سەرىك قيراباەۆ پەن ءاليا بەيسەنوۆا. بۇل قوس ەسىم سوناۋ مەكتەپ جاسىنان-اق بىزگە اسا تانىس. سىنىپتان سىنىپقا كوشكەن سايىن ءار 1 قىركۇيەكتە قولىمىزعا تيەر وقۋلىقتىڭ العاشقى بەتىن اسىعا اشقانىمىزدا، ەڭ ءبىرىنشى كوزگە تۇسەتىنى دە وسى ەسىمدەر بولاتىن. وقۋشى كۇنىمىزدەن جارىسا وقىپ، تانىمىمىزدى ءوسىرىپ، كوكجيەگىمىزدى كەڭەيتكەن وسىناۋ وقۋلىقتاردىڭ اۆتورىمەن جۇزبە-ءجۇز كەزدەسۋ بالا ۇعىمى ءۇشىن ەرتەگىلەر ەلىندە بولاتىن قيال-عاجايىپتاي كورىنەتىن. ويلاساق بولدى، كوز الدىمىزعا دانىشپان ادامدار ەلەستەيتىن. سوندىقتان بولار، مەجەلى ۋاقىتتا اكادەميكتەردىڭ اۋلاسىنا كەلۋىن كەلسەك تە، تەتىكتى باسۋعا جۇرەكسىنىپ تۇرىپ قالدىق. ارعى جاقتان بالا قيال جەتەلەيتىن ەرتەگىلەر ەلىنىڭ ەسىگى ايقارا اشىلاتىنداي ەرەكشە ءبىر سەزىم تولقىنىسىنا تۇستىك. بالالىق شاققا ساياحات جاسايمىز دەپ، ۋادەلى ۋاقىتتىڭ 10 مينۋتىن وتكىزىپ العانىمىزدى بايقاماپپىز دا. قوڭىراۋ سوعىلدى. قاقپانى ءساندى كيىنگەن، شاشى جاراسىمدى ەتىپ جينالعان اپا اشتى. تەك سۋرەتتەن كورىپ، ءبىز دە وسى كىسىگە ۇقساساق دەپ سىرتتاي تامسانىپ جۇرەتىن ادەمى اپاي وسى - ءاليا بەيسەنوۆا. مىنە، قوس قاباتتى كوتتەدجدىڭ تابالدىرىعىن دا اتتادىق. تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ جينالعان بولمەلەردى باسىپ اۋىزعى ۇيگە وتتىك. توردە كەمەڭگەرلىكتىڭ بيىك ەتالونىنداي بولىپ وتىرعان ابىز اقساقال سەرىك اتاعا سالەم بەردىك. اتا ادەتتەگىشە سابىرلى، بىراق نۇر تولى جانارىنان مەيىرىم شۋاعى توگىلەدى. قورقىنىش بيلەگەن بويىمىزدى ەندى ماقتانىش سەزىمى كەرنەي باستادى. ۇستەلدى جاعالاي جايعاسىپ، ءاليا اپانىڭ ءسۇت قاتقان ءتاتتى شايىنان ىشە وتىرىپ: - وزدەرىڭىزدىڭ اقىلدارىڭىزدى تىڭداپ، تاعىلىمدى ومىرلەرىڭىزدەن ۇلگى الىپ كەتۋگە كەلدىك، - دەپ، بۇل شاڭىراققا كەلۋىمىزدىڭ سەبەبىن تۇسىندىرە باستاپ ەدىك; – اقىلى كوپ زاماندا قازىر اقىل ايتۋ دا قيىن عوي، - دەپ اكادەميك اتا ءبىر كۇرسىنىپ الدى.
- اتا، سوندا دا اڭگىمەمىزدى اقساقال دەيتىن سوزدەن باستايىقشى. قازىر وسى ءبىر ۇعىمعا ساياتىن قاريا بار ما نەمەسە بۇگىنگى اقساقال قانداي بولۋى كەرەك؟
سەرىك اتا:
- اقساقال دەگەن ءداستۇر سىيلاعان قازاقتاي ەلدىڭ سالتىندا بار نارسە عوي. ۇلكەن، كوپتى كورگەن، ءومىردىڭ ساباقتارىنان وتكەن ادامداردىڭ تاجىريبەسى كوپ بولادى. ءتالىمىن ايتىپ، جۇرتتى ۇيىتىپ وتىراتىن سونداي ادامداردى حالىق اقساقال دەيدى. الايدا كىمنىڭ اقساقال، كىمنىڭ اقساقال ەمەس ەكەنىن ءبىلۋ بۇگىندە وڭايعا تۇسە قويمايدى. زامان دەگەننىڭ ءوزى ادامنىڭ تۇعىرىن بۇزىپ جىبەردى. ەلدىڭ كوپشىلىگى اقساقالدىققا دايىن ەمەس. سوندىقتان جاسى كەلگەندەردىڭ بارلىعىن اقساقال دەپ ايتا المايمىز. «كوپ جاساعاننان ەمەس، كوپتى كورگەننەن سۇرا» دەپ قازاق تەگىن ايتپاعان عوي. دەگەنمەن، حالىقتىڭ داستۇرىندە بار نارسە جوعالمايدى. وسى جاسقا دەيىنگى ومىرىمدە مەن بىرقاتار ادامدارمەن، ۇلكەن كىسىلەرمەن ەتەنە ارالاستىم. كوپتەگەن ادامدى كوردىم. سولاردىڭ ىشىندە جاسى ۇلعايعان ساتىندە، زەينەتكەرلىككە شىققاننان كەيىن دە اقساقالدىعىن جوعالتپاعاندار ءبىزدىڭ ورتامىزدا بولدى. مىسالى، كەشەگى بايكەن ءاشىموۆتى، كوپ جىل قازاقستان ۇكىمەتىن باسقارعان نۇرتاس وڭداسىنوۆتى، قازىرگى كوزى تىرىلەردەن ماقتاي ساعديەۆ، ساعادات نۇرماعامبەتوۆتەردى شىن ماعىناسىنداعى اقساقالداردىڭ قاتارىنا جاتقىزامىن. ساعادات دەگەن اسكەري سالاداعى ادام، بىراق ازاماتتىق قالپىن دا، مىنەزىن دە، سالماقتىعىن دا – ءبارىن ساقتاعان ەرەكشە ءبىر كەرەمەت جان. شىن ماعىناسىنداعى اقساقالدار دەپ وسىلاردى اتاۋعا بولادى دەپ ويلايمىن. سوندىقتان اقساقال دەپ شاشى اعارعاننىڭ بارلىعىن اتاپ، ءسوزدىڭ قادىرىن تىم ارزانداتىپ ءجىبەرمەگەن دۇرىس. ەلدىڭ ءبارىنىڭ ارمانى، ءبارىنىڭ تىلەيتىنى – قازاقتىڭ قازاقتىعىن ساقتاپ قالۋ. وسى ءبىر ۇلى مۇراتتان ءبىز تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى كوپ ۇمىتتەنىپ ەدىك. ەلىمىزدەگى بۇگىنگى احۋالدار بۇل سەنىمىمىزدى بىرتىندەپ ازايتىپ بارا جاتىر. مەن سەندەرگە شىنىن ايتايىن، انا ءتىلىمىزدىڭ كەلەشەگى ءالى دە بۇلدىر. قازاقتىڭ سانى ارتقانىمەن، قازاقشا سويلەيتىندەر كوبەيگەن جوق. تۋعان ءتىلدىڭ ناسيحاتتالۋى ءالى دە جەتپەيدى. انا ءتىلىن كوركەيتىپ جاتىرمىز دەيتىننىڭ ءبارى قۇر بوسقا اقشا شىعارۋ عانا. ورتاق مۇددەگە جۇمىلىپ جاتقاندارى نەكەن-ساياق. ۇلتتىق تاربيە تەك تىلگە جەتىكتىكپەن شەكتەلمەيتىنىن ەسكەرۋ كەرەك. حالىقتىق مۋزىكا مەن سالت-داستۇرلەرىمىز دە – قازاقىلىقتىڭ نەگىزگى قاينار كوزى. اۋىزەكى سويلەي بىلۋمەن قازاق ءتىلىنىڭ وركەنى وسپەيدى. قازاقشا ويلاپ، قازاقشا جازا دا ءبىلۋ كەرەك.
ءاليا اپا:
- قازىر پەداگوگيكا دەگەنگە ءبىز شەتەلدىڭ ادىستەمەلەرىن جاتتاپ الىپ، سولاردى العا تارتامىز. باسقاعا بارماي-اق، ابايدىڭ قارا سوزدەرىنىڭ تاربيەلىك ءمانى قانداي زور. ول ءۇشىن بالانى ۇلتتىڭ ءداستۇرىن بىلەتىندەي ساۋاتتاندىرۋ كەرەك. قازاقتا جىر-تولعاۋلار جەتەدى. الەمدىك مۋزىكانى مەڭگەرمەس بۇرىن، اۋەلى قازاقتىڭ دومبىراسىنىڭ قۇدىرەتىن بويعا سىڭىرگەن ءجون. مىسالى، موتسارتتىڭ، شتراۋستىڭ تۋىندىلارىن جاقسى كورەمىن. ول – كلاسسيكا. الايدا، قۇرمانعازى، تاتتىمبەت، دينانىڭ كۇيلەرىمەن عۇمىر كەشەمىن. بۇگىنگى جاستار ۇلاعاتتى، ءبىلىمدى، دارىندى ادامداردى بىلمەيدى. وسىعان قارنىمىز اشادى. ابايدى ۇلى وتان سوعىسىندا قايتىس بولدى دەگەنگە قالاي شالقاڭنان تۇسپەيسىڭ؟ شوقاندى بىلمەگەن جاستان قالاي تۇڭىلمەيسىڭ؟ سوندىقتان بالا تاربيەسىنە نەمقۇرايلى قاراماعان ابزال. ونىڭ ەڭ باسىندا انا ءتىلىمىز، ۇلتتىق تاعىلىمىمىز جاتۋى كەرەك.
- ستۋدەنتتىك جىلدارىڭىزدان باستاپ قالادا تۇرىپ كەلە جاتىرسىزدار، بىراق سويلەگەن سوزدەرىڭىزدەن، وتباسىلارىڭىزدان قاشاندا قازاقىلىقتىڭ ءيسى اڭقىپ تۇرادى، مۇنىڭ سىرى نەدە؟
سەرىك اتا:
- ءبىز تازا قازاق وتباسىندا وسكەن ادامدارمىز عوي. ءاليا دا ءبىزدىڭ ەلدىكى. اكەلەرى ۇلكەن اۋقاتتى بولعان دا، كەزىندە تاركىلەۋگە ۇشىراپ، جەر اۋدارىلىپ كەتىپ، ەكەۋمىز كەيىن الماتىدا تابىستىق. شەشەسى 1986 جىلى 96 جاسىندا قايتىس بولدى. قازاقى تاربيەدەگى يبالى ادام ەدى. تۋعان انامداي بولىپ كەتتى. اعايىن-تۋىس، دوس-جاران، ەلدەن كەلەتىن جاماعايىن ۇيىمىزدەن ۇزىلگەن ەمەس. قازاقى بولاتىن سەبەبىمىز سول. اپامىز ارقانىڭ باياعى ءداستۇرى بويىنشا، قوناققا ەت بەرگەن ۋاقىتتا تۋراتپاي، قازانعا مۇشە-مۇشەسىمەن سالدىراتىن. ءبىز دۇكەننەن تارازىعا تارتىپ ەت الىپ كورگەن ادامدار ەمەسپىز. قويدى تۇتاستاي الىپ، قىستا سوعىم سويۋدى ادەتكە اينالدىردىق. ول داستۇرلەر بىزدە ساقتالىپ قالدى. اپام ءومىردەن وتسە دە، ءاليا وسى كۇنگە دەيىن ەتتى داستارقانعا تۇتاستاي قويادى. بۇدان وزگە ەلدەن ءبىلىم ىزدەپ كەلگەن تۋىسقاندارىمىزدىڭ بالالارىنىڭ بارلىعى دا ءبىزدىڭ قولىمىزدا وقىدى. كىشكەنتاي ءۇيىمىز، ءبىر ۇزىن ۇستەلىمىز بار بولاتىن. بارلىعىمىز جاعالاي وتىرىپ تاماق ىشەمىز، ۇيىقتار كەزدە ءبارى وسىنىڭ استىندا اياقتارىن سوزىپ-سوزىپ جىبەرىپ جاتا قالادى دا، مەن ۇستەلدە وتىرىپ ديسسەرتاتسيا جازاتىنمىن. ءبىز وسى قالپىمىزعا بىردەن تۇسە قالعان جوقپىز، تاعدىر ۇسىنعان قيىندىقتىڭ بارلىعىنان ءوتىپ كەلدىك. ماڭداي تەر، ادال ەڭبەگىمىزبەن جەتكەنىمىزدى ەلدىڭ ءبارى بىلەدى. مەن ءوزىم شامام كەلگەنشە كەز كەلگەن ماسەلەگە ادالدىقپەن قارايمىن، بۇرا تارتاتىن جەرىم جوق. ءبىر شاڭىراقتا تۇرعاندىقتان، اسەر ەتپەي تۇرمايدى، الەكەڭ دە ول جاعىنا تازا، ادال.
ءاليا اپا:
- ەڭبەكتىڭ زەينەتىن كورىپ وتىرعان شاقتا ءبارى ادەمى كورىنگەنمەن، ءبىز عىلىمعا وڭايشىلىقپەن كەلگەن جوقپىز. عىلىم جولى – اۋىر جول. عالىم بولۋ – ول ءبىر زاتتى قوپارىپ تاستاپ، جاڭالىق اشۋ ەمەس. ىزدەنىسىڭدى قورىتىپ، سونى پايداعا جاراتىپ، بىلگەنىڭدى ءارى قاراي دامىتۋ. ال ونى وتباسىمەن ۇشتاستىرۋ ءتىپتى قيىن. بىراق، ءبىز سول اۋىرتپالىقتىڭ بارلىعىن ەڭبەكپەن جەڭدىك. بىرىنشىدەن، وتباسىنىڭ بىرلىگى، ەكىنشىدەن، ادامنىڭ ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ نامىسى دەگەن بولادى، ياعني ماقسات ەتكەن مۇراتىڭدى جەتەر جەرىنە جەتكىزىپ، ۇزاق ۋاقىت ءبىر قالىپقا ءتۇسىرىپ، سودان قورىتىندى شىعارۋ. قازاقتىڭ قاي ازاماتىن الماڭىز، ءبارى دە قازىر ساۋاتتى، ءبارى دە ەلدىڭ تاعدىرىن ويلايدى. بىراق، سول ىزگىلىكتى ارى قاراي دامىتىپ الىپ كەتە الاتىندارى سيرەك. ماسەلەن، مەنىڭ ءوز باسىم وتباسىن باعىپ، جار كۇتۋدە ءتورت ادامنىڭ ءتالىمىن ەرەكشە كورگەن جانمىن. ولار: ءسابيت مۇقانوۆتىڭ، عابيدەن ءمۇستافيننىڭ، ءابدىلدا تاجىباەۆتىڭ جانە عالي ورمانوۆتىڭ جارلارى، اسىل اپكەلەرىم. 50-جىلدارداعى جازۋشىلاردىڭ جۇبايلارىنىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن ءوزارا كەرەمەت سىيلاستىعى، جار كۇتۋدەگى ايرىقشا قامقورلىقتارى ماعان عۇمىرلىق ونەگە بولدى. مەن سول مۇحاڭدى دا، سابەڭدى دە، ءابدىلدانى دا كوزىممەن كوردىم، وتباسىلارىمىزبەن وتە جاقسى سىيلاستىق. بۇگىندە ولاردى كەيبىرەۋلەر سىيىسپايدى ەكەن دەپ، ءبىر-بىرىنە جاۋ شىعارىپ ءجۇر. بۇل – كەيىنگى جاستاردىڭ قالامگەرلەردىڭ ويىن، قارىم-قاتىناسىن بىلمەگەندىكتەن تۋىنداپ جاتقان قاساڭ تۇسىنىك قوي. ماسەلەن، مۇحتار اۋەزوۆ لەنينگرادتا وقىپ، ەۋروپالىق تاربيە العان، تەرەڭ ادام. سابەڭ بولسا، ەل اراسىنان شىققان تازا حالىقتىق تالانت. ەكەۋىنىڭ وسى ەكى باعىتىن كوپ جاعدايدا ءبىر-بىرىنە قارسى قويعىسى كەلەدى. الايدا مەن وتباسىندا بۇلارداي تاتۋ، ىزەتتى، داستارقان باسىندا سولارداي بىرىمەن-ءبىرى عاجاپ ۇيلەسىم تاۋىپ، ۇستەل ۇستىندە وتىرىپ-اق ۇلتتىق يدەيانى دامىتىپ كەتە بەرەتىن جانداردى كورگەن ەمەسپىن. ال ەندى ءماريام اپايدىڭ كۇيەۋىن سىيلاۋى، سابەڭدى الاقانىنا سالىپ ايالاۋى وتباسىلىق ءومىردىڭ العاشقى باسپالداقتارىن باسقان ءبىز ءۇشىن ۇلكەن ساباق بولدى. ءماريام اپاي 100-گە كەلىپ ومىردەن قايتتى. سەراعاڭ ەكەۋمىز سول اپامىزبەن سىيلاستىعىمىزدى ومىردەن وتكەنشە ۇزبەي، سوعىمىمىزدىڭ باسىن اپارىپ باتاسىن الىپ، كويلەك-كونشەگىن، شايىن بەرىپ ەرەكشە قۇرمەت ەتىستىك. مەن بولماي قالسام، ورنىمدى جوقتاتپاي، سەراعاڭا اناسىنداي شايىن بەرىپ وتىردى. مىنە، ءبىز وسىنداي جاعدايدا تاربيەلەندىك. سىيلاستىق پەن قۇرمەتتىڭ ورتاسىندا قالاي 64 جىل بىرگە ءومىر سۇرگەنىمىزدى بىلمەي دە قالدىق. مۇنىڭ بارلىعى بالالارىمىز بەن كەلىندەرىمىزگە، نەمەرەلەرىمىزگە عۇمىرلىق ساباق.
- اپا، ءسىز تەك ءبىر اۋلەتكە كەلىن بولىپ تۇسكەن جوقسىز، بۇكىل الاش رۋحانياتىنا كەلىنسىز… «جان ساۋلەم» دەپ ءان شىرقايتىن نۇرعيسا تىلەنديەۆتىڭ، «ارىستانىم-اي» دەيتىن قالتاي مۇحامەدجانوۆتاردىڭ ەرەكشە ىقىلاسىنا بولەنگەن سىزدە ارمان بار ما؟
ءاليا اپا:
- ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ەسىگى تىلەكتەس دوستارعا ءاردايىم اشىق، داستارقانىمىز جايۋلى بولدى. شاڭىراعىمىزدان كىسى ۇزىلمەيتىن. ۇيدە بولماساق تا، وزدەرى كەلىپ-كەتىپ جۇرە بەرەتىن. ول ۋاقىت جوقشىلىق كەز عوي، باسپاناسىز جۇرگەن جولداستارى سەراعاڭدى پانالاپ، ءبىزدىڭ ۇيگە كەلەتىن. سوندا بىرەۋىنە قاباق شىتىپ، ءتاي دەمەي، كەلگەن قوناقتى سەراعاڭنىڭ ءوزىن قالاي سىيلاسام، سولاي قابىلدادىم. بۇل – وتباسىنىڭ سىيلاستىعىنان تۋاتىن باقىت. اقتاقاش دەيتىن ەدىك، مىنا ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ كەلىپ، جاڭبىر جاۋىپ كەتىپ، وسى ۇيدە قونساق ەكەن دەيتىن. بۇل – سەراعاڭنىڭ جايلىلىعى. ول كەزدەگى شىعارماشىلىق ادامدارىنىڭ دەنى ءوزىنىڭ تۋىندىلارىمەن دارىپتەلدى دە، وتباسىنا كوڭىل بولۋدەن قالىپ قويدى. ال ءبىز كەرىسىنشە، قولىمىزدان كەلگەنشە بوس ۋاقىتىمىزدىڭ بارلىعىن بالالارىمىزبەن بىرگە وتكىزۋگە تىرىستىق. مەنىڭ نەگىزگى تاعدىرىم، بار باقىتىم – وتباسىمنىڭ، بالالارىمنىڭ باقىتىمەن تىكەلەي بايلانىستى. اكەسى دە، اناسى دا جانىندا بولىپ، مەيىرىم مەن تاربيەنىڭ ۋىزىنا جارىتىپ ءوسىرۋدى باستى قاعيدام ەتتىم. ەندى سول بالالارىما باقىت بەرسە ەكەن دەپ تىلەيمىن.
- اقساقالدىق دەگەندە ويعا ورالىپ وتىرعانى عوي، قازىرگە دەيىن اڭىز قىلىپ ايتاتىن عىلىمدا عانا ەمەس، ومىردە دە ۇستازدىق پەن شاكىرتتىكتىڭ جارقىن ۇلگىسىن كورسەتكەن قاينەكەي جارماعانبەتوۆ پەن ءسىزدىڭ، مۇحتار اۋەزوۆ پەن زەينوللا قابدولوۆتىڭ اراسىنداعى رۋحاني ۇندەستىكتىكتىڭ جالعاسى بۇگىنگى جاستار اراسىندا نەگە ءۇزىلىپ قالدى؟
سەرىك اتا:
- يا، ونداي ادامدار بولدى. ءبارىمىز دە ۇستازدىڭ الدىن كورىپ، شاكىرت بولدىق. ءبىزدىڭ عىلىمعا كەلىپ، كەمەلدەنۋىمىزگە ەڭ العاشقى كومەكتەسكەن دە سول كىسىلەر. ونى جازىپ تا ءجۇرمىن. مەنى ەڭ ءبىرىنشى عىلىمعا تارتىپ، كانديداتتىق ديسسەرتاتسيامنىڭ وپپونەنتى بولعان – مۇحتار اۋەزوۆ. سوعىستان كەيىنگى كەزەڭ، 1950 جىلداردىڭ باس كەزىندە ادەبيەت تاريحىنىڭ وچەركتەرىن جازۋ ماقساتىندا اۆتورلىق ۇجىم قۇرىلىپ، ونى مۇحاڭنىڭ ءوزى باسقاردى. سوندا زەينوللا بار، مەن بار، ايحان نۇرحاتوۆ، تاحاۋي احتانوۆ بار تاعى دا باسقا جازاتىن جاستاردىڭ بارلىعى اتالمىش جوبانىڭ اياسىنا شوعىرلاندىق. ادەبيەتتەگى تۇساۋىمىزدى كەسكەن دە – وسى جيناق. ودان كەيىن قاينەكەي جارماعامبەتوۆتىڭ ەسىمىن ەرەكشە ىلتيپاتپەن ەسكە الامىن. ستۋدەنت كەزىمدەگى جازا باستاعان دۇنيەلەرىمنەن ۇشقىن كورىپ، جازۋشىلار وداعىندا بايانداما جاساتاتىن. وسى كىسىنىڭ ارقاسىندا مەن وداققا، ادەبي ورتاعا ەرتە كىردىم. ۇلكەن اعالاردىڭ بارلىعى جاستارعا قامقور بولا ءبىلدى. ادەبي ورتادا عانا ەمەس، ومىردە دە وتباسىمىزبەن ارالاسىپ، شاي-سۋدى بىرگە ءىشىپ كەتە بەرەتىنبىز. اپاڭنىڭ ايتىپ وتىرعانى سول. ولار ءبىزدى بالاسىنعان جوق، كەلەشەگىمىزدەن مول ءۇمىت كۇتىپ، قورعان بولا ءبىلدى. ال بۇگىن ادامنىڭ پەيىلى بۇزىلىپ كەتتى. بۇرىنعىداي كەڭشىلىك جوق. مەن كەشە سوعىستى كوزىممەن كورگەن اداممىن. سوعىس كەزىندە ەكى ادام، ەكى ءۇي قاتار وتىرىپ، بارىن ءبولىپ جەيتىن. قازىر كورشىڭە سىرىڭكە، تۇز سۇراپ بارساڭ، الا المايسىڭ. ءبىر قاتىگەزدىك زامان تۋىپ كەتتى. ادام ادامعا باۋىر دەپ ۇيرەتىپ ەدى بۇرىنعىلار. قازىر ادام ادامعا قاسقىر بولىپ بارا جاتىر. قاتىگەزدىك قايدان كەلدى؟ وسىنى ويلانعانىمىز ءلازىم. الگى عابيت مۇسىرەپوۆ قازاقتىڭ قازاقتان باسقا جاۋى جوق دەگەندە، وسى مىنەزىمىزگە رەنجىپ ايتقان عوي. بىزگە باياعى كۇننىڭ كەڭ پەيىلدىلىگى كەرەك.
- پەيىل نەگە وزگەرىپ كەتتى، اتا؟
سەرىك اتا:
- مەن سونى ءوزىم دە ءتۇسىنبەيمىن. نارىق تا اسەر ەتكەن بولار…
اتا ساۋالىمىزعا عالىم كوزقاراسىندا ەمەس، قاراپايىم قاريا رەتىندە جاۋاپ بەرگىسى كەلدى بىلەم، بىراق جاۋابىن ءدوپ باسىپ تاۋىپ، ادامدار اراسىنداعى بۇل سالقىندىقتىڭ سالدارىن ناقتى تارقاتىپ بەرە الماي، ءۇنسىز ويلانىپ ۇزاق وتىردى. دەمىنەن كۇرسىنىس سەزىلدى. ابىز اقساقالدىڭ ۇلت بولاشاعىنا، ەل ەرتەڭىنە بەي-جاي قارامايتىندىعىن وسى ءبىر كۇرسىنىسى مەن ويعا شومعان ۇنسىزدىگىنەن ايقىن بايقادىق. ءۇزىلىپ قالعان اڭگىمەمىزدى ءسال ۇنسىزدىكتەن كەيىن قايتا جالعادىق.
- «ءوزىمنىڭ تۋىس، جاقىندارىمنان كەيدە جاتباۋىرلىقتى سەزىنگەندىكتەن «مەنىڭ اكەلەرىم» اتتى ەستەلىك، تولعانىستارىمدى جازدىم» دەپ ەدىڭىز ءبىر سۇحباتىڭىزدا. ول جاتباۋىرلىقتىڭ سەبەبىن نەدەن ىزدەۋ كەرەك؟
سەرىك اتا:
- ونىڭ راس، قىزىم. اعايىندى ادامدار اراسىندا ءبىرىنىڭ بالاسىن ءبىرى باۋىرىنا باسىپ اسىراپ الۋ – بۇل ءبىزدىڭ اكەلەرىمىزدەن قالعان ءداستۇر بولاتىن. مەن دە سولاي، اكەمنىڭ اعاسىنىڭ قولىندا ءوستىم. ونى ەسەيگەن كەزىمدە رەنجىپ، اكەمە دە ايتتىم. «وسىنىڭ كەرەگى نە جاتباۋىر جاساپ، ءار بالا ءوز اكەسىنىڭ باۋىرىندا جۇرمەي مە؟» – دەگەنىمدە، اكەمنىڭ ايتقانى: «ەەە، سەن تۇسىنبەيسىڭ عوي. ءبىزدىڭ ساياساتىمىز سەندەردى جات قىلماۋ، ءبولىنىپ كەتپەسىن دەگەنىمىز»، – دەدى. اكەمدى سوندا بىراق ءتۇسىندىم. مىسالى، مەنىڭ وزىممەن بىرگە تۋىسقان بالالار بار. ول باۋىرلارىما جات ەمەسپىن، قانشا دەگەنمەن، مەن تۋعان اكەدەن ولار دا تۋدى. ال مەنى اسىراپ العان اكەمنىڭ بالالارىمەن ءبىر توسەكتە ءوستىم، بۇلارمەن ءتىپتى جاقىنمىن. سوندىقتان تەلقوڭىر، ەكەۋىنە دە ورتاق قۇلىن سەكىلدى قوس اكەمنەن دە كەتە المايمىن. مىنە، شالداردىڭ جاتباۋىر قىلماۋ دەگەن ساياساتى وسى ەدى عوي. قازىرگى قىزدار اعايىننىڭ بالاسىن باۋىرىنا باسپاق تۇگىلى، ءوز بالاسىن ءوزى لاقتىرىپ كەتىپ جاتىر. وسىلاردىڭ بارىنە تاربيەنىڭ جاڭاشا جولدارىن قاراستىرۋ كەرەك. ال ونداي ىزدەنۋگە ۇكىمەت بارمايدى. بيلىكتەگىلەردىڭ شارۋاسىنىڭ بارلىعى اسىعىس. تەك قانا تەزدەتىپ ىستەپ، ەلدiڭ قابىلداۋىنا قارسى باعدارلامالار شىعارادى دا، ونى ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرىن جەدەل تۇردە جۇزەگە اسىرۋدى جۇكتەيدى. سونىڭ سالدارىنان حالىقتىڭ سانا-سەزىمىن، ۇلتتىق پسيحولوگياسىن ءتاربيەلەۋ دەگەن سىندى قۇندىلىقتارعا مۇلدەم كوڭىل اۋدارىلماي كەتتى. مۇنىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ زاماننىڭ ۇلكەن اۋىرتپاشىلىعىن تۋعىزىپ وتىر.
وسى كەزدە ءشاي قۇيىپ، جولداسىنىڭ ءسوزىن بولمەي تىڭداپ وتىرعان اپامىز اڭگىمەگە ارالاسىپ، ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى. بالالارى جونىندە، ۇرپاق تاربيەسى توڭىرەگىندەگى كەلەلى ويلارىن، ومىرلىك تاجىريبەسىن ورتاعا سالدى.
ءاليا اپا:
- سول سەبەپتى دە ءبىز بالا-شاعامىزدى بارىنشا باۋىرمال ەتىپ ءتاربيەلەۋگە بارىمىزدى سالدىق. بالالارىمىزدىڭ الدى ماسكەۋدە لاۋازىمدى قىزمەتتە. بىلتىر 60 جاسقا تولعان مەرەيتويىن تويلاپ قايتتىق. ورتانشى بالامىز دۇنيەدەن ەرتە كەتتى. ودان كەيىنگىسى رەسەيدىڭ ەلشىلىگىندە ىستەيدى. مەن بالالارىممەن كادىمگى جاستارشا ءومىر سۇرەمىن. كەلىندەرىممەن قىزىمداي قارىم-قاتىناس جاسايمىن. الايدا، ولار ءوزىنىڭ جولىن، مەن ءوزىمنىڭ مىندەتىمدى بىلەمىن. اۋىلدىڭ قاتال ەنەلەرىندەي «ءارى ءجۇر»، «بەرى ءجۇر»، «ويتپە»، «بۇيتپە» دەپ تالاپ قويا المايمىن. سەبەبى، قازىرگى جاعداي – بۇكىل الەمدىك دەڭگەيدەگى تالاپقا ساي ءومىر سۇرۋگە داعدىلانۋ. بىراق، ادەت-عۇرىپتى ساقتاۋ، قاي جەردە جۇرسە دە اتاۋلى مەرەكەلەردە سەراعاڭنىڭ شاڭىراعىندا جينالۋ – بۇل ءبىزدىڭ بالالاردىڭ بۇلجىماس قاعيداسى. قازىرگى قاتىگەز قوعامدا اتا-اناسىن قارتتار ۇيىنە اپارىپ تاستايتىن تاسجۇرەكتەردى دە كورىپ ءجۇرمىز عوي. ونىڭ بارلىعى اتا-انانىڭ بالانى دۇرىس تاربيەلەمەۋىنەن بولادى. ەكەۋى ءبىرى جوقتا ءبىرىن «اكەڭ كەلە جاتىر»، «قازىر اناڭ كەلەدى» دەپ بالالارىن ۇيدە وزدەرى بولماسا دا سىرتىنان سىيلاپ، قۇرمەت تۇتتىرۋعا ۇيرەتۋ كەرەك. اتا-اناسىن سىيلاعاننان بالا جامان بولمايدى. ءبىزدىڭ شاڭىراقتا بۇل – بۇلتارتپاس قاعيدا. داستارقاننىڭ باسىنا اكەلەرى كەلمەي، ەشكىم وتىرمايدى. ارقايسىسىنىڭ ءوزىنىڭ ورنى بار. قازىر ونداي قاۋىمداسۋ جوق. ادامدار ءبىر-بىرىنە جاتباۋىر بولىپ بارا جاتىر.
اڭگىمە بارىسىندا ءبىرىنىڭ پىكىرىن ءبىرى قولداپ، جانارىمەن-اق بار جايدى ۇعىنىسىپ وتىرعان قوس عالىمنىڭ ايتپاي تۇسىنىسەر كوزقاراستارىنان ءبىر-بىرىنە دەگەن شەكسىز سەنىم مەن ۇلكەن قۇرمەتتىڭ قۋاتىن سەزىنگەندەي بولدىق. الايدا وسى جەردە اكادەميكتەر اراسىنداعى باسەكەلەستىك دەگەن ساۋال دا كوكەيىمىزدە قىلتيىپ تۇرىپ الدى. ورايى كەلگەندە سۇراعىمىزدى دا قويىپ جىبەردىك.
- ارينە. ماسەلەن، اتالارىڭ شىققان گازەتتىڭ بارلىعىن ۇيگە اكەلىپ وقيدى. ۋاقىتىم بولماسا دا، مەنىڭ ءمىندەتىم – كەشكە جاقىن سول گازەتتەردىڭ بارلىعىن قاراپ شىعۋ. ۇيدەگى باسەكەلەستىك بىزدە ۇلكەن. ول كىتاپ جازعاندا، مەن نەگە كىتاپ جازبايمىن؟ مەن ودان كەمبىن بە؟ ءۇيدىڭ شارۋاسىن ىستەگەنمەن، مەنىڭ دە ءوز ماقساتىم، مىندەتىم، وزىندىك «مەنىم» بار. سىرتتاي جايدارى كورىنگەنىممەن، ىشتەي ەشنارسەگە باعىنا قوياتىن ادام ەمەسپىن. بىراق، سەراعاڭمەن سالعىلاسىپ، «سەنىڭ انا شارۋاڭ ارتىق، مىناۋىڭ كەم» دەمەيمىن. جوق زاتتى سۇراپ الىپ وتىرامىن. مىسالى، ادەبيەتتىڭ ماعان بەيمالىم جايتتارىمەن بەتپە-بەت كەلگەندە اعاڭنىڭ كومەگىنە جۇگىنەمىن. تابيعاتتىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن بىلمەي جاتسا، سەراعاڭ مەنەن سۇرايدى.
سەرىك اتا:
- «ەكى قوشقاردىڭ باسى ءبىر قازانعا سىيمايدى عوي» دەيدى كەيبىرەۋلەر. سىيىسپايتىن ەش نارسەمىز جوق، ءۇيىمىز كەڭ. ونىڭ دا، مەنىڭ دە جەكە جازۋ ورنىمىز بار. مەن جوعارعى قاباتقا شىعىپ كەتەمىن. كەشكى مەزگىل، داستارقان باسىندا، ۇيىقتايتىن كەزدە بولماسا، كەيدە ءتىپتى ءبىرىمىزدى-ءبىرىمىز كورمەيمىز دە. ول كوبىنەسە ءوز جۇمىستارىمەن تۇزدە جۇرەدى، مەن ۇيدە وتىرىپ جازامىن. الدىندا جۇمىسى بار، قولى بوساماي جاتقان ايەل ەشۋاقىتتا ءوزىنىڭ ەرىنىڭ سەنىمىنە سىزات تۇسىرمەيدى. ەڭبەك باردا، بوگدە شارۋاعا ۋاقىت بولمايدى. بوگدە شارۋاعا ۋاقىت بولماعان جەردە ىنتىماق جاراسا بەرەدى.
ءاليا اپا:
- جوق! ۇيىقتاماۋىم ءمۇمكىن، بىراق، وندايعا بارمايمىن. قانداي قاۋىرت شارۋالارمەن جۇرسەك تە، ءبىز بالا تاربيەسىن ەكىنشى ورىنعا ىسىرعان ەمەسپىز. ولاردى اكەسى جازۋعا ۇيرەتتى. وقۋعا ءتۇسكەندە ءبىر ەسىكتى بارىپ قاعىپ، كومەك سۇراۋدى بىلمەدىك. ءوز بەتتەرىنشە ءتۇسىپ، ءوز ەڭبەكتەرىمەن وقۋلارىن ءبىتىرىپ شىقتى. ماسكەۋدەگى بالام 16 ءتىلدى بىلەدى، كىشى ۇلىمىز دا سولاي. ءبىز دە ءوزىمىزدىڭ تازا ەڭبەگىمىزبەن ۇيرەنىپ، ءوز بەتىمىزشە كەتتىك، بالالار دا ءىزىمىزدى جالعادى. الپىستاعى ۇلىمىز بالاشا ءبىزدىڭ بار شاي، قانت، تاماعىمىزدى قامتاماسىز ەتىپ وتىرادى. جاعدايىمىز كەلمەيتىندىكتەن ەمەس، بالانىڭ اتا-انا الدىنداعى پەرزەنت پارىزىن سەزىنۋى ءۇشىن بۇل اسا ماڭىزدى. سوندا ول ەرتەڭ ءوزى دە جاقسى اكە بولادى. بالاعا تالاپ قويىپ، ونى جۇگەندەي ءبىلۋ كەرەك. اتا-انا ءسال ءمۇلت كەتىپ، بالانى ەركىنە جىبەرسە، كەيىن ازابىن ءوزى تارتادى. وسىنىڭ ءبارى – شەكتەۋ.
سەرىك اتا:
- وتباسى دەگەندە، مەنىڭ تىلىمنىڭ بەرىكتىگى – جولداسىم. تەكتى جەردىڭ قىزى. جاستايىنان جەتىم بولىپ، قيىندىقتىڭ بارلىعىن جەڭىپ ۇيرەنگەن. سۇمدىق ەڭبەكشى، جۇمىس دەسە جانىن بەرەدى. ستۋدەنت كەزىندە، بار بولعانى 19 جاسىندا كەلىن بولىپ ءتۇستى، العاشقى كەزدە ينستيتۋت ءبىتىرىپ الىپ، اسپيرانتۋراعا ورىن بولماي ءۇش جىل جۇمىس ىستەپ ءجۇردى. سوندا جۇمىستان كەلىپ، كيىمىن اۋىستىرا سالىپ، ءۇيدىڭ شارۋاسىن ىستەيدى، قوناق كۇتەدى. بالا تاربيەسى دە نەگىزىنەن وسىنىڭ موينىندا بولدى. ۋاقىتىن ۇيقىنىڭ ەسەبىنەن السا دا، ايتەۋىر ءىسىن تىندىرادى. اسپيرانتۋرادا وقىپ جۇرگەن كەزدىڭ وزىندە كەشكىسىن بالالارىن جاتقىزىپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاقىتىنا شەيىن قاعازىمەن وتىراتىن. سول ەڭبەك ءبىزدى بۇگىنگى ۇشپاعىمىزعا شىعارعان. قاراماعان دۇنيەسى جوق. ارابتاردىڭ قازاقستان ءجونىندەگى كارتاسىن تاۋىپ، ەڭ العاش جاريالاعان دا وسى اپالارىڭ. كەيىن ەكولوگياعا اۋىستى. ەكولوگيانىڭ عىلىم ەسەبىندە قالىپتاسىپ، فاكۋلتەت مارتەبەسىن الۋىنا تىكەلەي مۇرىندىق بولىپ، ءوزى سوندا 10 جىل دەكان قىزمەتىن اتقاردى. قازىر ساباق بەرمەيدى، ارنايى عىلىمي ورتالىق اشىپ بەرگەن، سول جەردە جۇمىسىن ىستەيدى. ءۇيدىڭ ءتىرشىلىگىنىڭ بارلىعى تاعى ءوزىنىڭ موينىندا. قۇداي ءساتىن سالىپ، ەكەۋمىزدىڭ ىنتىماعىمىز جاراستى. الدىڭعى جىلى 60 جىل بىرگە تۇرعانىمىزدى تويلادىق. ءبىزدى سىرت قاراپ، كوپ ەل «جۇبىمەن جۇرگەن اققۋ سياقتىسىڭدار» – دەيدى. اللانىڭ بەرگەن عۇمىرىن وسىلاي ءسۇرىپ جاتقان جاعدايىمىز بار.
ءاليا اپا:
- جەتپىس جىلعا جۋىق بىرگە ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتساق، ول – ءبىر-بىرىمىزگە دەگەن سەنىمنىڭ ارقاسى. ۋاقىتىم جەتپەي، مۇرنىمنان شانشىلىپ جاتسام دا، سەراعاڭنىڭ اسى ۋاقىتىندا بەرىلمەي قالۋ دەگەن مەندە بولمايدى. اۋىرىپ قالما، اسىڭدى ىشە قويشى دەپ بايەك بولىپ ءجۇرەمىن. ءتىپتى، ول كىسى مەنىڭ قانداي جاعدايدا جۇرگەنىمنەن، قانداي قيىنشىلىقتارمەن بەتپە-بەت كەلگەنىمنەن بەيحابار بولۋى مۇمكىن. الايدا، ءوز مىندەتىمدى جاقسى ءبىلەمىن. بويىما اتا-انا، ۇلكەن اپالارىمنىڭ سىڭىرگەن ءتالىمى – جاردى كۇتۋ. اعاڭدى ءۇيدىڭ ۇساق-تۇيەك شارۋاسىنا ارالاستىرمايمىز. سەراعاڭ توڭازىتقىشتا قانداي تاماق تۇرعانىن دا بىلمەيدى. شىرپىنى جاعىپ، تاڭەرتەڭگى ۋاقىتتا گازعا شاي قويا سالۋ دا سەراعا ءۇشىن جات. حالقىمىزدىڭ وتاعاسىن كۇتۋدىڭ تولىپ جاتقان تاسىلدەرى بار. ەر-ازاماتتىڭ تاماعىن الدىنا قويساڭ، ودان جۇمساق، ودان ءتاۋىر ادام بولمايدى. ال جۇمىستان جۇبايىڭنىڭ سوڭىنان كەلىپ: «قازاندى قارادىڭ با، ءۇي ورنىندا ما؟» – دەسەڭ، ارينە، ول ەر ادامعا ۇنامايدى. سول سەبەپتى دە وتباسىندا كەلىسپەۋشىلىكتەر تۋىپ جاتادى. جاستارىمىز بۇگىندە ءتىپتى، كۇيەۋىنە «بالانى ءوزىڭ قاراي سال» دەيتىن جاعدايعا جەتىپ وتىر. ەرلەردىڭ ءرولىن ءتومەندەتىپ، اقشا تابام دەپ، ايەلدەر وتباسىنىڭ بۇرىنعى قالىپتاسقان زاڭدىلىعىن جوققا شىعارۋدا. بۇل جاعدايدا كىنانى بالادان ەمەس، اتا-انادان ىزدەۋ كەرەك. ەگەر دە ونىڭ اتا-اناسى ورىسشا تاربيەلەنسە، بالانىڭ دا ۇيادان سول تاربيە نەگىزىندە تۇلەپ ۇشاتىنى داۋسىز. ەرتەڭ سونىڭ زاردابىن كۇللى ۇلت تارتادى. ال ۇلتتىق تاربيەنى بويىنا ءسىڭىرگەن بالانىڭ جايى مۇلدەم بولەك. سوندىقتان ءبىز قازىر «قالانىڭ بالاسى ەل بالاسى بولا الا ما؟» دەگەن ۇلكەن سۇراق قويۋىمىز كەرەك. ەل بالاسى قاشان، قاي ۋاقىتتا بولادى؟ ۇلتىن ويلاپ، وتكەن تاريحىنا بەيجاي قاراماي، ودان تاعىلىم الا بىلسە – ەل بالاسى دەگەن سول.
- اپا، ءوزىڭىز ايتىپ وتىرسىز عوي قازىر ايەلدەر دە تابىس تابادى دەپ. سوندا وتباسىنىڭ بيلىگى كىمدە بولۋى كەرەك؟
ءاليا اپا:
- تابيعاتتىڭ ءوزى ەر ادامدى ايەلدەن ءبىر ساتى جوعارى ەتىپ جاراتقان. ايەلدى تومەن ەتەكتى دەپ نەگە ايتادى؟ سوندىقتان، كۇيەۋىڭ جاقسى ما، جامان با – ول ماڭىزدى ەمەس. باستىسى – سەن سوعان قىزمەت جاساپ، سونى دارىپتەپ، كورسەتىپ، حالىق الدىنا شىعارۋعا مىندەتتىسىڭ. جاقسى ايەل ەسىكتەگى ەرىنىڭ باسىن تورگە سۇيرەيدى. ەگەر اقىلى جەتسە، ازاماتىڭ سەنى دە قۇرمەتتەيدى. بىراق، قالاي دەگەنمەن دە، بالاڭنىڭ دۇرىس ازامات بولىپ ەر جەتۋى ءۇشىن اكەنىڭ ورنى ايرىقشا. اكە قاشاندا ءۇيدىڭ دىڭگەگى بولۋى كەرەك. دىڭگەگى دۇرىس بەكىمەگەن شاڭىراق شايقالعىش كەلەدى. سوندىقتان قيراباەۆ اۋلەتىنىڭ ءدىڭگەگى – سەراعا. انە، اعالارىڭ وتىر عوي. ول دا، مەن دا جاس بولدىق. جاس بولعاندا دا مەن كورىكتىلەۋ جاس بولدىم. بىراق، وتباسىنىڭ تارتىبىنە بايلانىستى ءبىرىمىزدى-ءبىرىمىز رەنجىتىپ، «سەن قايدا كەتىپ بارا جاتىرسىڭ؟»، نە بولماسا «اقشانى كوپ الىپ ەدىڭ، ول قايدا كەتتى؟»، – دەپ قالتا قاراپ، بولماشى نارسەدەن جانجالدىڭ وتىن تۇتاتاتىنداردىڭ ساناتىنان ەمەسپىز، بارلىعىن سابىرعا جەڭدىرەمىز. مەن وسى ۋاقىتقا دەيىن سەراعاڭنىڭ جۇمىس ورنىنا اياق باسىپ كورگەن ادام ەمەسپىن. تاڭەرتەڭ ەرىمدى جايدارى قاباقپەن ادەمى ەتىپ كيىندىرىپ شىعارىپ سالامىن. بۇل – مەنىڭ مىندەتىم. جۇمىس بابىندا ارتىق ايتا ما، كەم ايتا ما، وندا شارۋام جوق. ول وزىنە-ءوزى جاۋاپ بەرەدى. ال مەنىڭ وزىمە جۇكتەلگەن ءوز جاۋاپكەرشىلىگىم بار. ول كىسىنىڭ باستى جۇمىسى – جازۋ، الاڭسىز وتىرىپ عىلىممەن اينالىسۋ. «اكەمىزدى كۇتە گور» دەپ بالالاردىڭ ماعان بەرگەن تاپسىرماسى دا اكەگە دەگەن ۇلكەن قۇرمەت، سىيلاستىقپەن استاسادى. ءبارى وسىنىڭ اۋزىنا قارايدى. سەبەبى، ءۇرىم-بۇتاقتىڭ نەگىزگى قازىعى – سەراعا. مەن ون جەردەن عالىم، مىڭ جەردەن دانىشپان بولايىن، ءۇيدىڭ تىرەگى – اعالارىڭ.
- ۇستازسىزدار، شاكىرت پسيحولوگياسىن ءجىتى زەرتتەيسىزدەر. ەركىندىك، بوستاندىق دەگەندى بۇگىنگى قازاق جاستارى قالاي ءتۇسىنىپ ءجۇر؟
ءاليا اپا:
- اكە – ۇلعا، انا – قىزعا سىنشى بولۋ كەرەك. وتباسىندا بارلىعى دا ەركىن ەكەن دەپ، تىم شەكتەن شىعىپ كەتۋگە بولمايدى. بەرەكە-بىرلىگى مىزعىماس وتباسى، مىقتى مەملەكەت بولۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءتارتىپ كەرەك. ءتارتىپ بولماعان جەردە، تاربيە دە بولمايدى. ەركىندىكتىڭ ءوزى مەنىڭ تۇسىنىگىمدە، بۇل – بالانىڭ ويلاۋ جۇيەسىنە ەركىندىك بەرە وتىرىپ، تاربيەدە تەجەۋ. ۇلتتىق تاربيەنى بويعا سىڭىرۋدە ەركىندىككە مىندەتتى تۇردە شەك قويىلادى. ءبىزدىڭ جاستار جات ەلدىڭ جامان قىلىقتارىن ەركىندىك دەپ ءتۇسىنىپ، سونى بويلارىنا سىڭىرۋدە. الايدا، ول – ەركىندىك ەمەس، ەلىكتەگىشتىك. ءوزىن-ءوزى تاپتاۋ. قازاقتىڭ ەركىندىگى دەگەن بولەك. ماسەلەن، ءبىزدىڭ وتباسىندا سەراعاڭنىڭ الدىندا بالالاردىڭ ەشبىرى كوسىلىپ سويلەي بەرمەيدى. كەلىندەر دە ءوزىنىڭ ءىسىن بىلەدى. اتا-انانىڭ ءار سوزىندە، ءار ىسىندە ۇلتتىق تاربيە جاتۋى كەرەك. شاي قۇيىپ وتىرىپ اكەسىنە، ۇلكەن ادامدارعا بۇرىن بەرۋ دەگەن سىندى كۇندەلىكتى ىستەر ارەكەتىمىزدىڭ استارىندا دا بىلىنبەيتىن تاربيە جاتادى. ال، ونى قالاي ۇعىنادى، قالاي قورىتادى – ول بالانىڭ ساناسىنا بايلانىستى.
تاربيەنى تىلگە تيەك ەتكەن اپا بىزدەن دە اقىلىن ايامادى
– وتباسىنداعى تاربيەنىڭ نەگىزگى ءتىنى – انا. ايەل ادام كەز كەلگەن نارسەگە دولدانىپ، ۇرىس شىعارا بەرۋدەن اۋلاق بولعانى ابزال. جولداسىڭ جۇمىستان شارشاپ كەلدى مە، «نەگە كەش كەلدىڭ؟! – دەپ بىردەن اشۋعا ەرىك بەرمەي، جايدارى، جىلى جۇزبەن قارسى الۋىڭ كەرەك. ەسىكتەن كەلە شاشى دۋدىراپ، دۇرسە قويا بەرسە، كۇيەۋى: «سىرتتا جۇرگەنىم جاقسى» دەپ، تۇزگە قاشاتىن بولادى. ازاماتىن ۇركىتەتىن دە، سۋىتاتىن دا ايەلدىڭ ءوزى. ايەل اقىلدى بولسا، ەركەكتىڭ ەركىندىگىنىڭ بارلىعىن ءوزى بيلەيدى. مىسالى، ونىڭ تۇزدەگى جۇمىسىندا مەنىڭ شارۋام نە؟ ۇيگە كەلدى عوي، ەسىكتەن كىرگەننەن-اق مەن دە جايناپ، جادىراپ كۇتىپ الامىن. ايەل جۇمساق بولۋ كەرەك. قازاق فولكلورىنداعى ەڭ ءبىر كەلەڭسىز اڭگىمەنىڭ بارلىعى كەلىنگە باعىتتالادى. «اتىڭ جامان بولسا ساتىپ قۇتىلاسىڭ، قاتىنىڭ جامان بولسا، قايتىپ قۇتىلاسىڭ؟!» – دەيدى. ايەلگە دەگەن تالاپ قازاقتىڭ ماقال-ماتەلدەرىندە وتە كوپ. سونى نەگە قازىر پايدالانباسقا؟ قايتالاپ ايتامىن، ايەل مەن ەر ادامنىڭ ءبىر-بىرىمەن ۇزاق ۋاقىت تاتۋ-ءتاتتى بىرگە تۇرۋىن عابيدەن مەن جارىنان ۇيرەنسىن. ەكەۋىنىڭ ولە-ولگەنشە قالجىڭدارى تاۋسىلماي كەتتى. ورىستاردىڭ اراسىندا بىرەۋلەر قوسىلعاندارىنا 25 جىل تولۋىنا توي جاساپ، سونى اڭىزداي عىپ ايتادى. ال ءبىز 65 جىل بىرگە قول ۇستاسىپ كەلە جاتىرمىز. ءالى قىزىعىمىز بىتكەن جوق، ماحابباتىمىز تاۋسىلعان ەمەس. ماحابباتتى شىڭداي ءبىلۋ كەرەك. جاسارا ءبىلىپ، سودان قۋات الا ءبىلۋدىڭ ماڭىزى زور. قازاقتا ۇلكەن بايبىشەلەر، ەل بيلەگەن كەمەڭگەر انالار كوپ بولدى. وسىنىڭ بارلىعى ۇلكەن تاعىلىم. ماسەلەن، قاراشاشتى الايىق. ۇلكەن داۋلاردى مۇدىرمەستەن شەشىپ، جيرەنشەنىڭ ابىرويىن اسقاقتاتقان عوي. سوندا قاراشاش داۋدى مەن شەشتىم دەپ ايتپايتىن كورىنەدى، كەيىن حالىق قاراشاشتىڭ ءوزىن تاۋىپ الادى. مىنە، قازاق ايەلىنىڭ ۇلتتىق تاربيەسى ءوزى كورىنبەي، ءوزىنىڭ ءىس-ارەكەتى ارقىلى ورتانى بيلەۋ، داستارقانىن بيلەۋ، ەلدى بيلەۋ، بار شارۋانى استىرتىن جايعاپ ءجۇرۋ. ءوزى كورىنبەيدى، كۇيەۋىن اسقاقتاتىپ ۇستايدى. بۇل – قاراشاشتىڭ كەمەڭگەرلىگى. سوندىقتان ءار ايەل قاراشاشتىڭ ءرولىن اتقارۋ كەرەك.
اتى اڭىزعا اينالعان اكادەميكتەردىڭ جاستىق شاقتىڭ ەڭ اياۋلى ساتتەرىنەن بولىسكەن اسەرلى ەستەلىگىنەن ۇعىنعانىمىزداي، ومىرلەرى ونەگەگە اينالعان قوس عالىمنىڭ سەزىمدەرى دە سەنىم مەن شىنايى سىيلاستىقتىڭ قۇنارىنان ءنار الىپ، بوي كوتەرىپ، جاپىراق جايعاندىعى. ءبىر كەزدەگى ۇركەك سەزىمدى باسىنان وتكەرىپ، سۇيگەنىنە دەگەن ماحابباتىن سىيلاستىقتىڭ شىڭىنا شىعارا بىلگەن بوزبالا مەن بويجەتكەن بۇگىندە تامىرىن تەرەڭگە جايىپ، ۇلكەن اۋلەتكە اينالىپ وتىر. اقىلمان اتا مەن ادەمى اجە بولىپ، وشاعىن مەيىرىم شۋاعىمەن نۇرلاندىرۋدا.
- اپاي، ءسىزدى ءان سالادى، بي بيلەيدى، كوڭىلدەنەدى، ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعى ەرەكشە دەيدى زامانداستارىڭىز. ومىرگە دەگەن مۇنداي قۇشتارلىقتىڭ ادام عۇمىرىن ۇزارتۋداعى سەپتىگى قانشالىقتى دەپ ويلايسىز؟
ءاليا اپا:
- اعاڭنان سۇرا، ءبىز ەكەۋمىز جيىنداردا قوسىلىپ ءان ايتاتىن ەدىك. جاستىق شاقتا ايتقانىمىزبەن، قازىر ءان دەگەن قالدى عوي. بىراق، ءان ايتقان، بي بيلەگەن، ومىرگە بەيىمدەلگەن ادامدى جاقسى كورەمىن. مۇمكىن ەنەرگيا سودان دا شىعار. اقىلدى تەك قانا سوزبەن ەمەس، ءوز باسىڭنان وتكىزىپ بارىپ ايتۋ كەرەك. بالالارىمنىڭ ارقايسىسى دا ولەڭ، ءان ماسەلەسىنە كەلگەن ۋاقىتتا، ايتاتىنى جوق، ءبارى ول جاعىنان ساۋاتتى. سولاردى توپەپ وتىرىپ مۋزىكاعا باۋلىدىم. ويتكەنى، شەتەلدە جۇرەدى، مۋزىكانى ءبىلۋ كەرەك. ارينە، موتسارت، بەتحوۆەن، شتراۋستاردى الەمدىك مۋزىكا كلاسسيكتەرى رەتىندە مويىنداپ، باعالاعانىمىزبەن، ۇرپاق بويىنا ۇلت مۋزىكاسىن: قۇرمانعازى، قازانعاپ، ءتاتتىمبەتتەردى سىڭىرمەي، قازاقپىن دەپ ايتۋ شالالىق. ۇلتتىق قۇناردىڭ بارلىعى – وسى ۇلتتىق مۋزىكامىزدا. سونى ۇرپاق بويىنا ءسىڭىرۋ كەرەك. اتا-انا ۋاقىتىنىڭ جوقتىعىنا قاراماستان، بالاسىن ءومىر تالابىنا سايكەس تاربيەلەۋگە ءمىندەتتى. مىسالى، مەن جوعارعى وقۋ ورنىندا باسىنا ورامال بايلاعان قىزداردى اۋديتوريادان شىعارىپ جىبەرەمىن. قازاق ەشۋاقىتتا قىزدىڭ باسىنا جاۋلىق سالمايدى. ورامالدى كەلىنشەك كەزدە بايلايدى. قازاقتاي قىزدى تاربيەلەگەن، ۇلىقتاعان حالىق جوق. بۇكىل اقىن-جازۋشىلاردىڭ ولەڭ-جىرلارى قىزعا ارنالعان. قىز دەگەن جۇمباق. وعان بەرىلەر تاربيەنىڭ دە قىر-سىرى جەتەرلىك. انا ءسۇتىن ەمبەگەن، انا بويىن يدىرتپەگەن بالادان انالىق تا، اتا-انانى قۇرمەتتەۋ دە شىقپايدى. انانىڭ جىلى الاقانىن سەزبەگەن بالا قايىرىمسىز، قاتىگەز، ساتقىن بولىپ شىعادى. ادام ەكولوگياسى دەگەن – وسى.
- اتا، ەندى ءسىزدىڭ ەرەكشە ءبىر قىرىڭىز داستانداردى جاتقا وقيتىندىعىڭىز. زەردەڭىزدىڭ تۇنىق بولۋىنىڭ باستى قۇپياسىن بىلگىمىز كەلەدى…
سەرىك اتا:
- جاس كەزىمىزدەن كورىپ وسكەن تاربيەمىز وسى. ءبىزدىڭ ەلىمىز جاڭاارقا دەگەن جەر، ءان مەن جىرعا، داستۇرگە باي حالىق. ساكەننىڭ شىققان جەرى، كۇيدىڭ اتالارىنىڭ بارلىعى، ءانشى-جىرشىلار ءبىزدىڭ جاقتا كوپ بولعان. سول ءداستۇردى قۇلاعىمىزعا بالا كۇنىمىزدەن ءسىڭىرىپ وستىك. سوعىس ۋاقىتىندا، جاس بولىپ قاتارعا قوسىلا باستاعان كەزىمىزدىڭ وزىندە ءبىز «قالقامان-مامىر»، «ەڭلىك-كەبەكتى»، ساكەننىڭ «كوكشەتاۋىن»، ماعجاننىڭ «باتىر بايانىن» جاتقا ءبىلەتىنبىز. مەن وسى كۇنگە شەيىن سولاردى جاتقا ايتامىن. جاس كۇندە جاتتاعان نارسە ۇمىتىلا قويمايدى. ول كەزدە شاكارىمنىڭ اتىن اتامايمىز. ساكەندى دە، ماعجاندى دا ۇمىتىپ كەتتىك. ويىن-تويلاردا: «بالام، «باتىر باياندى»، «كوكشەتاۋدى» ايتشى»، – دەيدى. اۆتورلارىن اتامايمىز. تەك داستاندارىن جىرلايمىز. قازىر «ەڭلىك-كەبەكتى» كەيدە وڭاشا وتىرعاندا ەسىمە ءتۇسىرىپ كورەمىن، ارينە، كوبىسى ۇمىتىلىپ قالدى عوي، بىراق جىردىڭ ورتا تۇسىنا شەيىن ايتامىن. «قالقامان-مامىردىڭ» كەيبىر جولدارىن ۇمىتىڭقىراپپىن. بىلاي ۇزىن-ىرعاسىن ايتىپ شىعاتىنداي ءتۇرىم بار ءالى.
- سەرىك قيراباەۆ دەسە، ويىمىزعا بىردەن سىن ورالادى. اتالمىش جانردىڭ قايىرىنىڭ ازداۋ بولاتىندىعى – رۋحانيات سالاسىنداعى سىننىڭ جوعالىپ كەتۋىنىڭ باستى سەبەبى ەمەس پە؟
سەرىك اتا:
- قازىر بىرەۋگە بىردەڭە ايتساڭ جاماناتتى بولاسىڭ. مەن شىعارماشىلىعىمدى سىن جازۋدان باستادىم. تالاي ەلدى سىنادىم دا. سىن بولعان جەردە ارتىق-كەم ايتىلماي تۇرمايدى. وسى اۋەزوۆتەر دە، مۇقانوۆتار دا تالاي سىنالدى. ماسەلەن، داركەمباي مەككەگە كەتىپ بارا جاتقان قۇنانبايعا: «اقىسىن بەرىپ كەت، قۇداي الدىنا بارا جاتىرسىڭ عوي»، – دەپ قوداردان قالعان كىشكەنتاي نەمەرەسىن جەتەكتەپ كەلگەندە، اباي 5 تەڭگە اقشا بەردى» دەيتىن «اباي جولىنىڭ» سيۋجەتىن تەمىرعالي نۇرتازين سىنادى. سىنعا قۇلاق اسقان مۇحاڭ كەيىن ونى مۇلدەم وزگەرتىپ جىبەردى. قوداردىڭ نەمەرەسىن قياباي ەتىپ ەمەس، دارمەن دەپ ات قويىپ، ونى اباي وقىتىپ، ءوزىنىڭ شاكىرتى قىلىپ ۇستادى دەپ كەلتىرەدى. دەمەك، قۇنانبايدىڭ جاساعان ءىسىن 5 تەڭگەمەن الداپ العانداي قىلماي، ۇلكەن تاربيە رەتىندە العا شىعارىپ، جول كورسەتتى. ءسويتىپ، مۇحاڭ شىعارما وقيعاسىن «قۇنانبايدىڭ جاساعان ءىسىن اباي وسىلاي جۋىپ-شايدى» دەگەندى اڭعارتاتىن ۇلكەن گۋمانيستىك يدەياعا قاراي الىپ كەتتى. مۇنىڭ بارلىعى سىننان كەيىن بولعان وقيعالار. ول كەزدە ايتىلعان سىننان مىندەتتى تۇردە ناتيجە شىعارىلاتىن جانە «مەن» دەگەن ءسوز بولمايتىن. ءبارى كىشىپەيىل ەدى. ال قازىر زامان وزگەردى. پارتيانىڭ ءتارتىبىنەن قۇتىلعاننان كەيىن، ەلدىڭ ءبارى ءوزىن كلاسسيك سەزىنىپ، «مەن» دەپ شىعاتىن بولدى. ەگەر سىناي كوز جۇگىرتسەڭ، ءبىزدىڭ جازۋشىلاردىڭ جازىپ جاتقاندارىنىڭ بارلىعى مەمۋاردىڭ دەڭگەيىنەن اسپايدى. باستى كەيىپكەرلەر وزدەرى – «مەن، مەن». وسى ادامدى وسىرەتىن جول ما؟ جاقسى تاجىريبە تاريحتا ساقتالىپ، ودان ۇيرەنۋ كەرەك. قازىر ەل سىن ايتپايدى. ايتسا، دۇشپان كوبەيتەدى. سىننىڭ بارلىعى تاپسىرىسپەن جازىلاتىندىقتان دا، ماقتاۋدان ءارى اسا الماي قالدى. جازۋشىلاردىڭ ءبارى شەتىنەن كلاسسيك بولىپ كەتتى.
…بۇل كەزدە ساعات تا ءبىراز ۋاقىتتى كورسەتىپ قالعان بولاتىن. تاعىلىمدى اڭگىمەنىڭ ىسەرىندە وتىرىپ، ۋاقىتتىڭ دا قالاي زىمىراپ وتە شىققانىن بايقاماي قالىپپىز. قايتاتىن كەز جاقىنداپتى. داستارحان باسىنان تۇراردان بۇرىن اتادان باتا سۇراپ، ابىز اقساقالدىڭ حالقىنا ايتار تىلەگىن بىلگەن ەدىك.
سەرىك اتا:
- حالىققا ايتاتىنىم، ءبىزدىڭ ەڭ ۇلكەن بايلىعىمىز – تاۋەلسىزدىك. وسى ەركىندىك جولىندا قانشا بوزداق قىرشىنىنان قيىلىپ، قانشا گۇل ەرتە سولدى. سوندىقتان ەلدىگىمىزدى ساقتاۋ – ءبىزدىڭ قاسيەتتى پارىزىمىز. تاۋەلسىزدىككە جاپپاي قىزمەت ەتۋ كەرەك. كوكەيدەگى ۇلكەن قورقىنىش – تولىپ جاتقان شەنەۋنىكتەردىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدى ءوزىنىڭ جەكە باس پايداسىنا پايدالانعىسى كەلىپ، ۇلت بوستاندىعىنىڭ ءار جەرىنەن جۇلقىپ، بەرەكەسىن كەتىرىپ جاتقاندىعى. مەن وسىدان عانا قورقامىن. ايتاتىنىم – سول. ەلدىگىمىزدىڭ بايراعى تەك بيىكتە جەلبىرەسىن!
…باتاسىن بەرىپ، ءبىزدى قاقپاعا دەيىن اكادەميك اتانىڭ ءوزى شىعارىپ سالدى. ۇستازدىڭ عانا جۇزىنەن سەزىلەر مەيىرىمنەن بويىمىزعا دانالىقتىڭ ۇشقىنىن دارىتىپ، بىرنەشە ساعاتتىق اڭگىمەدەن ءبىرشاما جاسقا ەسەيىپ كەتكەندەي بولدىق. كەزىندە وقۋلىقتارىن وقىپ، سانامىزعا ءبىلىم ساۋلەسىن سىڭىرسەك، بۇگىن قوس عالىمنىڭ وزدەرىمەن جۇزدەسىپ، اڭگىمەلەسۋدەن ەندى عانا پارقىنا بويلاپ كەلە جاتقان ومىرىمىزگە عۇمىرلىق ازىق بولار ونەگە الىپ، ايالداماعا قاراي اياڭدادىق. بالا تانىمىمىزعا ۇيالاعان ەرتەگىلەر ەلىنىڭ ەسىگىن جاۋىپ، دانالىقتىڭ قاقپاسىن بەتكە الدىق...
نازەركە جۇماباي
