قازاق تاريحىندا تۇڭعىش رەت الماتى قالاسىندا ءداستۇرلى ونەر تەاترى اشىلعانىن ەستىگەندە ەرەكشە قۋانىشقا بولەنگەن جايىمى بار. بۇل ونەر ورداسىنىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعى مەن الماتى قالاسىنىڭ 1000 جىلدىعى اياسىندا شىمىلدىعى تۇرىلگەن بولاتىن. اتاۋلى ونەر وشاعى حالقىمىزدىڭ كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ كەلە جاتقان ۇلتتىق مۇرالارىمىزدى جاڭعىرتۋدى باستى مۇراتى ەتەدى دەپ ءۇمىت كۇتەمىز.
الماتى قالاسىنا باۋىرجان بايبەك مىرزا اكىم بولىپ كەلگەننەن باستاپ قازاق رۋحانياتىنىڭ دامۋىنا ەرەكشە كوڭىل بولۋدە. وسى ىزگى ىستەرىنىڭ ەڭ باسىندا – «الاتاۋ» ءداستۇرلى ونەر تەاترىنىڭ اشىلۋى تۇر. ونەر وشاعىنىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا ءسوز سويلەگەن قالا اكىمى: «قازاق مادەنيەتى قايراتكەرلەرىنىڭ بىرنەشە بۋىنى اسەم قالامىزدا ءومىر ءسۇرىپ، وزدەرىنىڭ ولمەس تۋىندىلارىن دۇنيەگە اكەلدى. مىنە، وسىنداي مادەنيەت پەن ونەردىڭ كيەلى ورتالىعى، ءداستۇرلى شىعارماشىلىقتىڭ قاسيەتتى شاڭىراعى، وڭاشا وتاۋى بولۋى ءتيىس ەدى. «الاتاۋ» ءداستۇرلى ونەر تەاترىن ءيسى قازاق ءۇشىن اسا ماڭىزدى ءان، جىر-تەرمە، كۇي، ايتىس جانە ۇلتتىق كينو سياقتى ايتۋلى بەس باعىتتا قىزمەت ەتەتىن، وسى سالا مايتالماندارىنىڭ باسىن قۇرايتىن شاڭىراق بولادى دەپ ۇمىتتەمىن» – دەدى.
ايتا كەتۋ كەرەك، اشىلۋ سالتاناتى وتە جوعارى دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىلعان ەكەن. «سازگەن سازى» ءانسامبلىنىڭ كۇيىمەن باستالعان كوتسەرتتى حالىق ەرەكشە ىقىلاسپەن تىڭدادى. رامازان ستامعازيەۆ، نۇرجان جانپەيىسوۆ، ساۋلە جانپەيىسوۆا، ايگۇل قوسانوۆا، ۇلجان بايبوسىنوۆا، جانقوجا اياپوۆتار ءتارىزدى ونەرپازدار ءان-جىردان شاشۋ شاشتى. ايتىسكەر اقىندار مۇحتار نيازوۆ پەن اسپانبەك شۇعاتاەۆتار تاماشا ايتىس جاسادى. نۇرگۇل امانتايقىزى جەتەكشىلىك ەتەتىن «ارناۋ» فولكلورلىق ءانسامبلىنىڭ جاس ونەرپازدارى دا جۇرت كوڭىلىنەن شىقتى.
بۇل كەزدە تەاترعا جينالعان جۇرتشىلىق قازاق مۋزىكالىق اسپاپتار مۋزەيى مەن «شەرتەر» ۇلتتىق ساز اسپاپتار كومپانياسىنىڭ ۇسىنعان قولونەر كورمەسىن تاماشالاعان ەدى. كورمەگە داۋىلپاز، ادىرنا، سازسىرناي، قوبىز سەكىلدى قازاقتىڭ بارلىق ۇلتتىق اسپاپتارى قويىلعان ەكەن.
الماتى قالاسىنىڭ اكىمى باۋىرجان بايبەك شاھار باسشىلىعىنا كەلە سالا ۇلتتىڭ يگىلىگىنە باعىتتالعان كوپتەگەن يگى باستامالاردىڭ باسى-قاسىنان تابىلىپ ءجۇر. الماتى تۇرعىندارىن بالاباقشا ماسەلەسى قاتتى تولعاندىراتىن ەدى. ويلاڭىزشى، جاس وتباسى بالاسىن بالاباقشاعا بەرۋگە قاراجاتى جەتپەسە، بۇلدىرشىندەرىن قايدا سەنىپ تاستاپ كەتەدى؟ تاپقان تابىسىن بالباقشاعا تولەي مە، الدە باسقا شىعىندارىن وتەي مە؟ بۇل – قازاق دەموگرافياسىنا دا ايتارلىقتاي تەجەۋ ەدى. جاس وتباسىلار اي سايىن ءار بالاعا 30 مىڭ تەڭگەنىڭ ۇستىنە بالاباقشاعا تولەسە، كوپ بالالىلارعا جۇمىس ىستەگەنشە ۇيدە وتىرىپ بالا قاراۋ ارزانعا تۇسەتىن. جاس اكىم باۋىرجان بايبەك ءا دەگەننەن-اق وسى ماسەلەگە نازار اۋدارىپ، بالاباقشا تولەم قۇنىن ەكى ەسە ارزانداتتى. مۇنى ءبىز قازاق وتباسىن الاڭسىز كوبەيىپ، ءوسىپ-وڭۋىنە جاسالىپ وتىرعان جاعداي دەپ تۇسىنەمىز. قازاقتىڭ ءوسىپ-وركەن جايۋىنا بەي-جاي قارامايتىن اكىم، ۇلتتىق ونەرىنە دە نازار اۋدارىپ وتىر. سالتاناتتى شارادا قارا اكىمى باۋىرجان بايبەك بىلاي دەدى:
– ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك الۋى شىعارماشىلىق باستامالاردىڭ دامۋىنا، ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ وركەندەۋىنە، ءاربىر وتانداسىمىزدىڭ وزگە ۇلت پەن ۇلىس ازاماتىمەن اشىق سۇحبات قۇرىپ، باسەكەگە تۇسۋىنە داڭعىل جول اشتى. وسىدان 25 جىل بۇرىن ءبىز ءورىسى كەڭ الەمدىك وركەنيەتكە دەربەس ەل رەتىندە قولىمىزدى سوزدىق. وسى ورايدا ءبىز الەم جۇرتشىلىعىنا ءوز ۇنىمىزبەن سىيلى، وزىندىك مادەنيەتىمىزبەن قۇندى، ءتول ونەرىمىزبەن قۇرمەتتى ەكەنىمىزدى سەزىنە باستادىق. ۇلتتىق يدەنتيفيكاتسيا سول حالىقتىڭ ءتىلى، سالت-ءداستۇرى، مادەنيەتى مەن ونەرى ارقىلى جۇزەگە اساتىنىن انىق اڭعاردىق. بۇگىنگى تاڭدا مەملەكەت مۇددەسىن بىلەكپەن قورعايتىن زامان ارتتا قالىپ، ەلدىڭ ەرتەڭىنە دەگەن سەنىمىن تەرەڭ بىلىممەن، بيىك مادەنيەتپەن قامتاماسىز ەتەتىن كەزەڭگە تاپ بولىپ وتىرمىز. «بىلەكتى ءبىردى جىعار، ءبىلىمدى مىڭدى جىعار» دەيتىن كونە ماقال بۇگىنگى تاڭدا تۋرا ماعىناسىنداعى ءومىردىڭ شىندىعىنا اينالدى.
ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ: «بار ونەرىن بارماقتىڭ باسىنا، ءتىلدىڭ ۇشىنا قوندىرعان حالقىمىزدىڭ كوپ شەجىرەسى، كونەكوز ەستەلىگى وسى ءانى مەن كۇيىندە، جىر-تولعاۋىندا جاتىر» دەپ مادەني مۇرالارىمىزعا لايىقتى باعاسىن بەرىپ قانا قويماي، بىزگە قاي باعىتتا ەڭبەك ەتۋىمىز كەرەك ەكەنىن انىق كورسەتكەن بولاتىن.
مىنە، «الاتاۋ» ءداستۇرلى ونەر تەاترى – وسىنداي ومىرلىك قاجەتتىلىكتەن دۇنيەگە كەلگەن مادەنيەت وشاعى. بيىلعى جىلى يۋنەسكو شەڭبەرىندە 1000 جىلدىعى تويلانىپ جاتقان الماتى – ەلىمىزدىڭ مادەني، رۋحاني ورتالىعى. ايتا كەتۋ كەرەك، قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعى لماتى قالاسىنىڭ 1000 جىلدىعى قارساڭىندا قالامىزدا كوپتەگەن باسقا دا ەلەۋلى وقيعالار ورىن الماق، ولاردىڭ ءبىرى – وسىدان تۋرا ءبىر ايدان سوڭ اشىلاتىن، قالامىزدىڭ ساۋلەتتى عيماراتتارىنىڭ بىرىنە اينالاتىن مۇز سارايى. بۇل ءدۇبىرلى تويعا ەلباسىمىزدىڭ قاتىسۋى كۇتىلۋدە.
الماتى قالاسى اكىمى باۋىرجان بايبەكتىڭ ايتۋىنشا، «الاتاۋ» ءداستۇرلى ونەر تەاترىندا حالىقارالىق دەڭگەيدەگى فەستيۆالدار، ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى، ونەردى ناسيحاتتايتىن شارالار جۇيەلى وتكىزىلىپ، جاستاردى تاربيەلەيتىن ۇيىرمەلەر تۇراقتى جۇمىس جاسايدى. وسى باعىتتاعى ونەر ۇجىمدارىنىڭ باسى ءبىر ورتالىقتا توعىسىپ، بولاشاقتا «الاتاۋ» تەاترى قازاق مادەنيەتىنىڭ قارا شاڭىراقتارىنىڭ بىرىنە اينالماق.
راسىندا، الماتى قالاسىندا "الاتاۋ" ءداستۇرلى ونەر تەاترى اشىلعانى بارشا قازاقتى قۋانىشقا بولەدى. الايدا، ونىڭ بويىنا قان جۇگىرتىپ، دۇرىس باعىتتا جۇيەلى جۇمىس ىستەتە ءبىلۋ تىكەلەي باسشىلىققا كەلگەن ادامعا بايلانىستى بولماق.«الاتاۋ» ءداستۇرلى ونەر تەاترىنا باسشىلىققا قازاق ونەرى ماسەلەلەرىنەن، تاريحىنان حابارى جوق ادام كەلسە، وندا يگى باستاما قىل اياعى قۇردىمعا كەتۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى، زيالى قاۋىم وكىلدەرى بۇل مارتەبەلى قىزمەتكە ۇلتتىق ونەردىڭ جاناشىرى، ءانشى، ونەرتانۋشى، كومپوزيتور، كينو ستسەناريستى، ءارتىس، «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى ۇيىمداستىرعان كوپتەگەن ءىس-شارالاردىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن ەرلان تولەۋتايدى لايىق دەپ ەسەپتەيدى. بۇگىندە تانىمال ونەرتانۋشى، كۇيشى اقساقالىمىز جارقىن شاكارىم باستاعان بۇل ۇسىنىس الەۋمەتتىك جەلىلەردە قىزۋ قولداۋ تاۋىپ وتىر. كەيبىر كىسىلەر ءجۇرسىن ەرماندى دا بۇل ورىنعا لايىق دەپ ەسەپتەپ وتىر. ونداي جاعدايدا جۇگىرىپ جۇمىس جاسايتىن ەرلان تولەۋتايداي جاس ەر-ازاماتتاردىڭ ءبىرىن شىعارماشىلىق جونىندەگى ورىنباسار ەتىپ تاعايىنداسا، قۇبا-قۇپ بولار ەدى.
ارمان اۋباكىر،
«ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگىنىڭ جەتەكشىسى
