نايمان حاندىعى جونىندە ارنايى ەڭبەك جازعان ادام، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى بولعان سابەتقازى اقاتاي مارقۇم ەدى. ودان كەيىن شىڭعىس حان تۋرالى جازعان عالىم قايرات زاكيريانوۆ تا، ءوزىنىڭ ەڭبەگىندە نايمان حاندارى جونىندە دۇرىس پىكىرلەرىن ايتىپ كەتتى. ەڭ باستىسى، ارينە، شىڭعىس حاننىڭ نايمان حاندارىن ءبىرىن قالتىرماي جويىپ جىبەرگەنى جونىندە ايتقانى ەدى. ياعني، نايمان حاندارى ءتىرى تۇرعاندا شىڭعىس حاننىڭ ءوزىن تولىق قاندى حان ساناي الماعانىن ايتقان قايرات مىرزا، ناعىز تاريحي شىندىقتىڭ بەتىن اشتى دەسە بولادى.
تاريحى اۋىزشا تارعان حالىق بولعاندىعىمىزدان، بىزدەر ءۇشىن شەجىرە دەرەكتەرى، ءبىزدىڭ اتا-تەگىمىزدى ايتىپ تۇرعان تۇپنۇسقا بولىپ كەلەدى. تاريحىمىزدى شەجىرەسىز ايتقانىمىز، ءجاي عانا بولىمسىز قيال بولىپ كالار. ويتكەنى، تۇپنۇسقاسىز قيالدىڭ ەشبىر قيسىنى بولمايدى. ماسەلەن، ولجاس سۇلەيمەنوۆ ورىستىڭ «كوششەي» دەگەنىن «كوششى» دەپ قيالىنا ەرىك بەرەدى. ال ەندى، وسى «كوششىنىڭ» نەگىزى، تۇپنۇسقاسى قايدا؟ كوشپەندىلەردى قاشان، كىم «كوششى» دەپ اتاعان ەدى؟ جاۋاپ جوق، ياعني تۇپنۇسقا دا جوق. ال ەندى، قازاق شەجىرەلەرىندەگى قوسايدىڭ، «ماناس» جىرىنداعى قوسايدىڭ، اراب ەلىندەگى پايعامبارىمىز مۇحاممەد س.ع.س.-نىڭ باباسى قوسايدىڭ، ارابتارداعى قوساي تايپاسىنىڭ اتاۋلارى وسى «كوششەي» دەگەننىڭ تۇپنۇسقاسى بولادى. بۇل قوسايلار بولعاندا، ءبىز ورىسقا نە قىلمادىق؟ سوندىقتان دا، ولار قوسايدى كوششەي دەپ اتاپ كەتكەن. قوساي دەگەنىمىزدىڭ ەكى اي دەگەندى بىلدىرەتىنى بەلگىلى. اسپاندا بيىلعى جىلداي ەكى اي تۋعاندا قىپشاقتار ورىستارعا قىرعيشا تيگەننەن كەيىن، ولار وسى كۇنگە دەيىن قىزارعان ايدان قورقادى. ويتكەنى، قىپشاقتار «قوسايلاپ» ۇران سالعانداعى شىققان ايلاردىڭ ءبىرى قىزىل بولادى. ورىستار «سلوۆو و پولكۋ يگورەۆە» دەگەن ەپوستارىندا كۇننىڭ تۇتىلعانىن جامان ىرىمعا ساناعان دەيدى. انىعىندا، بۇل جەردەگى ماسەلە كۇننىڭ تۇتىلعاندىعىندا ەمەس، كەشكە جاقىن تۇتىلعانىنداعى كۇننىڭ ايعا ۇقساپ كەتكەنىندە ەدى. بۇل ەپوستىڭ قارا سوزبەن جازىلعان «لەتوپيسنايا پوۆەست و پوحودە يگوريا سۆياتوسلاۆوۆيچا نا پولوۆتسەۆ ۆ 1185 گودۋ» اتتى نۇسقاسىندا: «كوگدا پودوشلي وني ك رەكە دونتسۋ ۆ ۆەچەرني چاس، يگور، ۆزگليانۋۆ نا نەبو، ۋۆيدەل، چتو سولنتسە ستويت كاك مەسياتس» دەپ ايتىلادى. وسىمەن قاتار، كوششەيدىڭ اتى سلاۆيان ميفولوگياسىندا ايعا قاتىستى اتالادى. «لۋننىي كوششەي بەسسمەرتنىي» دەيدى، «پلەميا كوششەەۆو سپۋستيلوس نا زەمليۋ س لۋنى» دەيدى. «سلاۆيانو-اريسكيە ۆەدى» دەرەگىندە: «...داجدبوگ پورۋشيل وپلوتى كوششەەۆ، چتو نا بليجايششەي لۋنە ناحوديليس...» دەپ ايتىلادى. ياعني، بۇل جەردەگى «وپلوتى كوششەەۆ»، پلەميا كوششەەۆ» دەگەندەرى، ارينە، «قوسايلاپ» ۇران سالعان قالىڭ قول قاڭلى-قىپشاقتاردى ايتىپ تۇر.
ال ەندى، ءبىزدىڭ بابالارىمىز قاڭلى-قىپشاقتار، پەشەنەگتەر، پولوۆەتستەر اي مەن كۇنگە تابىنعان حالىق ەدى. بىزدەر ءۇشىن بۇل ەكى اسپان جارىعىنىڭ تۇتىلعاندارى جامان ىرىمعا سانالمايدى. «سلوۆو و پولكۋ يگورەۆە» جىرىندا پولوۆەتس دەگەندەردىڭ اربالارى جونىندە: «كرىچات تلگى پولۋنوشى، رتسي، لەبەدي راسپۋجەنى» دەپ ايتىلادى. ياعني، «پولوۆەتستەردىڭ اربالارى ۇركىگەن اققۋلارداي قاڭقىلدايدى» دەيدى. ال ەندى، بىزدەر ارعىقازاق ميفولوگياسىنان، اربالارىنىڭ قاڭقىلداعاندارىنان (كاڭع، كاڭع) كوشپەندىلەردىڭ قاڭلى اتانعاندارىن بىلەمىز. بۇل جەردەگى اققۋىمىز دا، قاڭقىلداعان اربامىز دا قازاقتى ءبىلدىرىپ تۇر. دەمەك، «قۇپيا شەجىرەدەگى» «حاساگ اربالى» قوڭىراتتاردىڭ دا سول زاماننىڭ وزىندە كازاق اتانىپ جۇرگەندەرى بولعانى. اققۋ دەگەنىمىز ميفولوگيادا پاتشا اۋلەتىن بىلدىرەدى. حالحا-ماڭعولدار قوڭىراتتاردى حۋن+ارات، ياعني اققۋ ەلى دەپ تە اتاعان ەكەن. «سلوۆو و پولكۋ يگورەۆە» ەپوسىندا «پرەد پولكامي كاسوجسكيمي» دەگەندەرى كاسوگتاردى، حاساگتاردى، ياعني كاي+ساق-قازاقتاردى ايتقاندارى. تۇرىك قاعاناتتارىنان كەيىن قاڭلى، قاڭلى ەلى (قانع+ارات-قوڭىرات) دەگەندەرىمىز جۋجانداردىڭ تىلىندە «تەلە» اتاۋىن الىپ كەتكەن. تەلە دەگەنىمىز دە اربا، ورىستاردىڭ «تەلەگا» دەگەن ءسوزى وسىدان قالعان. مىنە، نايمان حاندىعىن قۇراعان تايپالار وسى تەلە اتتى تايپالار بىرلەستىگىنەن شىققاندار بولادى. قاڭلى-نايمان، تورە-نايمان دەگەندەرىمىز وسىلار. سوندىقتان، الدىمەن قاڭلى اتاۋى جونىندە ءسوز قوزعالىق.
ماحمۇد قاشگاري قاڭلى اتالعان ادامداردىڭ قىپشاقتاردىڭ اراسىنداعى تەكتىلەر ەكەندەرىن ايتقان ەكەن. شاكارىم قاجى: «ستامبولداعى وسمان تۇرىكتەر قاڭلى ناسىلىنەن» دەيدى. ياعني، وسمان يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قاڭلىنىڭ ىشىندەگى كايىحاننىڭ ۇرپاقتارىنىڭ قۇرعاندارىن ايتادى. بۇل جەردەگى كايىحان دەگەنىمىز اريلەدىڭ پاتشالىق كاي اۋلەتىن ءبىلدىرىپ تۇر. كەڭەس داۋىرىندەگى زەرتتەۋشى عالىم، اكادەميك بارتولد: «...مۋسۋلمانسكيە پيساتەلي 12-13 ۆۆ. ۋپوترەبليايۋت سلوۆو كانگلى ي كىپچاك پوچتي كاك سينونيمى» دەيدى. ءوز ەڭبەگىنىڭ ەكىنشى جەرىندە ماحمۇد قاشعاري: «قاڭلى – اۋىر جۇك ارتىلعان ەكى دوڭعالاقتى اربا» دەپ تۇسىندىرەدى. راشيدەن بولسا، قاڭلىلاردىڭ وعىزدىڭ ۇرپاعى ەمەس ەكەنىن ايتادى. بەلگىلى تيۋركولوگ كونونوۆتىڭ «تۇركىمەن شەجىرەسى» اتتى ەڭبەگىنەن بىزدەر قاڭلى مەن كارلىقتاردىڭ (ارعىن), قالاشتاردىڭ ءتۇبىنىڭ تۇرىكتەر ەمەس ەكەندەرىن تۇسىنەمىز. جانە دە، راشيدەننەن، «وعىز-نامەدەن بىزدەر قاڭلى دەگەندەردىڭ سوعىس ارباسىنىڭ يەلەرى ەكەندەرىن تۇسىنەمىز. ياعني، بۇل دەرەكتەردە ولاردىڭ اربالارى سوعىسقا قاتىستى اتالادى. دەمەك، ءتۇبى تۇركى بولماعان قاڭلى-قىپشاقتاردىڭ، قوڭىراتتاردىڭ ءتۇبىنىڭ، ورتا ازياداعى ەڭ العاش قوساياقتى سوعىس ارباسىنا يە بولعان اريلەر ەكەندەرىن تۇسىنەمىز. بۇلار ۇلى كوش كەزىندە ينديا، مەسوپوتامياعا اۋماي، ورتا ازيادا ساقتاردىڭ قۇرامىندا قالىپ قالعان اريلەر بولادى. قاڭلى دەگەن اتاۋدىڭ ارباعا قاتىسىن، كەيىن ولاردىڭ تەلە اتانعانىنان دا تۇسىنەمىز. قازاقتىڭ قاڭعىرۋ، قاڭعىر، قاڭعىباس سوزدەرىنىڭ دە، وسى ارباعا قاتىسى بار. ياعني، ارباعا وتىرىپ الىپ جەر ارالاۋ دەگەن ماعىنادا. «قاڭع» دەگەنىمىز ەسكىدە اربا دەگەندى بىلدىرسە كەرەك. ال ەندى، ورىستاردىڭ ەپوسىنداعى اربالاردىڭ قاڭعىرىعىن اققۋلاردىڭ قاڭقىلىنا تەڭەگەندەرىنەن بىزدەر، ولاردىڭ اققۋ ەلى قازاقتاردى (قاڭلى-قىپشاقتاردى) جاۋ ساناعاندارىن ۇعامىز. «سلوۆو و پولكۋ يگورەۆە» ەپوسىن نيكولاي زابولوتسكيدىڭ اۋدارعانىندا:
ي نا ستادو لەبەدەي چۋت سۆەت،
ۆىپۋسكال ون سوكولوۆ دەسياتوك.
ي، ۆسترەچايا ۆ ۆوزدۋحە ۆراگا،
ناچينالي سوكولى راسپراۆۋ،
دەپ ايتىلادى. بەيبىتىشىلىكتىڭ سيمۆولى، قۇس تورەسى اققۋدى جاۋ دەپ اتاعان، كەزىندە اققۋ-قاز ەلى قازاقتاردىڭ باسقىنشىلىعىن كورگەن ەجەلگى ورىستار عانا بولار.
«قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاريحىن» جازعان «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ تاريحشىلارى: «شەجىرەلىك تۇرعىدان قاراعاندا دا قازاق رۋ-تايپالارى تاعدىرىندا انىقتالماعان ماسەلەلەر بارشىلىق» دەپ وتە دۇرىس پىكىر ايتقان. ولاردىڭ وسىلاي دەپ ايتۋلارىنىڭ سەبەبى، شەجىرە دەرەكتەرىنىڭ ءارتۇرلى بالامالار تۇرىندە كەزدەسەتىندەرىندە جاتىر. نايمانداردىڭ شىعۋ تەگىنە قاتىستى كوپتەگەن نەگىزسىز، عىلىمنان اۋلاق جورامال-جورعىلار ايتىلعان. جانە دە، نايمان اتاۋىنا دا قاتىستى نەشە ءتۇرلى لاقاپ ايتىلادى. «سەگىز-وعىزداردىڭ» نايماندار ەمەس ەكەندەرىن ايتاتىندار دا بار. سوندىقتان دا، «الاش» تاريحي زەرتتەۋ ورتالىلىعىنىڭ تاريحشىلارى وسى نەشە ءتۇرلى جورامال-جوعىلاردى ايتا كەلە، نايماننىڭ ءتۇبىنىڭ قاڭلى-قىپشاق ەكەندەرىن تۇجىرىمدايدى. قاڭلىلاردىڭ ەندى ءبىر اتاۋىنىڭ كايلار ەكەندەرى ولاردىڭ اريلەردىڭ پاتشالىق كاي اۋلەتىنە قاتىسىن ايتىپ تۇر. قىپشاق دەگەنىمىز كاۆي+شاق، ياعني ابىز-اقىندىق ساقتار، نە بولماسا كىشى ابىز-اقىندار دەگەن ماعىنانى بەرىپ تۇر. بۇل كاۆيشاق دەگەنىمىز قازاقتا قىباشاق، كىپشاق بولىپ ايتىلىپ كەتكەن. كاۆي دەگەنىمىز باستاپقىدا اريلەردە ابىز-اقىن دەگەندى بىلدىرسە، كەيىنگى اۆەستادا پاتشالار اۋلەتى دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر. كاۆي دەگەنىمىز دە كاي بولادى. جوعارعى ءبارتولدتىڭ قىپشاق پەن قاڭلىنىڭ سينونيمدەر ەكەندەرىن ايتقانى وسىدان بولعان. دەمەك، ەرتەدەگى مۇسىلمان زەرتتەۋشىلەرى قاڭلى مەن قىپشاقتىڭ ءبىر ءماسسيۆتىڭ ەكى اتاۋلارى ەكەندەرىن بىلگەن. ال ەندى وسى كاي اۋلەتى شەجىرەدە قيات دەپ اتالادى. ياعني، باستاپقىدا كاي+ۋت، كەي+ۋت بولعان اتاۋىمىز شەجىرە دەرەكتەرىندە قياتقا اينالىپ كەتكەن. نايمان حاندارىنىڭ تەگى وسى قيات-جىرحىنداردان بولادى. كەرەي نىعمەت ءمىڭجانيدىڭ ايتقانىندا بۇل قيات-جىرحىندار ەجەلدە كەرەيلەردىڭ قۇرامىندا جۇرگەن. نايمان حاندارى بۇرىندار كاانباالى، كەيىن جاعالبايلى اتانعان قاراكەرەيدىڭ قۇرامىنداعى رۋدان شىققان. بۇل قيات-جىرحىندار قاراۋىن دەگەن جەردە كوشىپ قونىپ-ءجۇرىپ قاراكەرەي اتانعان ەدى. بىزدەردە بۇلاردى «حان تايپاسى قاراكەرەي» دەپ اتايدى. ەندى، وسى تايپادان شىققان جاعالبايلى جونىندە ايتالىق.
نايمان شەجىرەسىندە نايمان شالدىڭ لاقاپ اتىنىڭ وكىرەش بولعانى ايتىلادى. ياعني، نايمان شال جار توسەگىنە جاتىپ وكىرگەن سوڭ وسىلاي اتانعان دەيدى. انىعىندا، وكىرەش دەگەنىمىز «بۇقاشىق»، نە بولماسا، كامال ابدراحمان اعامىز ايتقانداي «كىشى بۇقا» دەگەندى بىلدىرەدى. الاي دا، ءبىز بۇل ۇعىمداردان وكىرەشتى راسىندا دا تايىنشا بولدى دەپ تۇسىنبەۋىمىز كەرەك. بۇل جەردەگى «بۇقاشىق، «كىشى بۇقا» دەگەنىمىز ۇرپاق، تاق مۇراگەرى دەگەن ماعىنادا ايتىلىپ تۇر. ماسەلەن، نايماننىڭ ۇلى حانى بولعان بىلگى بۇقانىڭ ينالشىق دەگەن اتاعى بولعان. شەجىرەدەن حابارى جوقتار، اسىرەرەسە، ءتىلى مەن جاعىنا سۇيەنگەن جازۋشىلار وسى ينالشىق دەگەن اتاۋدى ينانىش، يلانشى دەپ ايتىپ الادى. انىعى، ارينە، ينالشىق – تاق مۇراگەرى دەگەن ماعىنادا. بۇل جەردە كاي اۋلەتىنىڭ تاق مۇراگەرى دەپ تۇسىنەمىز. «شىق» جالعاۋى كاي اۋلەتىنىڭ ۇرپاعى دەگەن ماعىنا بەرىپ تۇر. وسىنىڭ دالەلى وتىراردى بيلەگەن قايىحاننىڭ ينالشىق دەگەن اتاۋىندا جاتىر. قايىحان قىپشاق بولعان سوڭ، ونىڭ كاي اۋلەتىنە قاتىسى ەشبىر كۇمان تۋعىزبايدى. شىن اتى جاعانتۋدى بولعان بۇل وتىراردىڭ بيلەۋشىسىنىڭ ينالشىق قايىحان دەگەن اتاعى، ونىڭ كاي حاندار اۋلەتىنىڭ تاق مۇراگەرى، ياعني ۇرپاعى ەكەنىن ايتىپ تۇر. وسى ينال اتاعىنا قاتىستى نايمانداردى قىرعىزدان تاراعان دەپ ايتاتىن سۋايتتار بار. قىرعىزداعى ينال اتاعى وسى قىپشاقتاردان كەلگەن. جانە دە، قىرعىزداردىڭ قۇرامىندا نايمانداردىڭ، قىپشاقتار مەن شاپىراشتىلاردىڭ، بۇرىنعى جالايىرلاردىڭ بار ەكەندەرى تاريحتا ايىلعان. ولاردىڭ مىقتىلىعى وسىدان. ماسەلەن، شەجىرە دەرەكتەرى شاپىراشتىنىڭ اباق،ساياق دەگەن ەكى ۇلىنىڭ بولعانىن ايتادى. اباق - كەرەيلەرگە سىڭگەن دەسە، ساياق - ەنيسەي قىرعىزدارىنا سىڭگەن دەپ ايتىلادى. شاپىراشتىىنىڭ ءتۇبى دە قاڭلى-قىپشاق بولادى.
سونىمەن، وكىرەش دەگەنىمىزدىڭ بۇقا اۋلەتى ەكەنىن تۇسىندىك دەيمىن. نايمانداعى ارىق بۇقا، سەمىز بۇقا، بىلگە بۇقا، باي بۇقا، تاي بۇقا، كەت بۇقا دەگەن تاريحي تۇلاعالاردىڭ بولعانى، گ.ن. پوتانيننىڭ: «چاست نايمانوۆ دو سيح پور سچيتايۋت سەبيا پوتومكامي بىكا» دەگەننىن راستاپ تۇر. بۇل جەردەگى اڭگىمە، ارينە، اريلەردىڭ پاتشالارىنىڭ بۇقا توتەمىنە قاتىسىن ءبىلدىرىپ تۇر. جاعالبايلىنىڭ شەجىرەلىك اتاسى باستى وكىرەش – قارا بۇقا بولادى. تاڭبالارى قاراكەرەيدىكى. بۇرىنعى تاڭباسىن ورىس زەرتتەۋشىلەرى «ۆ ۆيدە لەتياششەي پتيتسى» دەگەن ەكەن. انىعىندا، بۇل تاڭبا بىزدەر «جەڭىس» دەپ اتاپ جۇرگەن بۇقانىڭ مۇيىزدەرىن ءبىلدىرىپ تۇرعان تاڭبا بولادى. قارا بۇقا دەگەنىمىز سوناۋ ەگيپەتتەن كەلە جاتقان، ماڭدايىندا ءۇشبۇرىشتى اق تاڭلاعى بار قاسيەتتى قارا ءتۇستى بۇقا بولادى. پارسىلاردىڭ پاتشالارى قاستەرلەگەن قاناتتى قارا بۇقا دا، قاسيەتتى سانالادى. (سۆياششەننىي بىك). بۇل ەگيپەتتىك، سونىمەن قاتار پارسىلىق (اريلىك), گرەكتىك، رۋمدىق قارا بۇقانىڭ اريلەرگە، ولاردىڭ ۇرپاقتارى جاعالبايلىعا قاتىستارىنىڭ دالەلىن بىزدەر الماتى وبلىسىنداعى تامعالى تاستارداعى سۋرەتتەردەن تابامىز. بۇل قارا بۇقانى ەگيپەتتىكتەر اپيس دەپ اتاسا ەۆروپادا حاپي دەپ اتاعان. وسى ءحاپيىمىز كاۆي، بىزدىڭشە قابي بولادى. مىنە وسى اپيس-حاپي جونىندە پلۋتارح: «اپيس بىل پرويزۆەدەن نا سۆەت لۋچوم مەسياتسا» دەيدى. ال ەندى، بىزدەر قازاق جەرىندەگى جوعارعى تاڭبالى تاستاردان جالعىز ساۋلەلى اي ءتاڭىرىنىڭ سيىر مالىمەن جىنىستىق قاتىناسقا ءتۇسىپ جاتقانىن كورەمىز. ياعني، پلۋتارحتىڭ ايتقانىنىڭ نەگىزى بىزدە جاتىر. ەجەلگىلەردىڭ ۇعىمىندا قارا بۇقا دانالىق پەن مەملەكەتشىلدىكتىڭ سيمۆولى بولادى. ەگيپەتتەگى قارا بۇقا مۇسىندەرىندە ونىڭ ماڭدايىنداعى ءۇشبۇرىشتى اق تاڭلاقتىڭ ۇشىنىڭ تومەن قاراپ تۇرعانىن كورەمىز. بۇل ءجاي، قارا بۇقانىڭ اريلەر قاسيەت تۇتقان ۇلى سيىر انانىڭ بالاسى دەگەندى بىلدىرەدى. (سم. ميفيچەسكوە زناچەنيە ترەۋگولنيكا). ال ەندى، وزبەك جەرىندە قالعان وكىرەش شالعا ارنالعان قۇلپىتاستا بۇل ءۇشبۇرىش تاڭبانىڭ ۇشى جوعارى قاراپ تۇر. بۇل جاعدايدا تاڭبا «پاتشالىق ۇلىلىقتى» ءبىلدىرىپ تۇر. (كورولەۆسكوە ۆەليچيە). ءبىرىنشى جاعدايدا ءۇشبۇرىش تاڭبا ايلىق دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇرسا، ەكىنشى جاعدايدا كۇندىك دەگەندى بىلدىرەدى. وسىدان بىزدەر بابالارىمىزدىڭ اي مەن كۇنگە تابىنعاندارىن تۇسىنەمىز. ماسەلەن، نايمانداعى سادىرلاردىڭ تاڭباسىنىڭ، باسى تولعان اي كەيپىندەگى قۇيرىقسىز سيىر ەكەنىن تۇسىنەمىز. قۇيرىقسىز سيىردىڭ پاتشانى بىلدىرەتىنىن بىزدەر قازاقتاردىڭ ەڭ العاشقى مەملەكەتتەرى يۋەچجي-كۋشان (اداي-قىپشاق) پاتشالىعىنىڭ التىن تەڭگەسىنەن كورەمىز. ونداعى پاتشانىڭ ءبىر قولىندا نوقتا، ەكىنشى قولىندا كاي اۋلەتىنىڭ، كەيىن شىڭعىس حان مالدانىپ كەتكەن ءۇش اشا تاڭباسى ۇستالىپ تۇرسا، ارتىندا قۇيرىقسىز وكىرەش تۇر. مىنە، وسىدان بىزدەر شەجىرەدەگى نايمان شالدىڭ وكىرەش دەگەن لاقاب اتىنىڭ پاتشالىق ۇلىلىلقتى ءبىلدىرىپ تۇرعانىن تۇسىندىك دەيمىن. ياعني، ۇلى مارتەبەلى وكىرەش. وسىمەن قاتار، قازىرگى تاڭدا بىزدەردىڭ «ءشومىش» دەپ اتاپ جۇرگەن تاڭبامىزدىڭ انىعىندا «نوقتا» تاڭبا ەكەنىن، ءۇش اشا، ياعني تۇبىنە اتتىڭ جالى بايلانعان ايىر تاڭبانىڭ جالايىر تاڭبا ەكەنىن، جانە دە بۇل تاڭبانىڭ كاي اۋلەتىنىڭ تاڭباسى ەكەنىن تۇسىنەمىز. ايىر تاڭبا - اي ءتاڭىرىن بىلدىرەدى. تامعالى تاستاردان بىزدەر وسىنى دا كورەمىز. نوقتا تاڭبا مەن جالايىر تاڭبا جونىندە توقتالىپ جاتپايمىز، ويتكەنى، بۇل جونىندە مەنىڭ جارىق كورگەن بىرنەشە ماقالامدا ناقتى ايتىلعان.
كاي اۋلەتىنىڭ وكىلى دۋبۋن-باياننىڭ ەسىك الدىندا جەتىلگەن جالشىدان تۋعان بودانجاردىڭ ۇرپاعى شىڭعىس حان وسى اۋلەتتىڭ رامىزدەرى مەن نىشاندارىن مالدانىپ كەتكەنىمەن قويماي، شەجىرە دەرەكتەرىندە كاي اۋلەتىنىڭ وكىلدەرىن، ياعني كەيانيدتەردى، نوقتا تاڭبالى، جالايىر تاڭبالى تەكتىلەردى قۇل-قۇتاندارعا اينالدىرتىپ جىبەرگەن. كازاقتاردىڭ: «كەلەلى ەلدە قاڭلى بار، قاڭىلدان حان كوتەر»، «قاڭلىدان وزگە حان بولماس» دەگەندەرى كاي اۋلەتىن ايتىپ تۇر. وسىمەن قاتار بابالارىمىز: «قاڭلى كونبەي، حان سايلانبايدى» دەگەن ەكەن. نە بولماسا: «قاڭلى وتىرعان جەردە حان دا باتا بەرە المايدى» دەپ ايتىلادى. كاي اۋلەتىنىڭ ۇرپاقتارى نايمان حاندارىنىڭ باتاسىن الا الماعان شىڭعىس حان، كەيانيدتەرگە جاتپايتىن كەرەي وڭ حاننىڭ باتاسىن العان ەكەن. «باتامەن ەل كوگەرەر» دەگەندەي، كەيانيدتەردىڭ باتاسىن الماعان شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارىنىڭ بۇقار جىراۋ ايتقانداي «قۇرت-قۇمىرسقا، باقا شايانعا» اينالىپ كەتكەندەرىنىڭ سەبەبى، ونىڭ باتاسىز حان بولعانىندا جاتىر. نايمان حاندارىنىڭ ءبارىن ءولتىرتىپ، ينالشىق قايىحاننىڭ كومەيىنە قورعاسىن قۇيدىرتقان شىڭعىس حان، ارينە، ءوزىنىڭ جالعاناتتىلىعىنىڭ ءىزىن سۋىتپاقشى بولعان. ويتكەنى كەيانيدتەر ونىڭ تەكسىز ەكەنىن، ياعني ۇلى مارتەبەلى وكىرەش، جالايىر، نوقتا اعاسى ەمەس ەكەنىن جاقسى بىلگەن. وتىرار كىتاپحاناسىن جوعالتىپ جىبەرگەن دە، شىڭعىس حان بولار. ويتكەنى، وندا مىندەتتى تۇردە كاي اۋلەتى جونىندە اۋقىمدى دەرەكتەردىڭ بولعانى حاق. نايمان حاندارىنىڭ كانتسەليارياسىن باسقارعان تاتاتوڭعى ۇستالعاننان كەيىن شىڭعىس حان، بۇل حانداردىڭ دا شەجىرەلىك دەرەكتەرىن جوعالتىپ جىبەرگەن. تەكسىز شىڭعىس حاننان «قۇپيا شەجىرە» قالعاندا، ناقتى تەكتىلەردە شەجىرە بولماعان دەيسىزدەر مە؟ كەزىندە، التىن تاقتا وتىرىپ، التىن عاسىر ءومىر سۇرگەن، مورلەرىنە دەيىن التىننان سوقتىرعان نايمان حاندارىن ونىڭ يدەولوگتارى شەجىرە دەرەكتەرىندە ءۇمىتى وشكەن، جالعىز ۇلىنان ايىرىلىپ، 90 جاسىندا بەلگىبايدى تاپتىرامىن دەپ جار توسەگىندە وكىرگەن نايمان شالعا اينالدىرىپ جىبەرگەن.
نايماندار وزبەك حاندىعىنىڭ دا، كازاق حاندىعىنىڭ دا قۇرىلۋىنا بەلسەنە قاتىسقان. قابدەش ءجۇمادىل اعامىز نايماننىڭ شەجىرەلىك اتالارىنىڭ ءبىرى تولەگەتايدىڭ قازاق حاندىعىن قۇرىسقانىن ايتىپ ءجۇر. بۇنداي شەجىرە دەرەكتەرىن ول كىسىنىڭ قايدان العانى ماعان بەلگىسىز. انىعىندا، تولەگەتاي وزبەك حاندىعىن قۇرىسقان تاريحي تۇلعا بولادى. «تاريحي ءابيلحاير حاني» اتتى دەرەكتە تولەگەتاي – تۋنگاچۋك تۋلۋ حودجا نايمان دەگەن اتپەن كەزدەسەدى. بۇل جەردەگى تۋنگاچۋك دەگەنىمىز – تۇڭعا شىك، ياعني باتىس ءوڭىرىن بيلەگەن ەركىن قولباسشى، ابىز دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇرسا، تۋلۋ دەگەنىمىز تولە، حودجا دەگەنىمىز اڭىزدا ايتىلعانداي، قىلىشتى قوجانىڭ قىزىن الىپ قوجا اتانعانىن ءبىلدىرىپ تۇر. تولەگەتاي دەگەنىمىز تولە قىتاي، ياعني كۇشلىك حاننىڭ قايىن جۇرتى قاراقىتايلار الىپ قالعان بالانىڭ ۇرپاعى. سوندىقتان، شەجىرە دەرەگىندە «قىتاي» دەپ انىقتالعان. شەجىرە دەرەكتەرى نايمان شەجىرەسىندەگى تولەگەتايدىڭ، سارىجومارتتىڭ، اقسوپىنىڭ ماڭعىت بيلەرىنە بارىپ، تۇتقىنعا تۇسكەن ابىلقايىر سۇلتاندى شىعارىپ الىپ حان كوتەرگەنىن ايتادى. بۇل شەشىم، باراق حاننىڭ ۇرپاقتارىمەن جاۋلاسقان ماڭعىت بيلەرىنە دە قولايلى بولدى. شيبان ۇىلىسىنا جاتاتىن ابىلقايىر حاندى ماڭعىت بيلەرى وسىنداي شارتپەن تۇتقىننان بوساتقان بولسا كەرەك. تاريحي دەرەكتە سارجومارتىمىز – سارى ۋسمان ۋكراچ (وكىرەش) نايمان، اسوپىمىز - اك سۋفي نايمان دەپ كورسەتىلگەن. بۇلاردى ماسحۋد بين ۋسمان كۋحيستاني ابىلقايىردى حان كوتەرگەن توعىز تاڭبالى نايماننان شىققان توعىز ارىستىڭ قاتارىندا اتايدى. بۇل حاندىقتىڭ وزبەك اتالۋىنا قاتىستى عالىمدار ەكى نۇسقانى ايتادى. ءبىرىنشىسى، وزبەك حاننىڭ قۇرمەتىنە دەسە، ەكىنشى نۇسقادا بۇل حاندىقتىڭ وزدەرىمەن وزدەرى بولعان سوڭ، ءوز وزىنە بەك، ياعني ءوزى بەك دەگەننەن بولعان دەيدى. انىعىندا، بۇل حاندىقتىڭ اتى - تاسقا قاشالىپ جازىلىپ قالعان نايمان حاندىعىنىڭ ءوز اتاۋى وزبەككە قاتىستى قويىلعان، ابىلقايىردى «قۋىرشاق حان» رەتىندە نايماندار كوتەرگەندە. كەيىن، ابىلقايىر حان ەر جەتىپ بيلىكتى ءوز قولىنا الا باستاعاندا، نايماندار وعان قارسى بولىپ، جانىبەك پەن كەرەي سۇلتانداردى قولداپ، ابىلقايىردىڭ قالماقتارمەن سوعىسىنا قاتىسپاي قويعاندارىنان كەيىن، حان قالماقتان جەڭىلىپ ابىرويدان جۇرداي بولعان. بۇرىننان دا جاۋىنگەرشىلىگىمەن ەرەكشەلەنەتىن نايماندار شيبان ۇلىسىندا كوپ تايپانىڭ ءبىرى بولماي، بىرەگەيى ەدى. وسىنىڭ اقىرى، نايمان قاپتاعاي باستاعان نايمانداردىڭ التى الاش تايپالارىنىڭ باسىندا شۋ وڭىرىنە اۋىپ كەتۋىمەن اياقتالادى. سوندىقتان دا، قاپتاعاي باتىردىڭ اتى قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالدى دەگەن جانىبەك پەن كەرەي سۇلتاندارمەن بىرگە اتالادى. وزبەكتەردە قالعان نايماندار، سوپى مىرزانىڭ باستاۋىمەن اراب-مۇحامەد حاندى ءولتىرىپ، ونىڭ ورنىنا وزدەرىنىڭ كەلەسى «قۋىرشاعى» حىسراۋعازى سۇلتاندى قويماقشى بولادى. حىسراۋعازىنىڭ ەسىمى دە وڭدى ەدى، ويتكەنى، ونىڭ اتى كەيانيدتىك كەي حوسروۋ پاتشانىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان بولعان. الاي دا، ۇيسىندەردىڭ وپاسىزدىقتارىنان بۇل جوسپار ىسكە اسپاي قالادى. سوپى مىرزا جاعالبايلىنىڭ مىرزا رۋىنان ەدى. قازىرگى وزبەك ەدىندە قالعان نايمانداردىڭ قۇرامىندا جاعالبايلىنىڭ بار ەكەنى بەلگىلى.
سونىمەن بىزدەر، نايمان حاندار اۋلەتىنىڭ، ياعني كەيانيدتەردىڭ قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنىڭ العىشارتتارىن جاساعانىن تۇسىنەمىز. قاپتاعاي باتىر مەن ارعىن-نايماندار بولماعاندا، جانىبەك پەن كەرەي سۇلتانداردىڭ ابىلقايىردان ءبولىنىپ كەتۋلەرى مۇمكىن بولماعان. شەجىرەدە: «سارمانايدان اقجول، اقسوپى. اقجولدان ارعىن، اقسوپىدان نايمان. اقجولداسا ارعىن قالمايدى، اقسوپىلاسا نايمان قالمايدى، ەكەۋى سارمانايلاپ قوسىلسا، باسقانىڭ تامتىعى دا قالمايدى» دەپ بەكەر ايتىلماعان. سارماناي دەگەنىمىز سارى+مان، ياعني سارى قاڭلى، وسمان يمپەرياسىن قۇرعاندار ەكەندەرىن ايتىپ تۇر. كايلار، ياعني سارى قاڭلى كەيانيدتەر قۇرعان وسمان يمپەرياسىن مونارحتار اۋلەتى رەتىندە الەم مويىنداعان دا، شىڭعىس حاننىڭ اۋلەتىن مويىنداماعان، مويىندامايدى دا. گريشكا وترەپەۆ پەن ەمەليان پۋگاچەۆتار جالعان پاتشالار اۋلەتىن قۇرماقشى بولعاندارىندا وسى شىڭعىس حاننان ۇلگى العان. ءيا، مەنىڭ تالاي جەردە ايتقانىمداي، ورىستار بىزدەردىڭ تاريحىمىزدى بىزدەردەن ارتىق بىلەدى.
قايرات زارىپحان،
شەجىرەتانۋشى
