داحاتا، جيۋچيۋان جانە ت.ب. ۇساق ايماقتار مەن باتىس ەلدەرى وڭتۇستىك جولىنداعى سەگىز مەملەكەت ءاpi-بepi سابىلىپ جاتقان ادامداردى ازىق-تۇلىكپەن،ات-كولىكتەرىن جەمشوپپەن قامدايمىز دەپ اۋىر جۇك ارقالاپ وتىر. شالعايدا جاتىپ مەنمەنسىگەن، الاياق ەلدىڭ ەلشىلەرىن قارسى الىپ، شىعارىپ سالۋ ءۇشىن جول بويىنداعى ەلدەردى بوستان-بوسقا شىعىنداتۋ، ازدىرىپ-توزدىرۋ تىم ۇيلەسىمدى شاراعا جاتپايدى»،- دەپ تالاي رەت داتناما جازدى. بipaق قاڭلى بارىس-كەلىسىن جاڭادان باستاعان ەل بولعاندىقتان، ات-اتاعىن الىس تۇپكىرلەرگە دەيىن جايۋدى كوزدەگەن ءحان اۋلەتى ونىمەن قارىم-قاتىناسىن ۇزبەي ساقتاپ قالدى».
ءKوpiپ وتىرمىز، قاڭلى قىتايدان ەڭ قاشىق ورنالاسقان تۇركى تايپالارىنىڭ بipi, سوندىقتان دا قىتايلىقتار ونىمەن بارىس-كەلىس ورناتۋ كەرەك پە، جوق پا دەگەن ماسەلەنى ۇزدىكسىز تالقىلاعان. سونىمەن بipگe عۇنداردان تايسالعاندىقتان، قىتايلىقتار كاڭلىنىڭ حانىنىڭ قىتايعا تاۋەلدى بولعانىن قالايدى.ويتكەنى قىتايمەن ءومip بويى تايتالاسىپ كەلە جاتقان عۇندار، قاڭلىلاردىڭ قىتايدى كوزگە ىلمەگەنىن بايقاسا، قىتايمەن ساناسۋدى قويۋى مۇمكىن ەدى. مۇنى قىتاي بيلەۋشىلەرى جاقسى ەسكەردى جانە سوندىقتان دا قاڭلىمەن قارىم-قاتىناستى ۇزبەۋ كەرەك دەگەن پىكىرگە توقتالدى.
ارينە، قاڭلىنى تاۋەلدى ەتۋ ءۇشiن ونىڭ توڭىرەگىندەگى كورشىلەرىن دە جاقسى ءبىلۋ قاجەت ەدى. سوندىقتان دا قىتاي جىلنامالارى قاڭلىنىڭ اينالاسىنداعى ەلدەر تۋرالى دا ناقتىراق مالىمەت بەرۋگە كۇش سالعان. مىسالى، ولاردان «قاڭلىنىڭ سولتۇستىك-باتىسىندا شامامەن، 2 مىڭ لي قاشىقتا اورس (ابزوي) ەلى تۇرادى. بۇل ەلدىڭ 100 مىڭنان اسا وقشىسى بار. ادەت-عۇرپى قاڭلىلارمەن ۇقساس. بۇل جاعاسى جايداق تەلەگەي تەڭىزگە تاقاۋ ورنالاسقان. سولتۇستىك تەڭىز دەگەن ول بولار»، - دەگەن جولداردى وقيمىز.
قىتاي جىلنامالارىنداعى قاڭلىلاردىڭ كورشىسى تۋرالى دەرەكتەر قاڭلىنىڭ ءوزىنىڭ شارۋاشىلىعىن جانە ىشكى-سىرتقى ساياساتىن جاقسىراق بىلۋىمىزگە كومەكتەسەتىنىن ايتپاسقا بولمايدى. «داد-ۋان ەلى استاناسى - كاسان قالاسى. چان-ەننان 12 مىڭ ءجۇز 50 لي شالعاي. 60 مىڭ ءتۇتىن، 300 مىڭ جان، سوعىسقا جارامدى 60 مىڭ ادام بار. بىردەن جانداس حان جانە سانات حان تاعايىندالادى. داد-ۋاننىڭ شىعىسىنان باسقاقتىق تۇرعان جەرگە دەىنن 4013 لي، باتىسىنان قاڭلىنىڭ بەتەن كالاسىنا دەيىن 1510 لي، وڭتۇستىك-باتىسىنان ۇلى نۇكىسكە دەيىن 690 لي سولتۇستىگى قاڭلىمەن، وڭتۇستىگى ۇلى نۇكىسپەن ىرگەلەس. ونىن جەر بەدەرى، اۋە ىقىلىمى، ونىمدەرى ۇلتتىق ادەت-عۇرپى ۇلى نۇكىس، پارفيا ەلدەرىمەن قارايلاس داد-ۋاننىڭ شىعىسى مەن باتىسىندا جۇزىمنەن شاراپ اشىتىلادى. بايلاردىڭ ۇيلەرى 10 نەشە مىڭنان شاراپ ساقتايدى. شاراپتارى الدەنەشە ون جىل تۇرسا دا بۇزىلمايدى. حالقى سالتىنان شاراپقا قۇمار كەلەدى. جىلقىلارى جوڭىشقامەن باعىلادى.
داد-ۋاندا 70-تەن استام قالا-كەنت بار، تۇلپار تۇقىمدى جىلقى كوپ وسەدى. اتاقتى قان كوبىك - تاڭىرلىك cايگۇلiكتiڭ تۇقىمى دەگەن اڭىز بار. داد-ۋاننىڭ تۇلپار تۇقىمدى جىلقىسى تۋرالى ءحان ۋديگە ەڭ العاش مالىمەت بەرگەن ادام - جاڭ چياڭ. حان-ۋدي وسىدان كەيىن ەلشى ارقىلى مىڭ التىن جانە التىن تۇلپار ءمۇسىنىن جىبەرىپ، ونان تۇلپار تۇقىمىن سۇراتتى. اسا شالعايدا جاتقان ءحان اۋلەتىنىڭ قالىڭ قولى بۇل اراعا كەلە المايدى دەپ ويلاعان داد-ۋان حانى تۇلپار تۇقىمدى جىلقىلارىن بەرۋگە قيماپتى. سودان ءحان ەلشىسى داد-ۋان حانىنا ءتىل تيگىزگەندىكتەن، داد-ۋان حانى ونى ءولتىرىپ، الىپ بارعان زاتتارىن تارتىپ الىپتى. سونىمەن كوكتىڭ ۇلى نەيس سانعۇنى لي گۋاڭليدى ىلگەرىندى-كەيىندى 100 مىڭنان اسا قولمەن داد-ۋانعا جورىققا اتتاندىردى، بۇل جورىق 4 جىلعا سوزىلدى.
(جالعاسى بار)
ارداق بەركىمباي
