىن ماڭدايىنان وپكەن سەرى جىگىت پەن بۇرىمى بۇلاڭ قاققان كەرميىق كەربەز. بۇل بەينەلەر وقىرمان كوڭىلىن قىتىقتاپ، اقان سەرىنڭ جويقىن ماحابباتىن، ءبىرجان سالدىڭ عاجاپ داڭقىن ەسكە تۇسىرەدى.
اقىن مەرەيدىڭ سەزىم گۇلدەرىمەن تۇرلەنگەن ماحاببات ولكەسى ساليقالى، تۇڭعيىق ءبىر كۇيگە ۇلاستى. بۇل-جاس شايىردىڭ قارتتىق شاعىندا ايتار ويلارىن قازىردىڭ وزىندە لىقسىتىپ ۇلگەرگەن تەرەڭ فيلوسوفيالىق يىرىمدەرگە تولى ءومىر، قوعام، زامان جايلى تولعانىستار تاراۋى. بۇل جىرلارعا قاراپ، جاس مەرەي ەمەس، ابىز مەرەيدىڭ ەلەس بەرەتىنىن-شايىردىڭ تىم كەسەك، اتالى ءسوزدى كوركەم تىلمەن جەتكىزە بىلگەندىگى دەپ تۇسىنسە ابزال. وسى رەتتە قالامگەردىڭ فيلوسوفتىق دەڭگەيىنىڭ بيىكتىگى كورىنەدى. «كۇندەر وتەر...» ولەڭى-اقىن مەرەيدىڭ جان تەبىرەنىسىن اسا باي كەستەلى تىلمەن عاجايىپ ەتكەن تاعدىرلى تۋىندىسى. تاعدىرلى دەۋىمنىڭ سەبەبى-بۇل ولەڭدە ءومىر جايلى وزەكتى ويلار قالامگەر ءتىلىنىڭ مارجاندارىمەن اشەكەيلەنگەن.
كۇن-جاپىراق،
ۋاقىت جەلگە ۇزىلگەن،
كەتەرمىز-اۋ،
قۇس جولىنىڭ ىزىمەن،
ارمان قالار جەرگە كوزى ءسۇزىلىپ،
قوشتاساسىڭ قىس پەن كوكتەم، كۇزىڭمەن...
بەينەلى تىلمەن ءوز ويىن نىق بەدەرلەي بىلگەن سۋرەتكەر ءار شۋماقتا ءومىردىڭ وتكىنشى ەكەنىن وقىرمانىنا سىي-تارتۋداي ۇسىنعان. ال «قۇزعىن» ولەڭىندە پالساپالىق ءتۇيىن ءۇش-اق شۋماقتان تۇراتىن شاعىن جىردى شەكسىز وي كەڭىستىشىندە قالىقتاعان قىران-تارماقتارعا اينالدىرىپ جىبەرگەن.
قۇبا قۇزدارعا قالقىعان،
قارا باس قۇزعىن ساڭعىعان،
الىستان اجال شاقىرىپ،
جىرتقىشتىڭ جولىن اڭدىعان...
وسىنداي سيپاتتاۋمەن ءسوز باستاعان قالامگەر ءومىردىڭ ءمانىن قۇزعىنداي ۇزاق جاساۋدا ەمەس ەكەنىن ناسيحات ەتەدى.
...قۇسقا دا، اڭعا ءتۇز قىمبات،
ولارعا سور عوي-ءبىزدىڭ باق،
نە قايىرى بار بىراق تا؟
مىڭ جاساعاننان قۇزعىنداپ...
يا، اقىننىڭ ۋاعىزداپ وتىرعانى- قايىرسىز ۇزاق قۇزعىن-عۇمىر ەمەس، يگىلىكتى، پاراساتتى قىران-عۇمىر. «قالا-قوعام» ولەڭىندە اۆتور قالا ءومىرىنىڭ تۇيتكىلدى قىرلارىن تۇيرەپ ءوتىپ، كۇناھار قىرلارىن اشكەرە ەتەدى. «قالا» ۇعىمىنا بۇرىن-سوڭدى ەش قالامگەردە كەزدەسپەگەن اشەكەي-تىركەس تاعاداى:
...قالا دەگەن-قورعانسىزدار قابىرى،
امالسىزدان ولەتىن...
وز كۇناسىنە ءوزى تۇنشىققان «كۇپىر ءتۇننىڭ» «جارىق كۇندى ساعىنۋى» ولەڭنىڭ تولعامىن تەرەڭدەتىپ، بوياۋىن اسىرا تۇسەدى.
...ۋا، جارىق كۇن، سەنى قاتتى ساعىنىپ،
كۇبىرلەيدى كۇپىر ءتۇن.
ال ەكىنشى شۋماقتا كەزدەسەتىن «كافە» ءسوزى ءبىر ۋىس التىننىڭ ىشىندەگى تاتتانعان تەمىردەي اسەر قالدىرادى. دەگەنمەن اقىن ءتىلىنىڭ تەگەۋرىندىلىگى سونشا-ءبىر بوتەن ءسوز ونىڭ كوركەمدىك ايناسىنا قىلاۋ جۇقتىرا المادى. ويتكەنى مەرەيدىڭ اقىندىق ءتىلى تىڭنان ورىلگەن ءتول تىركەستەرگە تولى. ولەڭىن «جىلى جاڭبىر» كورەتىن مەرەي قارتتىڭ «كوڭىلىنىڭ قاۋىزى» بار، «ارمانىنىڭ كوزى» بار، «قۇس-قيالى» شارلاپ كەڭ الەمدى، تاڭىردەن العان اق باتاسى-نامىس پەن ار.
جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىنە جىر ارناپ، اي نۇرىنان سىر اڭداپ، سەزىم مەن رۋحتىڭ جەلكەنىن كوتەرگەن اقىن مەرەيدىڭ ادەبيەتكە اكەلگەن جاڭالىقتارىن بايان قىلدىم. اقىننىڭ جان سىرىن-ولەڭدەرىن وقىرمانىنا ايان قىلدىم. قازىرگى قازاق پوەزياسىنىڭ كوگىندە جانعان مەرەي جۇلدىزى ءاماندا بيىك بولارى ءسوزسىز. وعان جۇرەكپەن جازاتىن اقىننىڭ ارلى جىرى مەن ساناسا تاۋسىلماس الۋان قىرى كۋا. ارلى جىردىڭ ابادانى ءالى تالاي تىڭ جورتىڭ، تاڭ اسىپ، ءتۇن قاتىپ، جىردان ايعا اپارار التىن مۇنارا تۇرعىزارى اقيقات.
ايزات راقىش
جازۋشى
