قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى ارتقانى قازىرگى قوعامدا كۇن وتكەن ايقىن ءبىلىنىپ كەلەدى. ويتكەنى مەملەكەتتىك ءتىل - تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ايقىن بەلگىسى.
ءتىلسىز ءومىر جوق. قوعام بەلسەندىسى، «ۇلت تاعدىرى قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى دوس كوشىمنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋىنا قاتىستى بىلاي دەگەنى بار: «ءبىرىنشى ماسەلە، ەگەر دە قوعامدا قاجەتتى جاعداي قالىپتاسسا، وزگە ۇلت وكىلدەرى دە امالسىز قازاق ءتىلىن مويىنداپ، ءتىلدى بىلۋگە يكەمدەلە تۇسپەك. بۇل – ءبىر. ەكىنشى ءبىر ماسەلە – تىلگە دەگەن سۇرانىستى ارتتىرۋ، قاجەتتىلىك جاساۋ. ول مەملەكەت تاراپىنان جۇرگىزىلۋى كەرەك. مادەنيەتتى تۇردە، بارلىق قۇقىقتاردى ساقتاي وتىرىپ، وزگە ۇلت وكىلدەرىن ءتىلدى ۇيرەنۋگە، قۇرمەتتەۋگە تارتۋ. ءۇشىنشى ماسەلە – ول مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى جاڭا زاڭ قابىلداۋ. قازىرگى قولدانىستاعى ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ بۇگىنگى كۇننىڭ تالاپتارىن ورىنداۋعا قاۋقارى كەم».
راسىندا دا قازاق قانا ەمەس، باسقا ۇلت وكىلدەرى دە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ۇلەسى ارتىپ كەلە جاتقانىن قازىرگى ۋاقىتتا ءتۇسىنىپ وتىر. تەك كۇندەلىكتى ومىردە ءتىلدىڭ قاجەتتىلىگىن ارتىرا ءتۇسۋىمىز قاجەت. ول ماسەلە دە وزىمىزگە بايلانىستى. «قازاق ءسوزى قالاي جازىلۋى كەرەك، ءسوز قولدانىسىندا قانداي ەرەكشەلىكتەر بار، ساۋاتتى سويلەۋدىڭ جولى قانداي؟» دەگەن تاقىرىپتا الەۋمەتتىك جەلىدە ءوز ويىن تۇراقتى ءبىلدىرىپ تۇراتىن ازاماتتارىمىز جەتەرلىك سولاردىڭ ءبىرى – جۋرناليست ءدۇرالى دۇيسەباي اعامىز.
ەندى بەلگىلى ءجۋرناليستىڭ مىنا ءبىر پىكىرىن تىلگە تيەك ەتەيىك.
– «قازاق ءتىلى بانكوماتتا ءبىرىنشى ءتىل بولىپ تۇر. ەكىنشى - ورىسشا، ءۇشىنشى – اعىلشىنشا، – دەيدى ءدۇرالى دۇيسەباي. – سونىڭ وزىندە قازاقتار بىردەن ەكىنشىسىن باسادى. وندايدى بايقاسام، ايتىپ، ءتۇسىندىرىپ كەڭەسىمدى بەرىپ تۇرامىن. ولاردىڭ وسى تىرلىگىمەن وزگە تىلگە قىزمەت ەتەتىنىن ەسكەرتەمىن. ءبىر قىزىعى، ورىسشانى قاتىرماسا دا ورىسشا تەرەتىندەردىڭ، ءتىل-ءتىل دەپ وزدەرىنشە شىرىلداپ جۇرگەندەردىڭ دە ورىسشا تۇيمەنى باساتىنىن بايقاپ ءجۇرمىن. ايتساڭ، "قازاقشاسى تۇسىنىكسىز" دەيدى. ءجاي ءسوز، ارينە. تاياۋدا وسىنداي ءبىر وقيعا بولدى. بانكوماتتا مەنىڭ الدىمدا ءۇش ادام تۇر: ءبىر ورىس، ەكى قازاق. ورىستىڭ ورىسشانى تاڭدايتىنىنا ءشۇبام جوق. اقشاسىن الىپ ول كەتتى. ارتىنان قازاق كەلىنشەك باستى، ادەيى قارادىم - ورىسشا. "اينالايىن-اۋ، نەگە قازاقشانى باسپايسىڭ؟" دەدىم داۋسىمدى قاتقىلداۋ شىعارىپ. "تۇسىنىكسىز" دەدى مە، ايتەۋىر مىڭگىرلەپ، اقشاسىن الىپ ول كەتتى. وسى ۋاقىتتا بانكوماتتىڭ قازاقشاسى ساۋاتتى ەكەنىن ورىسشاسىنان دا تۇسىنىكتى ەكەنىن ايتىپ ۇلگەردىم. ءۇشىنشىسى، ورتا جاستاعى قازاق ازاماتى ماعان قارادى دا، "اعا، قانە كومەكتەسىڭىز" دەپ قازاقشا تەتىكتى باسىپ كەپ جىبەردى. رەتىمەن باسىپ جاتىر، ءبارى تۇسىنىكتى. مەنىڭ كومەگىمسىز باسىپ، اقشاسىن الىپ تۇرىپ: "راقمەت، اعا، شىنىندا دا تۇسىنىكتى ەكەن عوي" دەپ كۇلىپ قويدى.
كوبىسى سولاي ويلايدى. ايتپەسە، بانكوماتتىڭ قازاقشاسى تۇسىنىكتى-اق».
مىنە تىلگە قىزمەت ەتۋ ەڭ الدىمەن وزىمىزدەن باستالادى. تەك قانا نيەت بولعانى ءجون. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى نە؟ راسىندا دا تۇسىنبەيتىن ەشتەڭە جوق. ءبارى اشىق ءارى ايقىن. ءتىلدىڭ تۇيتكىلىن ەڭ الدىمەن شەشەتىن ءوزىمىز، سول ءۇشىن وزگەلەرگە دە ۇلگى بولۋىمىز كەرەك.
تىلگە قاتىستى تاعى ءبىر مىسال، ەگەر ءسىز سوتقا قاي تىلدە تالاپ –ارىز تۇسىرسەڭىز، سول تىلدە ءىس قارالادى. سوت، سۋديا ءىس ماتەريالدارىن ءسىزدىڭ تالابىڭىزعا وراي قازاق تىلىندە جۇرگىزەتىن بولادى. ارينە بۇل سالادا تۇيتكىلدەر بار. مۇنىجاقىندا جۋرناليستەرمەن جۇزدەسۋدە جوعارى سوت توراعاسى جاقىپ اسانوۆ تا ايتقان.
– رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 70 پايىزى– قازاقتىلدى ازامات. بۇل كورسەتكىش قارقىنداپ وسۋدە. دەمەك، مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى تالاپ جىل سايىن ەمەس، كۇن سايىن قاتايا بەرمەك. تەك پروتسەستىك قۇجاتتاردى مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزۋ جەتكىلىكسىز. ەندى سوت پروتسەستەرىن بىرتىندەپ قازاق تىلىنە كوشىرۋىمىز قاجەت. ول ءۇشىن نە كەرەك؟ ەكى نارسە. بىرىنشىدەن، سويلەي ءبىلۋىمىز. ەكىنشىدەن، جازا ءبىلۋىمىز كەرەك. سوت جۇيەسىنە قويىلعان ەڭ ءبىرىنشى مىندەت – سوتقا دەگەن سەنىم. ال، سەنىم قاي كەزدە بولادى؟ ەگەر ءار شەشىم مەن ۇكىم زاڭدى جانە نەگىزدى بولسا. ونىمەن تانىسقاننان كەيىن سۋديانىڭ نەگە سونداي شەشىمگە كەلگەنىن لوگيكالىق تۇرعىدان ءاربىر ادام جاقسى تۇسىنسە، بۇل سوتقا دەگەن وڭ كوزقاراستى قالىپتاستىرار ەدى. تاراپتار ءار ۋاجىنە ناقتى جانە تولىق جاۋاپ السا، سۋديا ءوز شەشىمىن تۇسىنىكتى ءارى قاراپايىم تىلمەن جەتكىزە بىلسە، سوندا عانا ازاماتتار سوت شەشىمىمەن كەلىسىپ، جوعارىعا شاعىم تۇسپەيتىن بولادى، - دەدى جوعارعى سوت توراعاسى جاقىپ اسانوۆ.
جوعارى سوت توراعاسىنىڭ سۋديالاردى بوس ۋاقىتتا قازاق تىلىنە كوڭىل ءبولىپ، شەشەندىك ونەردى مەڭگەرۋگە شاقىرعانى دا بەكەر ەمەس.
–سوت شەشىمدەرىنە قاراپ، جۇرت سوتتىڭ جۇمىسىنا باعا بەرەدى. قاتە جازىلعان ءبىر ءتۇيىر شەشىم قاسىقتاپ جيناعان ابىرويىمىزدى شەلەكتەپ توگەدى. بىراق، قىزمەتتە وسەم دەگەن سۋديالاردىڭ شەشىمدەرىن ەرتەڭ سوت ساپاسى جونىندەگى كوميسسيا مۇقيات قارايتىن بولادى. ەگەر ءىس بويىنشا زاڭسىز شەشىم قابىلداسا، ونداي سۋدياعا ءسوزسىز جول جوق. ال، مەملەكەتتىك ءتىلدى جەتىك بىلمەسە، ول دا ۇلكەن كەدەرگى بولماق، - دەدى جوعارعى سوت توراعاسى.
ءبىز كۇندەلىكتى ومىردەگى نەمەسە سوت سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن ءسوز ەتتىك. قالاي ايتقاندا دا، ءبارى الدىمەن وزىمىزگە بايلانىستى. ەندەشە «ءتىلىمىز جوعالىپ بارا جاتىر» دەپ بايبالام سالا بەرۋدىڭ دە قاجەتى شامالى.
–شىن مانىسىندە، قاي مەملەكەت بولسىن، ءبىر ءتىلدىڭ اينالاسىنا توپتاسادى. قوعامدا تەك قانا ءبىر ءتىلدىڭ قاجەتتىلىگىن تۋدىرادى. سول ءتىل ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس ءتىلىنىڭ ءرولىن اتقارادى. سوندىقتان ءبىز دە قازاق ءتىلىنىڭ ماڭىنا توپتاسۋىمىز قاجەت. ءتىل ورتاق بولماي، قوعام بىرىكپەيدى. ۇلت بولامىن دەسەك، ءار قازاق ءوزىنىڭ انا ءتىلىن دارىپتەۋى كەرەك. وزگەلەردىڭ قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋىنە قاجەتتىلىك قاجەت، – دەيدى بەلگىلى جۋرناليست بەيبىت وسپان.
جىل سايىن ايقىن بايقالاتىن ءبىر نارسە، قازاق تىلىندە سويلەيتىندەردىڭ سانى بارعان سايىن ارتىپ كەلەدى. مۇنى ۇلتتىق بىرىڭعاي تەست تاپسىراتىنداردىڭ ساندىق كورسەتكىشىنەن –اق بايقاۋعا بولادى. 2018 جىلى 102 447 ءوتىنىش قابىلدانعان. ونىڭ ىشىندە 25 177 نەمەسە 25% – ورىس تىلىندە، 46 ء–ى اعىلشىن تىلىندە تاپسىرۋعا نيەت بىلدىرگەن. 2019 جىلى ۇبت تاپسىرۋعا 117 242 ءوتىنىش قابىلداندى. ونىڭ ىشىندە 88 277 نەمەسە 75,3 %-ى قازاق تىلىندە، 28 784 نەمەسە 24,6%-ى – ورىس تىلىندە، 181 نەمەسە 0,1%-ى اعىلشىن تىلىندە.. دەمەك، بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ىقپالى كۇشەيىپ كەلەدى. مۇنى ورىس ءتىلىنىڭ مۇددەسىن كوكسەپ جۇرگەن قازاقستانداعى كەيبىرەۋلەر تەرەڭ ءتۇسىنۋى ءتيىس.
نەمىس فيلوسوفى كانتتىڭ بىلاي دەگەنى بار: «حالىق ءوز تىلىنەن ايىرىلعان كەزدە ۇلتتىق مىنەزىنەن دە ايىرىلادى». «ۇلتتىڭ رۋحتىڭ نەگىزى – ۇلتتىق ءتىل» دەپ مۇستافا شوقاي دا بەكەر ايتقان جوق. ال الاش ارىسى ءاليحان بوكەيحان: «ءتىرى بولسام، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن»، دەپ ومىردەن ءوتتى. ەندەشە ءتىل ءۇشىن ۇلتقا قىزمەت ەتۋدەن ارتىق ابىروي جوق.
ەركىن قالدان،
«ادىرنا ۇلتتىق پورتالى
