Akademıkter áýleti

3264
Adyrna.kz Telegram

Serik Qırabaev pen Álııa Beısenova. Bul qos esim sonaý mektep jasynan-aq bizge asa tanys. Synyptan synypqa kóshken saıyn ár 1 Qyrkúıekte qolymyzǵa tıer oqýlyqtyń alǵashqy betin asyǵa ashqanymyzda, eń birinshi kózge túsetini de osy esimder bolatyn. Oqýshy kúnimizden jarysa oqyp, tanymymyzdy ósirip, kókjıegimizdi keńeıtken osynaý oqýlyqtardyń avtorymen júzbe-júz kezdesý bala uǵymy úshin ertegiler elinde bolatyn qııal-ǵajaıyptaı kórinetin. Oılasaq boldy, kóz aldymyzǵa danyshpan adamdar elesteıtin. Sondyqtan bolar, mejeli ýaqytta akademıkterdiń aýlasyna kelýin kelsek te, tetikti basýǵa júreksinip turyp qaldyq. Arǵy jaqtan bala qııal jeteleıtin ertegiler eliniń esigi aıqara ashylatyndaı erekshe bir sezim tolqynysyna tústik. Balalyq shaqqa saıahat jasaımyz dep, ýádeli ýaqyttyń 10 mınýtyn ótkizip alǵanymyzdy baıqamappyz da. Qońyraý soǵyldy. Qaqpany sándi kıingen, shashy jarasymdy etip jınalǵan apa ashty. Tek sýretten kórip, biz de osy kisige uqsasaq dep syrttaı tamsanyp júretin ádemi apaı osy - Álııa Beısenova. Mine, qos qabatty kottedjdiń tabaldyryǵyn da attadyq. Tap-tuınaqtaı etip jınalǵan bólmelerdi basyp aýyzǵy úıge óttik. Tórde kemeńgerliktiń bıik etalonyndaı bolyp otyrǵan abyz aqsaqal Serik ataǵa sálem berdik. Ata ádettegishe sabyrly, biraq nur toly janarynan meıirim shýaǵy tógiledi. Qorqynysh bılegen boıymyzdy endi maqtanysh sezimi kerneı bastady. Ústeldi jaǵalaı jaıǵasyp, Álııa apanyń sút qatqan tátti shaıynan ishe otyryp: - Ózderińizdiń aqyldaryńyzdy tyńdap, taǵylymdy ómirlerińizden úlgi alyp ketýge keldik, - dep, bul shańyraqqa kelýimizdiń sebebin túsindire bastap edik; – Aqyly kóp zamanda qazir aqyl aıtý da qıyn ǵoı, - dep akademık ata bir kúrsinip aldy.

- Ata, sonda da áńgimemizdi aqsaqal deıtin sózden bastaıyqshy. Qazir osy bir uǵymǵa saıatyn qarııa bar ma nemese búgingi aqsaqal qandaı bolýy kerek?

SERIK ATA:

- Aqsaqal degen dástúr syı­laǵan qazaqtaı eldiń saltynda bar nárse ǵoı. Úlken, kópti kórgen, ómirdiń sabaqtarynan ótken adamdardyń tájirıbesi kóp bolady. Tálimin aıtyp, jurtty uıytyp otyratyn sondaı adamdardy halyq aqsaqal deıdi. Alaıda kimniń aqsaqal, kimniń aqsaqal emes ekenin bilý búginde ońaıǵa túse qoımaıdy. Zaman degenniń ózi adamnyń tuǵyryn buzyp jiberdi. Eldiń kópshiligi aqsaqaldyqqa daıyn emes. Sondyqtan jasy kelgenderdiń bar­lyǵyn aqsaqal dep aıta almaımyz. «Kóp jasaǵannan emes, kópti kórgennen sura» dep qazaq tegin aıtpaǵan ǵoı. Degenmen, halyqtyń dástúrinde bar nárse joǵalmaıdy. Osy jasqa deıingi ómirimde men birqatar adamdarmen, úlken kisilermen etene aralastym. Kóptegen adamdy kórdim. Solardyń ishinde jasy ulǵaıǵan sátinde, zeınetkerlikke shyqqannan keıin de aqsaqaldyǵyn joǵaltpaǵandar bizdiń ortamyzda boldy. Mysaly, keshegi Báıken Áshimovty, kóp jyl Qazaqstan Úkimetin bas­qarǵan Nurtas Ońdasynovty, qazirgi kózi tirilerden Maqtaı Saǵdıev, Saǵadat Nur­maǵambetovterdi shyn maǵynasyndaǵy aq­saqaldardyń qataryna jatqyzamyn. Saǵadat degen áskerı saladaǵy adam, biraq azamattyq qalpyn da, minezin de, salmaqtyǵyn da – bárin saqtaǵan erekshe bir keremet jan. Shyn maǵynasyndaǵy aqsaqaldar dep osylardy ataýǵa bolady dep oılaımyn. Sondyqtan aqsaqal dep shashy aǵarǵannyń barlyǵyn atap, sózdiń qadirin tym arzandatyp ji­bermegen durys. Eldiń báriniń armany, báriniń tileıtini – qazaqtyń qazaqtyǵyn saqtap qalý. Osy bir uly murattan biz Táýel­sizdik alǵannan beri kóp úmittenip edik. Elimizdegi búgingi ahýaldar bul senimimizdi birtindep azaıtyp bara jatyr. Men senderge shynyn aıtaıyn, ana tilimizdiń keleshegi áli de buldyr. Qazaqtyń sany artqanymen, qazaqsha sóıleıtinder kóbeıgen joq. Týǵan tildiń nasıhattalýy áli de jetpeıdi. Ana tilin kórkeıtip jatyrmyz deıtinniń bári qur bosqa aqsha shyǵarý ǵana. Ortaq múddege jumylyp jatqandary neken-saıaq. Ulttyq tárbıe tek tilge jetiktikpen shektelmeıtinin eskerý kerek. Halyqtyq mýzyka men salt-dástúrlerimiz de – qazaqylyqtyń negizgi qaı­nar kózi. Aýyzeki sóıleı bilýmen qazaq tiliniń órkeni óspeıdi. Qazaqsha oılap, qazaqsha jaza da bilý kerek.

 

ÁLIIa APA:

-  Qazir pedagogıka degenge biz sheteldiń ádistemelerin jattap alyp, solardy alǵa tartamyz. Basqaǵa barmaı-aq, Abaı­dyń qara sózderiniń tárbıelik máni qandaı zor. Ol úshin balany ulttyń dástúrin bile­tindeı saýattandyrý kerek. Qazaqta jyr-tolǵaýlar jetedi. Álemdik mýzykany meń­germes buryn, áýeli qazaqtyń dom­by­ra­­synyń qudiretin boıǵa sińirgen jón. Mysaly, Moarttyń, Shtraýs­tyń týyndylaryn jaqsy kóremin. Ol – klassıka. Alaıda, Qurmanǵazy, Táttimbet, Dınanyń kúıle­rimen ǵumyr keshemin. Búgingi jastar ulaǵatty, bilimdi, daryndy adamdardy bilmeıdi. Osyǵan qarnymyz ashady. Abaıdy Uly Otan soǵysynda qaıtys boldy degenge qalaı shalqańnan túspeısiń? Sho­qandy bilmegen jastan qalaı túńilmeısiń? Sondyqtan bala tárbıesine nemquraıly qaramaǵan abzal. Onyń eń basynda ana tilimiz, ulttyq taǵylymymyz jatýy kerek.

 

-  Stýdenttik jyldaryńyzdan bastap qalada turyp kele jatyrsyzdar, biraq sóılegen sózderińizden, otbasylaryńyzdan qa­shanda qazaqylyqtyń ısi ańqyp turady, munyń syry nede?

 

SERIK ATA:

- Biz taza qazaq otbasynda ósken adamdarmyz ǵoı. Álııa da bizdiń eldiki. Ákeleri úlken aýqatty bolǵan da, kezinde tárkileýge ushyrap, jer aýdarylyp ketip, ekeýmiz keıin Almatyda ta­bystyq. Sheshesi 1986 jyly 96 jasynda qaıtys boldy. Qazaqy tárbıedegi ıbaly adam edi. Týǵan anamdaı bolyp ketti. Aǵaıyn-týys, dos-jaran, elden keletin jamaǵaıyn úıimizden úzilgen emes. Qazaqy bolatyn se­bebimiz sol. Apamyz Arqanyń baıaǵy dástúri boıynsha, qonaqqa et bergen ýaqytta týratpaı, qazanǵa múshe-múshe­simen saldyratyn. Biz dúkennen tarazyǵa tartyp et alyp kórgen adamdar emespiz. Qoıdy tutastaı alyp, qysta soǵym soıýdy ádetke aınaldyrdyq. Ol dástúrler bizde saqtalyp qaldy. Apam ómir­den ótse de, Álııa osy kúnge deıin etti das­tarqanǵa tutastaı qoıady. Budan ózge elden bilim izdep kelgen týysqandarymyzdyń balalarynyń barlyǵy da bizdiń qolymyzda oqydy. Kishkentaı úıimiz, bir uzyn úste­limiz bar bolatyn. Barlyǵymyz jaǵalaı otyryp tamaq ishemiz, uıyqtar kezde bári osynyń astynda aıaqtaryn sozyp-sozyp jiberip jata qalady da, men ústelde otyryp dıssertaııa jazatynmyn. Biz osy qalpymyzǵa birden túse qalǵan joqpyz, taǵdyr usynǵan qıyndyqtyń barlyǵynan ótip keldik. Mańdaı ter, adal eńbegimizben jetkenimizdi eldiń bári biledi. Men ózim shamam kelgenshe kez kelgen máselege adaldyq­pen qaraımyn, bura tartatyn jerim joq. Bir shańyraqta turǵandyqtan, áser etpeı turmaıdy, Álekeń de ol jaǵyna taza, adal.

 

ÁLIIa APA:

- Eńbektiń zeınetin kórip otyrǵan shaqta bári ádemi kóringenmen, biz ǵylymǵa ońaıshylyqpen kelgen joqpyz. Ǵylym joly – aýyr jol. Ǵalym bolý – ol bir zatty qoparyp tastap, jańalyq ashý emes. Izdenisińdi qorytyp, sony paıdaǵa jaratyp, bilgenińdi ári qaraı damytý. Al ony otbasymen ushtastyrý tipti qıyn. Biraq, biz sol aýyrtpalyqtyń barlyǵyn eń­bekpen jeńdik. Birinshiden, otbasynyń birligi, ekinshiden, adamnyń óziniń jeke basynyń namysy degen bolady, ıaǵnı maqsat etken muratyńdy jeter jerine jetkizip, uzaq ýaqyt bir qalypqa túsirip, sodan qo­ry­tyndy shyǵarý. Qazaqtyń qaı azamatyn almańyz, bári de qazir saýatty, bári de eldiń taǵdyryn oılaıdy. Biraq, sol izgilikti ary qaraı damytyp alyp kete alatyndary sırek. Máselen, meniń óz basym otbasyn baǵyp, jar kútýde tórt adamnyń tálimin erekshe kórgen janmyn. Olar: Sábıt Muqanovtyń, Ǵabıden Mustafınniń, Ábdilda Tájibaevtyń jáne Ǵalı Ormanov­tyń jarlary, asyl ápkelerim. 50-jyl­dardaǵy jazýshylardyń jubaılarynyń bir-birine degen ózara keremet syılastyǵy, jar kútýdegi aıryqsha qamqorlyqtary maǵan ǵumyrlyq ónege boldy. Men sol Muhańdy da, Sábeńdi de, Ábdildany da kó­zimmen kórdim, otbasylarymyzben óte jaqsy syılastyq. Búginde olardy keı­bireýler syıyspaıdy eken dep, bir-birine jaý shyǵaryp júr. Bul – keıingi jastardyń qalamgerlerdiń oıyn, qarym-qatynasyn bilmegendikten týyndap jatqan qasań túsinik qoı. Máselen, Muhtar Áýezov Lenıngradta oqyp, Eýropalyq tárbıe alǵan, tereń adam. Sábeń bolsa, el arasynan shyqqan taza halyqtyq talant. Ekeýiniń osy eki baǵytyn kóp jaǵdaıda bir-birine qarsy qoıǵysy keledi. Alaıda men otbasynda bulardaı tatý, izetti, dastarqan basynda solardaı birimen-biri ǵajap úılesim taýyp, ústel ústinde otyryp-aq ulttyq ıdeıany damytyp kete beretin jandardy kórgen emespin. Al endi Márııam apaıdyń kúıeýin syılaýy, Sábeńdi alaqanyna salyp aıalaýy otbasylyq ómirdiń alǵashqy baspal­daq­taryn basqan biz úshin úlken sabaq boldy. Márııam apaı 100-ge kelip ómirden qaıtty. Seraǵań ekeýmiz sol apamyzben syılas­tyǵymyzdy ómirden ótkenshe úzbeı, soǵymymyzdyń basyn aparyp batasyn alyp, kóılek-kónshegin, shaıyn berip erekshe qurmet etistik. Men bolmaı qalsam, ornymdy joqtatpaı, Seraǵańa anasyndaı shaıyn berip otyrdy. Mine, biz osyndaı jaǵdaıda tárbıelendik. Syılastyq pen qurmettiń ortasynda qalaı 64 jyl birge ómir súrgenimizdi bilmeı de qaldyq. Munyń barlyǵy balalarymyz ben kelinderimizge, nemerelerimizge ǵumyrlyq sabaq.

 

- Apa, Siz tek bir áýletke kelin bolyp túsken joqsyz, búkil Alash rýhanııatyna kelinsiz… «Jan sáýlem» dep án shyr­qaıtyn Nurǵısa Tilendıevtiń, «Arys­tanym-aı» deıtin Qaltaı Muhamedjanovtardyń erekshe yqy­lasyna bólengen sizde arman bar ma?

 

ÁLIIa APA:

- Bizdiń úıdiń esigi tilektes dostarǵa árdaıym ashyq, dastarqanymyz jaıýly boldy. Shańyraǵymyzdan kisi úzilmeıtin. Úıde bolmasaq ta, ózderi kelip-ketip júre beretin. Ol ýaqyt joqshylyq kez ǵoı, baspanasyz júrgen joldastary Seraǵańdy panalap, bizdiń úıge keletin. Sonda bireýine qabaq shytyp, táı demeı, kelgen qonaqty Seraǵańnyń ózin qalaı syılasam, solaı qabyldadym. Bul – otba­synyń syılastyǵynan týatyn baqyt. Aqtaqash deıtin edik, myna Ábdijámil Nurpeıisov kelip, jańbyr jaýyp ketip, osy úıde qonsaq eken deıtin. Bul – Se­raǵańnyń jaılylyǵy. Ol kezdegi shy­ǵarmashylyq adamdarynyń deni óziniń týyndylarymen dáripteldi de, otbasyna kóńil bólýden qalyp qoıdy. Al biz ke­risinshe, qolymyzdan kelgenshe bos ýa­qytymyzdyń barlyǵyn balalarymyzben birge ótkizýge tyrystyq. Meniń negizgi taǵ­dyrym, bar baqytym – otbasymnyń, ba­lalarymnyń baqytymen tikeleı baıla­nysty. Ákesi de, anasy da janynda bolyp, meıirim men tárbıeniń ýyzyna jarytyp ósirýdi bas­ty qaǵıdam ettim. Endi sol balalaryma ba­qyt berse eken dep tileımin.

 

-  Aqsaqaldyq degende oıǵa oralyp otyrǵany ǵoı, qazirge deıin ańyz qylyp aıtatyn ǵylymda ǵana emes, ómirde de ustazdyq pen shákirttiktiń jarqyn úlgisin kórsetken Qaınekeı Jarmaǵanbetov pen Sizdiń, Muhtar Áýezov pen Zeınolla Qabdolovtyń arasyndaǵy rýhanı úndestiktiktiń jalǵasy búgingi jastar arasynda nege úzilip qaldy?

 

SERIK ATA:

-  Iá, ondaı adamdar boldy. Bárimiz de ustazdyń aldyn kórip, shákirt boldyq. Bizdiń ǵylymǵa kelip, kemeldenýi­mizge eń alǵashqy kómektesken de sol ki­siler. Ony jazyp ta júrmin. Meni eń bi­rinshi ǵylymǵa tartyp, kandıdattyq dıs­ser­taııamnyń opponenti bolǵan – Muhtar Áýezov. Soǵystan keıingi kezeń, 1950 jyldardyń bas kezinde ádebıet ta­rıhynyń ocherkterin jazý maqsatynda avtorlyq ujym qurylyp, ony Muhańnyń ózi basqardy. Sonda Zeınolla bar, men bar, Aıhan Nurhatov, Tahaýı Ahtanov bar taǵy da basqa jazatyn jastardyń barlyǵy atalmysh jobanyń aıasyna shoǵyrlandyq. Ádebıettegi tusaýy­myzdy kesken de – osy jınaq. Odan keıin Qaınekeı Jarmaǵam­betovtyń esimin erekshe iltıpatpen eske alamyn. Stýdent kezimdegi ja­za bastaǵan dúnıelerimnen ushqyn kórip, Jazýshylar Odaǵynda baıandama jasatatyn. Osy kisiniń arqasynda men Odaqqa, ádebı ortaǵa erte kirdim. Úlken aǵalardyń barlyǵy jastarǵa qamqor bola bildi. Ádebı ortada ǵana emes, ómirde de otbasymyzben aralasyp, shaı-sýdy birge iship kete beretinbiz. Apańnyń aıtyp otyrǵany sol. Olar bizdi balasynǵan joq, keleshegimizden mol úmit kútip, qorǵan bola bildi. Al búgin adamnyń peıili buzylyp ketti. Burynǵydaı keńshilik joq. Men keshe soǵysty kózimmen kórgen adammyn. Soǵys kezinde eki adam, eki úı qatar otyryp, baryn bólip jeıtin. Qazir kór­shińe sirińke, tuz surap barsań, ala al­maısyń. Bir qatygezdik zaman týyp ketti. Adam adamǵa baýyr dep úıretip edi bu­ryn­ǵylar. Qazir adam adamǵa qasqyr bolyp bara jatyr. Qatygezdik qaıdan keldi? Osyny oılanǵanymyz lázim. Álgi Ǵabıt Músirepov qazaqtyń qazaqtan basqa jaýy joq degende, osy minezimizge renjip aıtqan ǵoı. Bizge baıaǵy kúnniń keń peıil­diligi kerek.

 

-  Peıil nege ózgerip ketti, ata?

 

SERIK ATA:

-  Men sony ózim de túsin­beımin. Naryq ta áser etken bolar…

 

Ata saýalymyzǵa ǵalym kózqarasynda emes, qarapaıym qarııa retinde jaýap bergisi keldi bilem, biraq jaýabyn dóp basyp taýyp, adamdar arasyndaǵy bul salqyndyqtyń saldaryn naqty tarqatyp bere almaı, únsiz oılanyp uzaq otyrdy. Deminen kúrsinis sezildi. Abyz aqsaqaldyń ult bolashaǵyna, el erteńine beı-jaı qaramaıtyndyǵyn osy bir kúrsinisi men oıǵa shomǵan únsizdiginen aıqyn baıqadyq. Úzilip qalǵan áńgimemizdi sál únsizdikten keıin qaıta jalǵadyq.
- «Ózimniń týys, jaqyndarymnan keıde jatbaýyrlyqty sezingendikten «Meniń ákelerim» atty estelik, tolǵanystarymdy jazdym» dep edińiz bir suhbatyńyzda. Ol jatbaýyrlyqtyń sebebin neden izdeý kerek?

 

SERIK ATA:

-  Onyń ras, qyzym. Aǵaıyn­dy adamdar arasynda biriniń balasyn biri baýyryna basyp asyrap alý – bul bizdiń ákelerimizden qalǵan dástúr bolatyn. Men de solaı, ákemniń aǵasynyń qolynda óstim. Ony eseıgen kezimde renjip, ákeme de aıttym. «Osynyń keregi ne jatbaýyr jasap, ár bala óz ákesiniń baýyrynda júrmeı me?» – degenimde, ákemniń aıtqany: «Eee, sen túsinbeısiń ǵoı. Bizdiń saıasatymyz senderdi jat qylmaý, bólinip ketpesin degenimiz», – dedi. Ákemdi sonda biraq túsindim. Mysaly, meniń ózimmen birge týysqan balalar bar. Ol baýyrlaryma jat emespin, qansha degenmen, men týǵan ákeden olar da týdy. Al meni asyrap alǵan ákemniń balalarymen bir tósekte óstim, bularmen tipti jaqynmyn. Sondyqtan telqońyr, ekeýine de ortaq qulyn sekildi qos ákemnen de kete almaımyn. Mine, shaldardyń jatbaýyr qylmaý degen saıasaty osy edi ǵoı. Qazirgi qyzdar aǵaıynnyń balasyn baýyryna baspaq túgili, óz balasyn ózi laqtyryp ketip jatyr. Osylardyń bárine tárbıeniń jańasha joldaryn qarastyrý kerek. Al ondaı izdenýge Úkimet barmaıdy. Bıliktegilerdiń sharýasynyń barlyǵy asyǵys. Tek qana tezdetip istep, eldiń qabyldaýyna qarsy baǵ­dar­­lamalar shyǵarady da, ony biriniń artynan birin jedel túrde júzege asyrýdy júk­teıdi. Sonyń saldarynan halyqtyń sa­na-sezimin, ulttyq psıhologııasyn tár­bıeleý degen syndy qundylyqtarǵa múldem kóńil aýdarylmaı ketti. Munyń barlyǵy bizdiń za­mannyń úlken aýyrtpashylyǵyn týǵyzyp otyr.

 

Osy kezde sháı quıyp, joldasynyń sózin bólmeı tyńdap otyrǵan apamyz áńgimege aralasyp, óz pikirin bildirdi. Balalary jóninde, urpaq tárbıesi tóńiregindegi keleli oılaryn, ómirlik tájirıbesin ortaǵa saldy.
ÁLIIa APA:

- Sol sebepti de biz bala-shaǵamyzdy barynsha baýyrmal etip tár­bıeleýge barymyzdy saldyq. Balalary­myzdyń aldy Máskeýde laýazymdy qyz­­mette. Byltyr 60 jasqa tolǵan mereıtoıyn toılap qaıttyq. Ortanshy balamyz dúnıeden erte ketti. Odan keıingisi Reseıdiń elshiliginde isteıdi. Men balalarymmen kádimgi jastarsha ómir súremin. Kelin­derimmen qyzymdaı qarym-qatynas jasaımyn. Alaıda, olar óziniń jolyn, men ózimniń mindetimdi bilemin. Aýyldyń qatal enelerindeı «ári júr», «beri júr», «óıtpe», «búıtpe» dep talap qoıa almaımyn. Sebebi, qazirgi jaǵdaı – búkil álemdik deńgeıdegi talapqa saı ómir súrýge daǵ­dylaný. Biraq, ádet-ǵurypty saqtaý, qaı jerde júrse de ataýly merekelerde Se­raǵańnyń shańyraǵynda jınalý – bul bizdiń balalardyń buljymas qaǵıdasy. Qazirgi qatygez qoǵamda ata-anasyn qarttar úıine aparyp tastaıtyn tasjúrekterdi de kórip júrmiz ǵoı. Onyń barlyǵy ata-ananyń balany durys tárbıelemeýinen bolady. Ekeýi biri joqta birin «ákeń kele jatyr», «qazir anań keledi» dep balalaryn úıde ózderi bolmasa da syrtynan syılap, qurmet tuttyrýǵa úıretý kerek. Ata-ana­syn syılaǵannan bala jaman bolmaıdy. Bizdiń shańyraqta bul – bultartpas qaǵıda. Dastarqannyń basyna ákeleri kelmeı, eshkim otyrmaıdy. Árqaı­sysynyń óziniń orny bar. Qazir ondaı qaýymdasý joq. Adamdar bir-birine jat­ba­ýyr bolyp bara jatyr.

Áńgime barysynda biriniń pikirin biri qoldap, janarymen-aq bar jaıdy uǵynysyp otyrǵan qos ǵalymnyń aıtpaı túsiniser kózqarastarynan bir-birine degen sheksiz senim men úlken qurmettiń qýatyn sezingendeı boldyq. Alaıda osy jerde akademıkter arasyndaǵy básekelestik degen saýal da kókeıimizde qyltıyp turyp aldy. Oraıy kelgende suraǵymyzdy da qoıyp jiberdik.      

- Eki birdeı ǵalymnyń bir shańyraq astynda turýy básekelestikke jol asha ma?
ÁLIIa APA:

-  Árıne. Máselen, atalaryń shyqqan gazettiń barlyǵyn úıge ákelip oqıdy. Ýaqytym bolmasa da, meniń min­detim – keshke jaqyn sol gazetterdiń barlyǵyn qarap shyǵý. Úıdegi básekelestik bizde úlken. Ol kitap jazǵanda, men nege kitap jazbaımyn? Men odan kembin be? Úıdiń sharýasyn istegenmen, meniń de óz maqsatym, mindetim, ózindik «menim» bar. Syrttaı jaıdary kóringenimmen, ishteı eshnársege baǵyna qoıatyn adam emespin. Biraq, Seraǵańmen salǵylasyp, «seniń ana sharýań artyq, mynaýyń kem» demeımin. Joq zatty surap alyp otyramyn. Mysaly, ádebıettiń maǵan beımálim jaıttarymen betpe-bet kelgende aǵańnyń kómegine júginemin. Tabıǵattyń uńǵyl-shuńǵylyn bilmeı jatsa, Seraǵań menen suraıdy.

 

SERIK ATA:

-  «Eki qoshqardyń basy bir qazanǵa syımaıdy ǵoı» deıdi keıbireýler. Syıyspaıtyn esh nársemiz joq, úıimiz keń. Onyń da, meniń de jeke jazý ornymyz bar. Men joǵarǵy qabatqa shyǵyp ketemin. Keshki mezgil, dastarqan basynda, uıyqtaıtyn kezde bolmasa, keıde tipti birimizdi-birimiz kórmeımiz de. Ol kóbinese óz jumystarymen túzde júredi, men úıde otyryp jazamyn. Aldynda jumysy bar, qoly bosamaı jatqan áıel eshýaqytta óziniń eriniń senimine syzat túsirmeıdi. Eńbek barda, bógde sharýaǵa ýaqyt bolmaıdy. Bógde sharýaǵa ýaqyt bolmaǵan jerde yntymaq jarasa beredi.

-  El balasyna ustazdyq etip júrip, óz balalaryńyzdyń tárbıesine ýaqyt taba almaı qalatyn kezderińiz boldy ma?

ÁLIIa APA:

-  Joq! Uıyqtamaýym múm­kin, biraq, ondaıǵa barmaımyn. Qandaı qaýyrt sharýalarmen júrsek te, biz bala tárbıesin ekinshi orynǵa ysyrǵan emespiz. Olardy ákesi jazýǵa úıretti. Oqýǵa tús­kende bir esikti baryp qaǵyp, kómek suraýdy bilmedik. Óz betterinshe túsip, óz eńbekterimen oqýlaryn bitirip shyqty. Máskeýdegi balam 16 tildi biledi, kishi uly­myz da solaı. Biz de ózimizdiń taza eńbegi­mizben úırenip, óz betimizshe kettik, balalar da izimizdi jalǵady. Alpystaǵy ulymyz balasha bizdiń bar shaı, qant, tamaǵymyzdy qamtamasyz etip otyrady. Jaǵdaıymyz kelmeıtindikten emes, balanyń ata-ana aldyndaǵy perzent paryzyn sezinýi úshin bul asa mańyzdy. Sonda ol erteń ózi de jaq­sy áke bolady. Balaǵa talap qoıyp, ony júgendeı bilý kerek. Ata-ana sál múlt ketip, balany erkine jiberse, keıin azabyn ózi tartady. Osynyń bári – shekteý.

 

SERIK ATA:

-  Otbasy degende, meniń tylymnyń beriktigi – joldasym. Tekti jer­diń qyzy. Jastaıynan jetim bolyp, qıyndyqtyń barlyǵyn jeńip úırengen. Sumdyq eńbekshi, jumys dese janyn beredi. Stýdent kezinde, bar bolǵany 19 jasynda kelin bolyp tústi, alǵashqy kezde ınstıtýt bitirip alyp, aspırantýraǵa oryn bolmaı úsh jyl jumys istep júrdi. Sonda jumystan kelip, kıimin aýystyra salyp, úıdiń sharýasyn isteıdi, qonaq kútedi. Bala tárbıesi de negizinen osynyń moınynda boldy. Ýaqytyn uıqynyń esebinen alsa da, áıteýir isin tyndyrady. Aspırantýrada oqyp júrgen kezdiń ózinde keshkisin balalaryn jatqyzyp, túnniń bir ýaqytyna sheıin qaǵazymen otyratyn. Sol eńbek bizdi búgingi ushpaǵymyzǵa shyǵarǵan. Qaramaǵan dúnıesi joq. Arabtardyń Qazaqstan jó­nindegi kartasyn taýyp, eń alǵash ja­rııalaǵan da osy apalaryń. Keıin ekolo­gııaǵa aýysty. Ekologııanyń ǵylym esebinde qalyptasyp, fakýltet mártebesin alýyna tikeleı muryndyq bolyp, ózi sonda 10 jyl dekan qyzmetin atqardy. Qazir sabaq ber­meıdi, arnaıy ǵylymı ortalyq ashyp bergen, sol jerde jumysyn isteıdi. Úıdiń tir­shiliginiń barlyǵy taǵy óziniń moınynda. Qudaı sátin salyp, ekeýmizdiń ynty­maǵymyz jarasty. Aldyńǵy jyly 60 jyl birge turǵanymyzdy toıladyq. Bizdi syrt qarap, kóp el «jubymen júrgen aqqý sııaq­tysyńdar» – deıdi. Allanyń bergen ǵumyryn osylaı súrip jatqan jaǵ­daıymyz bar.

 

ÁLIIa APA:

-  Jetpis jylǵa jýyq birge ómir súrip kele jatsaq, ol – bir-birimizge degen senimniń arqasy. Ýaqytym jetpeı, murnymnan shanshylyp jatsam da, Se­raǵańnyń asy ýaqytynda berilmeı qalý degen mende bolmaıdy. Aýyryp qalma, asyńdy ishe qoıshy dep báıek bolyp jú­remin. Tipti, ol kisi meniń qandaı jaǵdaıda júrgenimnen, qandaı qıynshylyqtarmen betpe-bet kelgenimnen beıhabar bolýy múmkin. Alaıda, óz mindetimdi jaqsy bi­lemin. Boıyma ata-ana, úlken apalarymnyń sińirgen tálimi – jardy kútý. Aǵańdy úıdiń usaq-túıek sharýasyna aralas­tyrmaımyz. Seraǵań tońazytqyshta qandaı tamaq turǵanyn da bilmeıdi. Shyrpyny jaǵyp, tańerteńgi ýaqytta gazǵa shaı qoıa salý da Seraǵa úshin jat. Halqymyzdyń otaǵasyn kútýdiń tolyp jatqan tásilderi bar. Er-azamattyń tamaǵyn aldyna qoısań, odan jumsaq, odan táýir adam bolmaıdy. Al jumystan jubaıyń­nyń sońynan kelip: «qazandy qaradyń ba, úı ornynda ma?» – deseń, árıne, ol er adamǵa unamaıdy. Sol sebepti de otbasynda ke­lispeýshilikter týyp jatady. Jastarymyz búginde tipti, kúıeýine «balany óziń qaraı sal» deıtin jaǵdaıǵa jetip otyr. Erlerdiń rólin tó­mendetip, aqsha tabam dep, áıelder otbasynyń burynǵy qalyptasqan zańdylyǵyn joqqa shyǵarýda. Bul jaǵdaıda kináni baladan emes, ata-anadan izdeý kerek. Eger de onyń ata-anasy oryssha tárbıelense, balanyń da uıadan sol tárbıe negizinde túlep ushatyny daýsyz. Erteń sonyń zardabyn kúlli ult tartady. Al ulttyq tárbıeni boıyna si­ńirgen balanyń jaıy múldem bólek. Sondyqtan biz qazir «qalanyń balasy el balasy bola ala ma?» degen úlken suraq qoıýymyz kerek. El balasy qashan, qaı ýaqytta bolady? Ultyn oılap, ótken tarıhyna beıjaı qaramaı, odan taǵylym ala bilse – el balasy degen sol.

-  Apa, ózińiz aıtyp otyrsyz ǵoı qazir áıelder de tabys tabady dep. Sonda otbasynyń bıligi kimde bolýy kerek?

 

ÁLIIa APA:

-  Tabıǵattyń ózi er adamdy áıelden bir saty joǵary etip jaratqan. Áıeldi tómen etekti dep nege aıtady? Son­dyqtan, kúıeýiń jaqsy ma, jaman ba – ol mańyzdy emes. Bastysy – sen soǵan qyzmet jasap, sony dáriptep, kórsetip, halyq aldyna shyǵarýǵa mindettisiń. Jaqsy áıel esiktegi eriniń basyn tórge súıreıdi. Eger aqyly jetse, azamatyń seni de qurmetteıdi. Biraq, qalaı degenmen de, balańnyń durys azamat bolyp er jetýi úshin ákeniń orny aıryqsha. Áke qashanda úıdiń dińgegi bolýy kerek. Dińgegi durys bekimegen shańyraq shaıqalǵysh keledi. Sondyqtan Qırabaev áýletiniń diń­ge­gi – Seraǵa. Áne, aǵalaryń otyr ǵoı. Ol da, men da jas boldyq. Jas bolǵanda da men kó­riktileý jas boldym. Biraq, otbasynyń tártibine baılanysty birimizdi-birimiz renjitip, «sen qaıda ketip bara jatyrsyń?», ne bolmasa «aqshany kóp alyp ediń, ol qaıda ketti?», – dep qalta qa­rap, bolmashy nárseden janjaldyń otyn tutatatyndardyń sanatynan emespiz, bar­lyǵyn sabyrǵa jeńdiremiz. Men osy ýa­qytqa deıin Seraǵańnyń jumys ornyna aıaq basyp kórgen adam emespin. Tańerteń erimdi jaıdary qabaqpen ádemi etip kıindirip shyǵaryp salamyn. Bul – meniń mindetim. Jumys babynda artyq aıta ma, kem aıta ma, onda sharýam joq. Ol ózine-ózi jaýap beredi. Al meniń ózime júktelgen óz jaýapkershiligim bar. Ol kisiniń basty ju­mysy – jazý, alańsyz otyryp ǵylymmen aınalysý. «Ákemizdi kúte gór» dep bala­lardyń maǵan bergen tapsyrmasy da ákege degen úlken qurmet, syılastyqpen astasady. Bári osynyń aýzyna qaraıdy. Sebebi, úrim-butaqtyń negizgi qazyǵy – Seraǵa. Men on jerden ǵalym, myń jerden danyshpan bolaıyn, úıdiń tiregi – aǵalaryń.

 

-  Ustazsyzdar, shákirt psıhologııasyn jiti zertteısizder. Erkindik, bostandyq degendi búgingi qazaq jastary qalaı túsinip júr?

 

ÁLIIa APA:

-  Áke – ulǵa, ana – qyzǵa synshy bolý kerek. Otbasynda barlyǵy da erkin eken dep, tym shekten shyǵyp ketýge bolmaıdy. Bereke-birligi myzǵymas otbasy, myqty memleket bolý úshin eń aldymen tártip kerek. Tártip bolmaǵan jerde, tárbıe de bolmaıdy. Erkindiktiń ózi meniń túsinigimde, bul – balanyń oılaý júıesine erkindik bere otyryp, tárbıede tejeý. Ulttyq tárbıeni boıǵa sińirýde erkindikke mindetti túrde shek qoıylady. Bizdiń jastar jat eldiń jaman qylyqtaryn erkindik dep túsinip, sony boılaryna sińirýde. Alaıda, ol – erkindik emes, eliktegishtik. Ózin-ózi taptaý. Qazaqtyń erkindigi degen bólek. Máselen, bizdiń otbasynda Sera­ǵańnyń aldynda balalardyń eshbiri kósilip sóıleı bermeıdi. Kelinder de óziniń isin biledi. Ata-ananyń ár sózinde, ár isinde ulttyq tárbıe jatýy kerek. Shaı quıyp otyryp ákesine, úlken adamdarǵa buryn berý degen syndy kúndelikti ister áreke­timizdiń astarynda da bilinbeıtin tárbıe jatady. Al, ony qalaı uǵynady, qalaı qorytady – ol balanyń sanasyna baılanysty.

 

 

TÁRBIENI TILGE TIEK ETKEN APA BIZDEN DE AQYLYN AIaMADY

 

 

– Otbasyndaǵy tárbıeniń negizgi tini – ana. Áıel adam kez kelgen nársege doldanyp, urys shyǵara berýden aýlaq bolǵany abzal. Joldasyń jumystan sharshap keldi me, «nege kesh keldiń?! – dep birden ashýǵa erik bermeı, jaıdary, jyly júzben qarsy alýyń kerek. Esikten kele shashy dýdyrap, dúrse qoıa berse, kúıeýi: «syrtta júrgenim jaqsy» dep, túzge qashatyn bolady. Azamatyn úrkitetin de, sýy­tatyn da áıeldiń ózi. Áıel aqyldy bolsa, erkektiń erkindiginiń barlyǵyn ózi bıleıdi. Mysaly, onyń túzdegi jumysynda meniń sharýam ne? Úıge keldi ǵoı, esikten kirgennen-aq men de jaınap, jadyrap kútip alamyn. Áıel jumsaq bolý kerek. Qazaq folklo­ryndaǵy eń bir keleńsiz áńgimeniń barlyǵy kelinge baǵyttalady. «Atyń jaman bolsa satyp qutylasyń, qatynyń jaman bolsa, qaıtip qutylasyń?!» – deıdi. Áıelge degen talap qazaqtyń maqal-mátelderinde óte kóp. Sony nege qazir paıdalanbasqa? Qaı­talap aıtamyn, áıel men er adamnyń bir-birimen uzaq ýaqyt tatý-tátti birge turýyn Ǵabıden men jarynan úırensin. Ekeýiniń óle-ólgenshe qaljyńdary taýsylmaı ketti. Orystardyń arasynda bireýler qosylǵan­daryna 25 jyl tolýyna toı jasap, sony ańyzdaı ǵyp aıtady. Al biz 65 jyl birge qol ustasyp kele jatyrmyz. Áli qyzyǵy­myz bitken joq, mahabbatymyz taýsylǵan emes. Mahabbatty shyńdaı bilý kerek. Jasara bilip, sodan qýat ala bilýdiń mańyzy zor. Qazaqta úlken báıbisheler, el bılegen kemeńger analar kóp boldy. Osynyń bar­lyǵy úlken taǵylym. Máselen, Qarashashty alaıyq. Úlken daýlardy múdirmesten she­ship, Jırensheniń abyroıyn asqaqtatqan ǵoı. Sonda Qarashash daýdy men sheshtim dep aıtpaıtyn kórinedi, keıin halyq Qa­rashashtyń ózin taýyp alady. Mine, qazaq áıeliniń ulttyq tárbıesi ózi kórin­beı, ózi­niń is-áreketi arqyly ortany bıleý, das­tarqanyn bıleý, eldi bıleý, bar sharýany astyrtyn jaıǵap júrý. Ózi kórinbeıdi, kúıeýin asqaqtatyp ustaıdy. Bul – Qara­shashtyń kemeńgerligi. Sondyqtan ár áıel Qarashashtyń rólin atqarý kerek.

 

Aty ańyzǵa aınalǵan akademıkterdiń jastyq shaqtyń eń aıaýly sátterinen bólisken áserli esteliginen uǵynǵanymyzdaı, ómirleri ónegege aınalǵan qos ǵalymnyń sezimderi de senim men shynaıy syılastyqtyń qunarynan nár alyp, boı kóterip, japyraq jaıǵandyǵy. Bir kezdegi úrkek sezimdi basynan ótkerip, súıgenine degen mahabbatyn syılastyqtyń shyńyna shyǵara bilgen bozbala men boıjetken búginde tamyryn tereńge jaıyp, úlken áýletke aınalyp otyr. Aqylman ata men Ádemi áje bolyp, oshaǵyn meıirim shýaǵymen nurlandyrýda.     

 

-  Apaı, sizdi án salady, bı bıleıdi, kóńildenedi, ómirge degen qushtarlyǵy erekshe deıdi zamandastaryńyz. Ómirge degen mundaı qushtarlyqtyń adam ǵumyryn uzartýdaǵy septigi qanshalyqty dep oılaısyz?

 

ÁLIIa APA:

- Aǵańnan sura, biz ekeýmiz jıyndarda qosylyp án aıtatyn edik. Jas­tyq shaqta aıtqanymyzben, qazir án degen qaldy ǵoı. Biraq, án aıtqan, bı bılegen, ómirge beıimdelgen adamdy jaqsy kóremin. Múmkin energııa sodan da shyǵar. Aqyldy tek qana sózben emes, óz basyńnan ótkizip baryp aıtý kerek. Balalarymnyń árqaı­sysy da óleń, án máselesine kelgen ýaqytta, aıtatyny joq, bári ol jaǵynan saýatty. Solardy tópep otyryp mýzykaǵa baýlydym. Óıtkeni, shetelde júredi, mýzykany bilý kerek. Árıne, Moart, Bethoven, Shtraýstardy álemdik mýzyka klassıkteri retinde moıyndap, baǵalaǵanymyzben, urpaq boıyna ult mýzykasyn: Qurmanǵazy, Qazanǵap, Táttim­betterdi sińirmeı, qazaq­pyn dep aıtý sha­lalyq. Ulttyq qunardyń barlyǵy – osy ulttyq mýzykamyzda. Sony urpaq boıyna sińirý kerek. Ata-ana ýaqytynyń joqtyǵyna qaramastan, balasyn ómir talabyna sáıkes tárbıeleýge min­detti. Mysaly, men joǵarǵy oqý ornynda basyna oramal baılaǵan qyzdardy aýdıtorııadan shyǵaryp jibere­min. Qazaq eshýaqytta qyzdyń basyna jaýlyq salmaıdy. Oramaldy kelinshek kezde baılaıdy. Qazaqtaı qyzdy tárbıelegen, ulyqtaǵan halyq joq. Búkil aqyn-jazýshylardyń óleń-jyrlary qyzǵa arnalǵan. Qyz degen jumbaq. Oǵan beriler tárbıeniń de qyr-syry jeterlik. Ana sútin embegen, ana boıyn ıdirtpegen baladan analyq ta, ata-anany qurmetteý de shyqpaıdy. Ananyń jyly alaqanyn sezbegen bala qaıyrymsyz, qa­tygez, satqyn bolyp shyǵady. Adam ekologııasy degen – osy.

 

-  Ata, endi sizdiń erekshe bir qyryńyz dastandardy jatqa oqıtyndyǵyńyz. Zerde­ńizdiń tunyq bolýynyń basty qupııasyn bilgimiz keledi…

 

SERIK ATA:

- Jas kezimizden kórip ósken tárbıemiz osy. Bizdiń elimiz Jańaarqa degen jer, án men jyrǵa, dástúrge baı halyq. Sákenniń shyqqan jeri, kúıdiń atalarynyń barlyǵy, ánshi-jyrshylar bizdiń jaqta kóp bolǵan. Sol dástúrdi qulaǵymyzǵa bala kúnimizden sińirip óstik. Soǵys ýaqytynda, jas bolyp qatarǵa qosyla bastaǵan ke­zimizdiń ózinde biz «Qalqaman-Mamyr», «Eńlik-Ke­bekti», Sákenniń «Kókshetaýyn», Maǵjannyń «Batyr Baıanyn» jatqa bi­letinbiz. Men osy kúnge sheıin solardy jatqa aıtamyn. Jas kúnde jattaǵan nárse umytyla qoımaıdy. Ol kezde Shákárimniń atyn atamaımyz. Sákendi de, Maǵjandy da umytyp kettik. Oıyn-toılarda: «Balam, «Batyr Baıandy», «Kókshe­taýdy» aıtshy», – deıdi. Avtorlaryn atamaımyz. Tek dastandaryn jyrlaımyz. Qazir «Eńlik-Kebekti» keıde ońasha otyrǵanda esime túsirip kóremin, árıne, kóbisi umy­tylyp qal­dy ǵoı, biraq jyrdyń orta tusyna sheıin aıtamyn. «Qalqaman-Mamyrdyń» keıbir joldaryn umytyńqy­rappyn. Bylaı uzyn-yrǵasyn aıtyp shyǵatyndaı túrim bar áli.

 

- Serik Qırabaev dese, oıymyzǵa birden syn oralady. Atalmysh janrdyń qaıyrynyń azdaý bolatyndyǵy – rýhanııat salasyndaǵy synnyń joǵalyp ketýiniń basty sebebi emes pe?

 

SERIK ATA:

- Qazir bireýge birdeńe aıt­sań jamanatty bolasyń. Men shyǵarma­shylyǵymdy syn jazýdan bastadym. Talaı eldi synadym da. Syn bolǵan jerde artyq-kem aıtylmaı turmaıdy. Osy Áýezovter de, Muqanovtar da talaı synaldy. Máselen, Dárkembaı Mekkege ketip bara jatqan Qunanbaıǵa: «Aqysyn berip ket, Qudaı aldyna bara jatyrsyń ǵoı», – dep Qodardan qalǵan kishkentaı nemeresin jetektep kelgende, Abaı 5 teńge aqsha berdi» deıtin «Abaı jolynyń» sıýjetin Temirǵalı Nur­tazın synady. Synǵa qulaq asqan Muhań keıin ony múldem ózgertip jiberdi. Qodardyń nemeresin Qııabaı etip emes, Dármen dep at qoıyp, ony Abaı oqytyp, óziniń shákirti qylyp ustady dep keltiredi. Demek, Qunanbaıdyń jasaǵan isin 5 teńgemen aldap alǵandaı qylmaı, úlken tárbıe retinde alǵa shyǵaryp, jol kórsetti. Sóıtip, Muhań shyǵarma oqıǵasyn «Qu­nanbaıdyń jasaǵan isin Abaı osylaı jýyp-shaıdy» degendi ańǵartatyn úlken gýmanıstik ıdeıaǵa qaraı alyp ketti. Munyń barlyǵy synnan keıin bolǵan oqıǵalar. Ol kezde aıtylǵan synnan mindetti túrde nátıje shyǵarylatyn jáne «men» degen sóz bolmaıtyn. Bári kishipeıil edi. Al qazir zaman ózgerdi. Partııanyń tár­tibinen qutyl­ǵannan keıin, eldiń bári ózin klassık sezinip, «men» dep shyǵatyn boldy. Eger synaı kóz júgirtseń, bizdiń jazýshy­lardyń jazyp jatqandarynyń barlyǵy memýar­dyń deńgeıinen aspaıdy. Basty keıipkerler ózderi – «men, men». Osy adamdy ósiretin jol ma? Jaqsy tájirıbe tarıhta saqtalyp, odan úırený kerek. Qazir el syn aıtpaıdy. Aıtsa, dushpan kóbeıtedi. Synnyń barlyǵy tapsyryspen jazylatyndyqtan da, maq­taýdan ári asa almaı qaldy. Jazýshy­lardyń bári shetinen klassık bolyp ketti.

 

…Bul kezde saǵat ta biraz ýaqytty kórsetip qalǵan bolatyn. Taǵylymdy áńgimeniń iserinde otyryp, ýaqyttyń da qalaı zymyrap óte shyqqanyn baıqamaı qalyppyz. Qaıtatyn kez jaqyndapty. Dastarhan basynan turardan buryn atadan bata surap, abyz aqsaqaldyń halqyna aıtar tilegin bilgen edik.

 

SERIK ATA:

- Halyqqa aıtatynym, biz­diń eń úlken baılyǵymyz – Táýelsizdik. Osy erkindik jolynda qansha bozdaq qyrshynynan qıylyp, qansha gúl erte soldy. Sondyqtan eldigimizdi saqtaý – bizdiń qasıetti paryzymyz. Táýelsizdikke jappaı qyzmet etý kerek. Kókeıdegi úlken qorqy­nysh – tolyp jatqan sheneýnikterdiń Táýel­sizdigimizdi óziniń jeke bas paıdasyna paıdalanǵysy kelip, ult bostandyǵynyń ár jerinen julqyp, berekesin ketirip jatqandyǵy. Men osydan ǵana qorqamyn. Aıtatynym – sol. Eldigimizdiń baıraǵy tek bıikte jelbiresin!

 

…Batasyn berip, bizdi qaqpaǵa deıin akademık atanyń ózi shyǵaryp saldy. Ustazdyń ǵana júzinen seziler meıirimnen boıymyzǵa danalyqtyń ushqynyn darytyp, birneshe saǵattyq áńgimeden birshama jasqa eseıip ketkendeı boldyq. Kezinde oqýlyqtaryn oqyp, sanamyzǵa bilim sáýlesin sińirsek, búgin qos ǵalymnyń ózderimen júzdesip, áńgimelesýden endi ǵana parqyna boılap kele jatqan ómirimizge ǵumyrlyq azyq bolar ónege alyp, aıaldamaǵa qaraı aıańdadyq. Bala tanymymyzǵa uıalaǵan ertegiler eliniń esigin jaýyp, danalyqtyń qaqpasyn betke aldyq...

Nazerke JUMABAI

Pikirler