Naıman handyǵy jóninde arnaıy eńbek jazǵan adam, fılosofııa ǵylymdarynyń doktory, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, belgili qoǵam qaıratkeri bolǵan Sábetqazy Aqataı marqum edi. Odan keıin Shyńǵys han týraly jazǵan ǵalym Qaırat Zakırıanov ta, óziniń eńbeginde naıman handary jóninde durys pikirlerin aıtyp ketti. Eń bastysy, árıne, Shyńǵys hannyń naıman handaryn birin qaltyrmaı joıyp jibergeni jóninde aıtqany edi. Iaǵnı, naıman handary tiri turǵanda Shyńǵys hannyń ózin tolyq qandy han sanaı almaǵanyn aıtqan Qaırat myrza, naǵyz tarıhı shyndyqtyń betin ashty dese bolady.
Tarıhy aýyzsha tarǵan halyq bolǵandyǵymyzdan, bizder úshin shejire derekteri, bizdiń ata-tegimizdi aıtyp turǵan túpnusqa bolyp keledi. Tarıhymyzdy shejiresiz aıtqanymyz, jáı ǵana bolymsyz qııal bolyp kalar. Óıtkeni, túpnusqasyz qııaldyń eshbir qısyny bolmaıdy. Máselen, Oljas Súleımenov orystyń «koeı» degenin «kóshshi» dep qııalyna erik beredi. Al endi, osy «kóshshiniń» negizi, túpnusqasy qaıda? Kóshpendilerdi qashan, kim «kóshshi» dep ataǵan edi? Jaýap joq, ıaǵnı túpnusqa da joq. Al endi, qazaq shejirelerindegi Qosaıdyń, «Manas» jyryndaǵy Qosaıdyń, arab elindegi paıǵambarymyz Muhammed s.ǵ.s.-nyń babasy Qosaıdyń, arabtardaǵy Qosaı taıpasynyń ataýlary osy «koeı» degenniń túpnusqasy bolady. Bul Qosaılar bolǵanda, biz orysqa ne qylmadyq? Sondyqtan da, olar Qosaıdy koeı dep atap ketken. Qosaı degenimizdiń eki aı degendi bildiretini belgili. Aspanda bıylǵy jyldaı eki aı týǵanda qypshaqtar orystarǵa qyrǵısha tıgennen keıin, olar osy kúnge deıin qyzarǵan aıdan qorqady. Óıtkeni, qypshaqtar «qosaılap» uran salǵandaǵy shyqqan aılardyń biri qyzyl bolady. Orystar «Slovo o polký Igoreve» degen epostarynda Kúnniń tutylǵanyn jaman yrymǵa sanaǵan deıdi. Anyǵynda, bul jerdegi másele Kúnniń tutylǵandyǵynda emes, keshke jaqyn tutylǵanyndaǵy Kúnniń Aıǵa uqsap ketkeninde edi. Bul epostyń qara sózben jazylǵan «Letopısnaıa povest o pohode Igorıa Svıatoslavovıcha na polovev v 1185 godý» atty nusqasynda: «Kogda podoshlı onı k reke Doný v vechernıı chas, Igor, vzglıanýv na nebo, ývıdel, chto solne stoıt kak mesıa» dep aıtylady. Osymen qatar, Koeıdiń aty slavıan mıfologııasynda Aıǵa qatysty atalady. «Lýnnyı Koeı bessmertnyı» deıdi, «Plemıa Koeevo spýstılos na Zemlıý s Lýny» deıdi. «Slavıano-Arııskıe Vedy» dereginde: «...Dajdbog porýshıl oploty Koeev, chto na blıjaıeı Lýne nahodılıs...» dep aıtylady. Iaǵnı, bul jerdegi «oploty Koeev», plemıa Koeev» degenderi, árıne, «qosaılap» uran salǵan qalyń qol qańly-qypshaqtardy aıtyp tur.
Al endi, bizdiń babalarymyz qańly-qypshaqtar, peshenegter, poloveter Aı men Kúnge tabynǵan halyq edi. Bizder úshin bul eki aspan jaryǵynyń tutylǵandary jaman yrymǵa sanalmaıdy. «Slovo o polký Igoreve» jyrynda polove degenderdiń arbalary jóninde: «krychat tlgy polýnoshy, rı, lebedı raspýjeny» dep aıtylady. Iaǵnı, «poloveterdiń arbalary úrkigen aqqýlardaı qańqyldaıdy» deıdi. Al endi, bizder arǵyqazaq mıfologııasynan, arbalarynyń qańqyldaǵandarynan (kańǵ, kańǵ) kóshpendilerdiń Qańly atanǵandaryn bilemiz. Bul jerdegi aqqýymyz da, qańqyldaǵan arbamyz da qazaqty bildirip tur. Demek, «Qupııa shejiredegi» «hasag arbaly» qońyrattardyń da sol zamannyń ózinde kazaq atanyp júrgenderi bolǵany. Aqqý degenimiz mıfologııada patsha áýletin bildiredi. Halha-mańǵoldar qońyrattardy Hýn+arat, ıaǵnı aqqý eli dep te ataǵan eken. «Slovo o polký Igoreve» eposynda «pred polkamı kasojskımı» degenderi kasogtardy, hasagtardy, ıaǵnı kaı+saq-qazaqtardy aıtqandary. Túrik qaǵanattarynan keıin qańly, qańly eli (qanǵ+arat-qońyrat) degenderimiz jýjandardyń tilinde «tele» ataýyn alyp ketken. Tele degenimiz de arba, orystardyń «telega» degen sózi osydan qalǵan. Mine, naıman handyǵyn quraǵan taıpalar osy Tele atty taıpalar birlestiginen shyqqandar bolady. Qańly-naıman, Tóre-naıman degenderimiz osylar. Sondyqtan, aldymen qańly ataýy jóninde sóz qozǵalyq.
Mahmud Qashgarı qańly atalǵan adamdardyń qypshaqtardyń arasyndaǵy tektiler ekenderin aıtqan eken. Shákárim qajy: «Stamboldaǵy Osman túrikter qańly násilinen» deıdi. Iaǵnı, Osman ımperııasynyń negizin qańlynyń ishindegi Kaıyhannyń urpaqtarynyń qurǵandaryn aıtady. Bul jerdegi Kaıyhan degenimiz arıılediń patshalyq Kaı áýletin bildirip tur. Keńes dáýirindegi zertteýshi ǵalym, akademık Bartold: «...mýsýlmanskıe pısatelı 12-13 vv. ýpotreblıaıýt slovo kangly ı kypchak pochtı kak sınonımy» deıdi. Óz eńbeginiń ekinshi jerinde Mahmud Qashǵarı: «qańly – aýyr júk artylǵan eki dońǵalaqty arba» dep túsindiredi. Rashıden bolsa, qańlylardyń Oǵyzdyń urpaǵy emes ekenin aıtady. Belgili tıýrkolog Kononovtyń «Túrkimen shejiresi» atty eńbeginen bizder qańly men karlyqtardyń (arǵyn), qalashtardyń túbiniń túrikter emes ekenderin túsinemiz. Jáne de, Rashıdennen, «Oǵyz-nameden bizder qańly degenderdiń soǵys arbasynyń ıeleri ekenderin túsinemiz. Iaǵnı, bul derekterde olardyń arbalary soǵysqa qatysty atalady. Demek, túbi túrki bolmaǵan qańly-qypshaqtardyń, qońyrattardyń túbiniń, Orta Azııadaǵy eń alǵash qosaıaqty soǵys arbasyna ıe bolǵan arııler ekenderin túsinemiz. Bular uly kósh kezinde Indııa, Mesopotamııaǵa aýmaı, Orta Azııada saqtardyń quramynda qalyp qalǵan arııler bolady. Qańly degen ataýdyń arbaǵa qatysyn, keıin olardyń Tele atanǵanynan da túsinemiz. Qazaqtyń qańǵyrý, qańǵyr, qańǵybas sózderiniń de, osy arbaǵa qatysy bar. Iaǵnı, arbaǵa otyryp alyp jer aralaý degen maǵynada. «Qańǵ» degenimiz eskide arba degendi bildirse kerek. Al endi, orystardyń eposyndaǵy arbalardyń qańǵyryǵyn aqqýlardyń qańqylyna teńegenderinen bizder, olardyń aqqý eli qazaqtardy (qańly-qypshaqtardy) jaý sanaǵandaryn uǵamyz. «Slovo o polký Igoreve» eposyn Nıkolaı Zabolokııdiń aýdarǵanynda:
I na stado lebedeı chýt svet,
Vypýskal on sokolov desıatok.
I, vstrechaıa v vozdýhe vraga,
Nachınalı sokoly raspravý,
dep aıtylady. Beıbitishiliktiń sımvoly, qus tóresi aqqýdy jaý dep ataǵan, kezinde aqqý-qaz eli qazaqtardyń basqynshylyǵyn kórgen ejelgi orystar ǵana bolar.
«Qazaq rý-taıpalarynyń tarıhyn» jazǵan «Alash» tarıhı-zertteý ortalyǵynyń tarıhshylary: «Shejirelik turǵydan qaraǵanda da qazaq rý-taıpalary taǵdyrynda anyqtalmaǵan máseleler barshylyq» dep óte durys pikir aıtqan. Olardyń osylaı dep aıtýlarynyń sebebi, shejire derekteriniń ártúrli balamalar túrinde kezdesetinderinde jatyr. Naımandardyń shyǵý tegine qatysty kóptegen negizsiz, ǵylymnan aýlaq joramal-jorǵylar aıtylǵan. Jáne de, naıman ataýyna da qatysty neshe túrli laqap aıtylady. «Segiz-oǵyzdardyń» naımandar emes ekenderin aıtatyndar da bar. Sondyqtan da, «Alash» tarıhı zertteý ortalylyǵynyń tarıhshylary osy neshe túrli joramal-joǵylardy aıta kele, naımannyń túbiniń qańly-qypshaq ekenderin tujyrymdaıdy. Qańlylardyń endi bir ataýynyń kaılar ekenderi olardyń arıılerdiń patshalyq Kaı áýletine qatysyn aıtyp tur. Qypshaq degenimiz Kavı+shaq, ıaǵnı abyz-aqyndyq saqtar, ne bolmasa kishi abyz-aqyndar degen maǵynany berip tur. Bul Kavıshaq degenimiz qazaqta qybashaq, kypshaq bolyp aıtylyp ketken. Kavı degenimiz bastapqyda arıılerde abyz-aqyn degendi bildirse, keıingi Avestada patshalar áýleti degendi bildirip tur. Kavı degenimiz de Kaı bolady. Joǵarǵy Bartoldtiń qypshaq pen qańlynyń sınonımder ekenderin aıtqany osydan bolǵan. Demek, ertedegi musylman zertteýshileri qańly men qypshaqtyń bir massıvtiń eki ataýlary ekenderin bilgen. Al endi osy Kaı áýleti shejirede Qııat dep atalady. Iaǵnı, bastapqyda Kaı+ýt, Keı+ýt bolǵan ataýymyz shejire derekterinde Qııatqa aınalyp ketken. Naıman handarynyń tegi osy qııat-jyrhyndardan bolady. Kereı Nyǵmet Myńjanıdiń aıtqanynda bul qııat-jyrhyndar ejelde kereılerdiń quramynda júrgen. Naıman handary buryndar kaanbaaly, keıin jaǵalbaıly atanǵan qarakereıdiń quramyndaǵy rýdan shyqqan. Bul qııat-jyrhyndar Qaraýyn degen jerde kóship qonyp-júrip qarakereı atanǵan edi. Bizderde bulardy «han taıpasy qarakereı» dep ataıdy. Endi, osy taıpadan shyqqan jaǵalbaıly jóninde aıtalyq.
Naıman shejiresinde Naıman shaldyń laqap atynyń Ókiresh bolǵany aıtylady. Iaǵnı, Naıman shal jar tósegine jatyp ókirgen soń osylaı atanǵan deıdi. Anyǵynda, Ókiresh degenimiz «buqashyq», ne bolmasa, Kamal Abdrahman aǵamyz aıtqandaı «kishi buqa» degendi bildiredi. Alaı da, biz bul uǵymdardan Ókireshti rasynda da taıynsha boldy dep túsinbeýimiz kerek. Bul jerdegi «buqashyq, «kishi buqa» degenimiz urpaq, taq murageri degen maǵynada aıtylyp tur. Máselen, naımannyń uly hany bolǵan Bilgi buqanyń ınalshyq degen ataǵy bolǵan. Shejireden habary joqtar, ásirerese, tili men jaǵyna súıengen jazýshylar osy ınalshyq degen ataýdy ınanysh, ılanshy dep aıtyp alady. Anyǵy, árıne, ınalshyq – taq murageri degen maǵynada. Bul jerde Kaı áýletiniń taq murageri dep túsinemiz. «Shyq» jalǵaýy Kaı áýletiniń urpaǵy degen maǵyna berip tur. Osynyń dáleli Otyrardy bılegen Qaıyhannyń ınalshyq degen ataýynda jatyr. Qaıyhan qypshaq bolǵan soń, onyń Kaı áýletine qatysy eshbir kúmán týǵyzbaıdy. Shyn aty Jaǵantýdy bolǵan bul Otyrardyń bıleýshisiniń Inalshyq Qaıyhan degen ataǵy, onyń Kaı handar áýletiniń taq murageri, ıaǵnı urpaǵy ekenin aıtyp tur. Osy ınal ataǵyna qatysty naımandardy qyrǵyzdan taraǵan dep aıtatyn sýaıttar bar. Qyrǵyzdaǵy ınal ataǵy osy qypshaqtardan kelgen. Jáne de, qyrǵyzdardyń quramynda naımandardyń, qypshaqtar men shapyrashtylardyń, burynǵy jalaıyrlardyń bar ekenderi tarıhta aıylǵan. Olardyń myqtylyǵy osydan. Máselen, shejire derekteri Shapyrashtynyń Abaq,Saıaq degen eki ulynyń bolǵanyn aıtady. Abaq - kereılerge sińgen dese, Saıaq - Enıseı qyrǵyzdaryna sińgen dep aıtylady. Shapyrashtyynyń túbi de qańly-qypshaq bolady.
Sonymen, Ókiresh degenimizdiń buqa áýleti ekenin túsindik deımin. Naımandaǵy Aryq buqa, Semiz buqa, Bilge buqa, Baı buqa, Taı buqa, Ket buqa degen tarıhı tulaǵalardyń bolǵany, G.N. Potanınnyń: «Chast naımanov do sıh por schıtaıýt sebıa potomkamı byka» degennin rastap tur. Bul jerdegi áńgime, árıne, arıılerdiń patshalarynyń buqa tótemine qatysyn bildirip tur. Jaǵalbaılynyń shejirelik atasy basty Ókiresh – Qara buqa bolady. Tańbalary qarakereıdiki. Burynǵy tańbasyn orys zertteýshileri «v vıde letıaeı ptıy» degen eken. Anyǵynda, bul tańba bizder «jeńis» dep atap júrgen buqanyń múıizderin bildirip turǵan tańba bolady. Qara buqa degenimiz sonaý Egıpetten kele jatqan, mańdaıynda úshburyshty aq tańlaǵy bar qasıetti qara tústi buqa bolady. Parsylardyń patshalary qasterlegen qanatty qara buqa da, qasıetti sanalady. (svıaennyı byk). Bul egıpettik, sonymen qatar parsylyq (arıılik), grektik, rýmdyq Qara buqanyń arıılerge, olardyń urpaqtary jaǵalbaılyǵa qatystarynyń dálelin bizder Almaty oblysyndaǵy Tamǵaly tastardaǵy sýretterden tabamyz. Bul Qara buqany egıpettikter Apıs dep atasa evropada Hapı dep ataǵan. Osy Hapıimiz Kavı, bizdińshe Qabı bolady. Mine osy Apıs-Hapı jóninde Plýtarh: «Apıs byl proızveden na svet lýchom mesıaa» deıdi. Al endi, bizder qazaq jerindegi joǵarǵy tańbaly tastardan jalǵyz sáýleli Aı Táńiriniń sıyr malymen jynystyq qatynasqa túsip jatqanyn kóremiz. Iaǵnı, Plýtarhtyń aıtqanynyń negizi bizde jatyr. Ejelgilerdiń uǵymynda Qara buqa danalyq pen memleketshildiktiń sımvoly bolady. Egıpettegi Qara buqa músinderinde onyń mańdaıyndaǵy úshburyshty aq tańlaqtyń ushynyń tómen qarap turǵanyn kóremiz. Bul jáı, Qara buqanyń arııler qasıet tutqan Uly sıyr ananyń balasy degendi bildiredi. (sm. Mıfıcheskoe znachenıe treýgolnıka). Al endi, ózbek jerinde qalǵan Ókiresh shalǵa arnalǵan qulpytasta bul úshburysh tańbanyń ushy joǵary qarap tur. Bul jaǵdaıda tańba «patshalyq ulylyqty» bildirip tur. (korolevskoe velıchıe). Birinshi jaǵdaıda úshburysh tańba Aılyq degendi bildirip tursa, ekinshi jaǵdaıda Kúndik degendi bildiredi. Osydan bizder babalarymyzdyń Aı men Kúnge tabynǵandaryn túsinemiz. Máselen, naımandaǵy Sadyrlardyń tańbasynyń, basy tolǵan aı keıpindegi quıryqsyz sıyr ekenin túsinemiz. Quıryqsyz sıyrdyń patshany bildiretinin bizder qazaqtardyń eń alǵashqy memleketteri Iýechjı-Kýshan (adaı-qypshaq) patshalyǵynyń altyn teńgesinen kóremiz. Ondaǵy patshanyń bir qolynda noqta, ekinshi qolynda Kaı áýletiniń, keıin Shyńǵys han maldanyp ketken úsh asha tańbasy ustalyp tursa, artynda quıryqsyz Ókiresh tur. Mine, osydan bizder shejiredegi Naıman shaldyń Ókiresh degen laqab atynyń patshalyq ulylylqty bildirip turǵanyn túsindik deımin. Iaǵnı, uly mártebeli Ókiresh. Osymen qatar, qazirgi tańda bizderdiń «shómish» dep atap júrgen tańbamyzdyń anyǵynda «noqta» tańba ekenin, úsh asha, ıaǵnı túbine attyń jaly baılanǵan aıyr tańbanyń jalaıyr tańba ekenin, jáne de bul tańbanyń Kaı áýletiniń tańbasy ekenin túsinemiz. Aıyr tańba - Aı Táńirin bildiredi. Tamǵaly tastardan bizder osyny da kóremiz. Noqta tańba men jalaıyr tańba jóninde toqtalyp jatpaımyz, óıtkeni, bul jóninde meniń jaryq kórgen birneshe maqalamda naqty aıtylǵan.
Kaı áýletiniń ókili Dýbýn-Baıannyń esik aldynda jetilgen jalshydan týǵan Bodanjardyń urpaǵy Shyńǵys han osy áýlettiń rámizderi men nyshandaryn maldanyp ketkenimen qoımaı, shejire derekterinde Kaı áýletiniń ókilderin, ıaǵnı keıanıdterdi, noqta tańbaly, jalaıyr tańbaly tektilerdi qul-qutandarǵa aınaldyrtyp jibergen. Kazaqtardyń: «Keleli elde qańly bar, qańyldan han kóter», «Qańlydan ózge han bolmas» degenderi Kaı áýletin aıtyp tur. Osymen qatar babalarymyz: «Qańly kónbeı, han saılanbaıdy» degen eken. Ne bolmasa: «Qańly otyrǵan jerde han da bata bere almaıdy» dep aıtylady. Kaı áýletiniń urpaqtary naıman handarynyń batasyn ala almaǵan Shyńǵys han, keıanıdterge jatpaıtyn kereı Oń hannyń batasyn alǵan eken. «Batamen el kógerer» degendeı, keıanıdterdiń batasyn almaǵan Shyńǵys hannyń urpaqtarynyń Buqar jyraý aıtqandaı «qurt-qumyrsqa, baqa shaıanǵa» aınalyp ketkenderiniń sebebi, onyń batasyz han bolǵanynda jatyr. Naıman handarynyń bárin óltirtip, Inalshyq Qaıyhannyń kómeıine qorǵasyn quıdyrtqan Shyńǵys han, árıne, óziniń jalǵanattylyǵynyń izin sýytpaqshy bolǵan. Óıtkeni keıanıdter onyń teksiz ekenin, ıaǵnı uly mártebeli Ókiresh, jalaıyr, noqta aǵasy emes ekenin jaqsy bilgen. Otyrar kitáphanasyn joǵaltyp jibergen de, Shyńǵys han bolar. Óıtkeni, onda mindetti túrde Kaı áýleti jóninde aýqymdy derekterdiń bolǵany haq. Naıman handarynyń kanelıarııasyn basqarǵan Tatatońǵy ustalǵannan keıin Shyńǵys han, bul handardyń da shejirelik derekterin joǵaltyp jibergen. Teksiz Shyńǵys hannan «Qupııa shejire» qalǵanda, naqty tektilerde shejire bolmaǵan deısizder me? Kezinde, altyn taqta otyryp, altyn ǵasyr ómir súrgen, mórlerine deıin altynnan soqtyrǵan naıman handaryn onyń ıdeologtary shejire derekterinde úmiti óshken, jalǵyz ulynan aıyrylyp, 90 jasynda Belgibaıdy taptyramyn dep jar tóseginde ókirgen Naıman shalǵa aınaldyryp jibergen.
Naımandar Ózbek handyǵynyń da, Kazaq handyǵynyń da qurylýyna belsene qatysqan. Qabdesh Júmádil aǵamyz naımannyń shejirelik atalarynyń biri Tólegetaıdyń Qazaq handyǵyn qurysqanyn aıtyp júr. Bundaı shejire derekterin ol kisiniń qaıdan alǵany maǵan belgisiz. Anyǵynda, Tólegetaı Ózbek handyǵyn qurysqan tarıhı tulǵa bolady. «Tarıhı Ábılhaır hanı» atty derekte Tólegetaı – Týngachýk Týlý hodja naıman degen atpen kezdesedi. Bul jerdegi týngachýk degenimiz – tuńǵa shik, ıaǵnı Batys óńirin bılegen erkin qolbasshy, abyz degendi bildirip tursa, Týlý degenimiz Tóle, hodja degenimiz ańyzda aıtylǵandaı, Qylyshty qojanyń qyzyn alyp qoja atanǵanyn bildirip tur. Tólegetaı degenimiz Tóle qytaı, ıaǵnı Kúshlik hannyń qaıyn jurty qaraqytaılar alyp qalǵan balanyń urpaǵy. Sondyqtan, shejire dereginde «qytaı» dep anyqtalǵan. Shejire derekteri naıman shejiresindegi Tólegetaıdyń, Saryjomarttyń, Aqsopynyń mańǵyt bılerine baryp, tutqynǵa túsken Ábilqaıyr sultandy shyǵaryp alyp han kótergenin aıtady. Bul sheshim, Baraq hannyń urpaqtarymen jaýlasqan mańǵyt bılerine de qolaıly boldy. Shıban uylysyna jatatyn Ábilqaıyr handy mańǵyt bıleri osyndaı shartpen tutqynnan bosatqan bolsa kerek. Tarıhı derekte Sarjomartymyz – Sary ýsman ýkrach (ókiresh) naıman, Asopymyz - Ak sýfıı naıman dep kórsetilgen. Bulardy Mashýd bın ýsman Kýhıstanı Ábilqaıyrdy han kótergen toǵyz tańbaly naımannan shyqqan toǵyz arystyń qatarynda ataıdy. Bul handyqtyń Ózbek atalýyna qatysty ǵalymdar eki nusqany aıtady. Birinshisi, Ózbek hannyń qurmetine dese, ekinshi nusqada bul handyqtyń ózderimen ózderi bolǵan soń, óz ózine bek, ıaǵnı ózi bek degennen bolǵan deıdi. Anyǵynda, bul handyqtyń aty - tasqa qashalyp jazylyp qalǵan Naıman handyǵynyń óz ataýy Ózbekke qatysty qoıylǵan, Ábilqaıyrdy «qýyrshaq han» retinde naımandar kótergende. Keıin, Ábilqaıyr han er jetip bılikti óz qolyna ala bastaǵanda, naımandar oǵan qarsy bolyp, Jánibek pen Kereı sultandardy qoldap, Ábilqaıyrdyń qalmaqtarmen soǵysyna qatyspaı qoıǵandarynan keıin, han qalmaqtan jeńilip abyroıdan jurdaı bolǵan. Burynnan da jaýyngershiligimen erekshelenetin Naımandar Shıban ulysynda kóp taıpanyń biri bolmaı, biregeıi edi. Osynyń aqyry, naıman Qaptaǵaı bastaǵan naımandardyń alty alash taıpalarynyń basynda Shý óńirine aýyp ketýimen aıaqtalady. Sondyqtan da, Qaptaǵaı batyrdyń aty Qazaq handyǵynyń negizin saldy degen Jánibek pen Kereı sultandarmen birge atalady. Ózbekterde qalǵan naımandar, Sopy myrzanyń bastaýymen Arab-Muhamed handy óltirip, onyń ornyna ózderiniń kelesi «qýyrshaǵy» Hysraýǵazy sultandy qoımaqshy bolady. Hysraýǵazynyń esimi de ońdy edi, óıtkeni, onyń aty keıanıdtik Keı Hosroý patshanyń qurmetine qoıylǵan bolǵan. Alaı da, úısinderdiń opasyzdyqtarynan bul jospar iske aspaı qalady. Sopy myrza jaǵalbaılynyń Myrza rýynan edi. Qazirgi ózbek edinde qalǵan naımandardyń quramynda jaǵalbaılynyń bar ekeni belgili.
Sonymen bizder, naıman handar áýletiniń, ıaǵnı keıanıdterdiń Qazaq handyǵynyń qurylýynyń alǵysharttaryn jasaǵanyn túsinemiz. Qaptaǵaı batyr men arǵyn-naımandar bolmaǵanda, Jánibek pen Kereı sultandardyń Ábilqaıyrdan bólinip ketýleri múmkin bolmaǵan. Shejirede: «Sarmanaıdan Aqjol, Aqsopy. Aqjoldan Arǵyn, Aqsopydan Naıman. Aqjoldasa Arǵyn qalmaıdy, Aqsopylasa Naıman qalmaıdy, ekeýi Sarmanaılap qosylsa, basqanyń tamtyǵy da qalmaıdy» dep beker aıtylmaǵan. Sarmanaı degenimiz sary+man, ıaǵnı sary qańly, Osman ımperııasyn qurǵandar ekenderin aıtyp tur. Kaılar, ıaǵnı sary qańly keıanıdter qurǵan Osman ımperııasyn monarhtar áýleti retinde álem moıyndaǵan da, Shyńǵys hannyń áýletin moıyndamaǵan, moıyndamaıdy da. Grıshka Otrepev pen Emelıan Pýgachevtar jalǵan patshalar áýletin qurmaqshy bolǵandarynda osy Shyńǵys hannan úlgi alǵan. Iá, meniń talaı jerde aıtqanymdaı, orystar bizderdiń tarıhymyzdy bizderden artyq biledi.
Qaırat Zaryphan,
shejiretanýshy
