قازاق بار جەردە – قازاقتىڭ وتباسى دا بولادى. نەمەسە بۇگىنگى وتباسى ماسەلەسى تۋرالى ايتقاندا، شۇكىرىمىزدەن «قاۋىپىمىزدىڭ» باسىم بولاتىنى قالاي؟ اعايىن اراسىنىڭ سۋي باستاۋى، تۋىستىقتىڭ جىپ-جىلى قارىم-قاتىناسى ءۇزىلۋدىڭ الدىندا تۇرۋى نەنى كورسەتەدى؟ اۋلەتتىك، تۋىستىق سەزىمدەرگە نە سەبەپتى سەلكەۋ تۇسە باستاعان؟ ەر مەن ايەلدىڭ اراسىنداعى كورىنبەس ءجىپتىڭ جىڭىشكەرە ءتۇسۋى – بۇگىنگى قوعامنىڭ كەمشىلىگى مە، وتباسى ۇعىمىنىڭ ارزانداۋىنان با؟ وتباسى دەگەن ۇعىمدى ەر مەن ايەل جۇبىنىڭ وداعى دەپ قانا ءتۇسىنۋ دۇرىس پا؟ راسىندا دا، نەكە بۇزۋ، داستۇردەن اتتاۋ، بالا سانىنىڭ ازدىعى – بۇگىنگىنىڭ باستى ساۋالى بولىپ تۇرعانى جاسىرىن ەمەس. ەندەشە قازاقتى ساقتاعىمىز كەلسە، قازاقتىڭ وتباسىن ساقتاپ قالۋ – كۇن تارتىبىندەگى باستى ماسەلە ەكەنىن مويىنداپ ءجۇرمىز بە؟ ۇلتتىڭ ەرتەڭىن ومىرگە اكەلىپ، الاقانىندا ماپەلەپ، بەسىگىندە تەربەتىپ، تاربيەلەيتىن ۇرپاق وكىلدەرى – بىزدەر قاي جەردە قاتە باستىق ەكەن؟..
مامانداردىڭ سوزىنە سەنسەك، بۇگىنگى قازاقستاندا ءتورت ميلليوننان اسا وتباسى بار.
«وتباسى – شاعىن مەملەكەت…». ەلىمىزدە قانشاما شاعىن مەملەكەت بارىن ءوزىڭىز ويلاپ كورىڭىز ەندى. سول «شاعىن مەملەكەتتەردىڭ» رۋحاني-الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ جاي-كۇيىن وي ەلەگىنەن تاعى ءبىر وتكىزىپ الىڭىز. بۇلاي دەۋىمىزدىڭ سەبەبى، وتباسى ماسەلەسىن زەرتتەپ جۇرگەن كەز كەلگەن سالا عالىمدارىنىڭ سوزىنە قۇلاق اسساڭىز، زاماناۋي وتباسىنىڭ داعدارىستا تۇرعانىن ماسەلە قىلىپ كوتەرەدى. جانە بۇل قازاقستانعا عانا ءتان قۇبىلىس ەمەس. زاماناۋي وتباسىنىڭ جاي-كۇيى قازىر كوپتەگەن ەلدە تالقىلانىپ جاتقانى ءبىز ايتپاي-اق بەلگىلى. بۇل جاعىنا تەرەڭدەمەي-اق قويالىق.
وتباسى قۇلدىراسا نە تۇر، ەڭ اۋەلى ادام، قوعام امان بولسىن دەۋگە دە بولار ەدى. ولاي ايتساق، قاتتى قاتەلەسەتىن ءتۇرىمىز بار.
قوعامنىڭ باستاۋى – وتباسى دەگەن پىكىرمەن كەلىسپەيتىن جان جوق شىعار. ادامزاتتىڭ دامۋىندا وتباسىنىڭ قوماقتى ءرولىن جوققا شىعارۋ تىپتەن ۇيات. ول از دەسەڭىز، ءسىز بەن ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامنىڭ قالىپتاسۋىنا ۇلكەن سەرپىن بەرگەن دە وسى وتباسى ەكەنىن مامانداردىڭ ءوزى مويىندايدى.
مىنە، وسى الەۋمەتتىك ينستيتۋتتى جوعالتار بولساق، نە بولارىن بولجاۋدىڭ ءوزى قيىن. بۇلاي قاۋىپ ايتۋىمىزدىڭ سەبەبى – وتباسى الەۋمەتتىك ينستيتۋت رەتىندە قۇلدىراپ، ءوز رولىنەن الشاقتاپ بارادى. بۇل دا ءبىزدىڭ ءسوز ەمەس. مامانداردىڭ ەسكەرتۋى.
ەڭ اۋەلى، وتباسى ينستيتۋتى دەگەن نە؟ قاراپايىم عانا سوزبەن تۇسىندىرسەك، جەر بەتىندە مەملەكەت، ءبىلىم، ارميا، كەرەك دەسەڭىز، نارىقتىق قارىم-قاتىناستار پايدا بولماي-تۇرىپ-اق، ەڭ العاشقى بولىپ قۇرىلعان، ادامزاتتىق قوعامنىڭ قالىپتاسۋىنا، دامۋىنا ۇلكەن ىقپال ەتكەن ەجەلگى الەۋمەتتىك ينستيتۋت – وتباسى دەپ اتالادى.
كوڭىلىمىزگە مەدەۋ بولاتىنى – 2009 جىلعى جالپىحالىقتىق ساناق ءناتيجەسىنە سەنسەك، 1999 جىلعىمەن سالىستىرعاندا وتباسىلاردىڭ سانى 13,8%-عا ءوسكەن ەكەن. وكىنىشتىسى، وتباسىنداعى ورتاشا ادام سانى 3,5 ادامعا قىسقارعان.
قر ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ اقپاراتىندا «ەكى ادامنان تۇراتىن وتباسى – 30,1%، ءۇش ادامنان قۇرالعان وتباسى – 26,7%، ءتورت ادامنان قۇرالعان وتباسى – 22,2%. بەس ادامنان قۇرالعان وتباسى بار بولعانى – 11,7%، التى ادامنان قۇرالعان وتباسى – 5,6%، جەتى ادامنان قۇرالعان وتباسى – 1,9%. 8 – 10 ادامنان قۇرالعان وتباسىنىڭ مولشەرى تىپتەن از، بار بولعانى – 0,2%» ەكەنى كورسەتىلگەن.
بۇگىنگى كۇننىڭ اعىمى قوعامداعى وتباسىنىڭ ءرولiن وزگەرتىپ قانا قويماي، وتباسىنىڭ قىزمەت اياسىن، سيپاتىن، مازمۇنىن دا وزگەرىسكە ۇشىراتقان. قازىر اتا-انالاردىڭ قىزمەت اياسى وتباسىلىق شارۋاشىلىقتى جۇرگiزۋمەن عانا شەكتەلiپ وتىرعان شاڭىراقتار كەزدەسەدى. تاربيە نەگىزىنەن بالاباقشا، ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنىڭ شارۋاسى دەيتىندەر دە بار. ول از دەسەڭىز، باق ارقىلى كەڭ كولەمدە ناسيحاتتالىپ جاتقان شەتەلدiك مادەنيەتتiڭ اسەرىن قوسىپ قويىڭىز. ءومىردىڭ شىندىعىن اتا-اناسىنان ەستىپ، وتباسىنان كورمەگەن بالا تەلەديدارعا سەنبەگەندە قايتپەك؟
مىنە، وسى سەبەپتەرگە بايلانىستى وتباسى دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزى «زامانىنا وراي» وزگەرىسكە تۇسكەن، «تۇزەتۋ مەن تولىقتىرۋلار» ەنگىزىلگەن. ءبىر عانا مىسال، وسى كۇنى اجىراسۋ مەن تولىق ەمەس وتباسى – قالىپتى دۇنيە ەسەبىندە قاراستىرىلا بەرەدى. «بۇرىنىراقتا…» دەپ الىسقا كوز جۇگىرتپەي-اق قويالىق، ءبىزدىڭ بالا كۇنىمىزدە اۋىلدا ءبىرلى-جارىم اجىراسۋ وقيعالارىن كوزبەن كورگەنىمىز راس، بىراق ول وتە ءبىر ۇيات نارسە سەكىلدى بولىپ كورىنەتىن. «اجىراسۋ» دەگەن ءسوز، سىبىرلاپ قانا ايتىلاتىن. وسى كۇنى شە؟ «بۇلاي جۇرە بەرسەڭ، جىندانىپ كەتەرسىڭ» دەپ، قىزىمدى ۇيگە اكەلىپ الدىم»… «كىم اجىراسپاي جاتىر دەيسىڭ، ەڭ اۋەلى جان اماندىعى كەرەك»… «ىشىمە سيعان بالام، سىرتىما دا سيادى»… «ارى كەتسە قىزى قايتىپ كەلدى دەر»، «كۇيەۋگە تيمەي جۇرگەن قىز كوپ، سونىڭ بىرەۋىن قايتا الا سالارسىڭ»… قازىرگىلەر داۋىسىن انىق شىعارىپ، نىعىرلاپ ايتادى. داۋىستى قويشى، «اجىراسۋ – ۇيات» دەگەن سەزىمدى ايتساڭىزشى.
جالعىزىلىكتى وتباسى مۇشەسىنە ءبىزدىڭ قوعامنىڭ ەتى ۇيرەنگەن. اكەسىز وسۋگە بەيىمدەلگەن بالا دا بار. ايەل ءوزىنىڭ ۇلىن، نە قىزىن جالعىز ءوزى دۇنيەگە اكەلىپ (نەكەسىز), اسىراپ باعۋى (اجىراسۋ) ۇيات سانالمايدى. قازاقتا «شەشە كورگەن تون پىشەر» دەگەن ءسوز بار. مۇنداي تاربيە كورگەن قىز بالانىڭ بولاشاقتاعى ادەپ-قىلىعىنىڭ قانداي بولماعىن ايتىپ جاتۋ ارتىقتىق ەتەر. ال جالعىزىلىكتى ايەلدىڭ پەرزەنتى ۇل بالا بولسا شە؟ كۇندەردىڭ كۇنىندە ول بالا ەرجەتىپ، شاڭىراق كوتەرگىسى كەلمەي مە؟ ال قازاقتا – «كەلىن قايىن ەنەنىڭ توپىراعىنان». ياعني، بالا ءوز اناسىنا ۇقساس ايەل السا، ول كەلىن دە جالعىز ءومىر سۇرگىسى كەلمەسىنە كىم كەپىل؟ ارينە، ءسوزىمىز شىندىققا سايكەس كەلمەۋى دە مۇمكىن… ءدىنىمىز اجىراسۋعا ءمۇلدەم بولمايدى دەمەيدى. مۇسىلماندىقتا ەرەكشە ءبىر جاعدايلاردا، تىعىرىقتان شىعار باسقا جول قالماعاندا اجىراسۋعا رۇقسات بەرىلگەن. ۇلكەن سەبەپتەردىڭ كەسىرىنەن شاڭىراعىن شايقالتىپ العان جۇرەگى جارالى جانداردىڭ جان جاراسىن تىرناعىمىز كەلمەيدى. ءبىزدىڭ تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان سەبەپتەرىمىز باسقا.
بۇگىنگى قوعامدا ايەلدەردىڭ ءوزىمشىلدىگى بايقالادى. سەبەبى، زاماناۋي ايەل ەر-ازاماتپەن ءبىر دەڭگەيدە جۇمىس ىستەپ، كىرىس كىرگىزۋگە قابىلەتتى. بۇل ايەلدى قارجىلىق، الەۋمەتتىك تۇرعىدان تاۋەلسىز ەتە تۇسپەك. نارىق زاڭى دا – وسى. ەر-ازاماتتاردىڭ دا ماسەلەسى وڭىپ تۇرعانى شامالى: «قىز – تابىلادى!»… مىنە، وسىنداي وزىمشىلدىك مەڭدەگەن قوعامدا ەر مەن ايەلدىڭ ءبىر-ءبىرىن ءتۇسىنىپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ ىعىنا جىعىلىپ، ايتقانىنا كونۋى، ءبىر-ءبىرىنىڭ سوزىنە قۇلاق اسۋى، وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ورتاق شاڭىراق استىندا بىرىگۋى جىلى قارىم-قاتىناس ورناتۋى – كۇردەلى ماسەلەگە اينالىپ كەتكەندەي. نارىقتىق قاتىناستار دا بالانى ومىرگە اكەلە بەرگەنشە، مانساپ قۋ كەرەك ەكەنىن ايتادى. ال دەموگرافتار اتا-انا دانەكەرى – بالا سانى ازايعانىن ماسەلە قىلىپ كوتەرۋدە. ەگەر وسى ءبىر ماسەلەنىڭ شەشىمىن قازىردەن تاپپاساق، بولاشاق قازاق ءۇشىن وتباسى – ءوز قۇندىلىعىن جوعالتىپ قانا قويماي، ۇلتتىق كوبەمىزدىڭ سوگىلۋىنە دە تۇرتكى بولارى ءسوزسىز.
ونىڭ ۇستىنە، ادامنىڭ جان باسىنا شاققاندا اجىراسۋ كورسەتكىشى ەڭ جوعارعى ءۇش ەل بايىرعى پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەر: رەسەي، بەلورۋسيا، ۋكراينا ەكەنىن ەستەن شىعارماعان ءجون. ءيا، تەگى وزگە بولسا دا، ءدال وسى مەملەكەتتەرمەن ءبىز ءبىر يدەولوگيا اياسىندا ءومىر كەشكەنبىز. جەتپىس جىل بويى بولاشاقتى بىرگە جوسپارلاعانبىز. مۇنى دا ەستەن شىعارماعان ابزال.
وتكەن عاسىردىڭ 50 جىلدارى قازاقستاندا نەكەگە تۇرعان 100 جۇپتىڭ بىرەۋى عانا اجىراسقان ەكەن. ودان بەرى نەكە بۇزۋ ادەتى كوبەيمەسە، كەمىمەگەنى بەلگىلى: 1960 جىلدارى 30 وتباسىنىڭ – بىرەۋى; 1970 جىلدارى ءاربىر التى وتباسىنىڭ ءبىرى; 1980 ءتورت وتباسىنىڭ ءبىرى; ال 1990 جىلدارى ءۇش وتباسىنىڭ ءبىرى اجىراسىپ تىنعانىن ماماندار دەرەك قىلادى.
نەگە اجىراسادى؟ سەبەپ كوپ. الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، پىكىر الۋاندىعى… «ءۇي-جوق، كۇي جوق، تۇراقتى كىرىس كوزى جوق، سوسىن اجىراسىپ كەتتىم» دەيتىن سەبەپ ايتاتىندار كوپ. بىراق اجىراسقاننان قالتاسىنا التىن-كۇمىس ساۋىلداپ قۇيىلىپ جاتقانىن تاعى بايقامادىق.ياعني،بىزدىڭشە، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ ناشارلىعى نەكە بۇزۋ فاكتىسىنىڭ ايقىن ءبىر سەبەبى ەمەس. ءتىپتى، اۋزىنان اق ماي اقتارىلىپ جاتقان باتىس ەلدەرىن مىسالعا الايىقشى. قايتا «تاماعى توقتىق، كويلەگى كوكتىك» – اجىراسۋدىڭ باستى كورسەتكىشى مە دەگەن ويعا قالاسىڭ.
قانداي سەبەپ ايتساق تا، بۇگىنگى جاستار اجىراسۋدان ۇرىكپەيتىنىن اتاپ كورسەتكىمىز كەلەدى. اجىراسقان دەگەن ءسوز قازىر قورلىق ەمەس. ءجاي، «كولىگىن ساتىپ جىبەرىپ، باسقا كولىك العالى ءجۇر ەكەن» دەگەن سياقتى. (مۇنشاما سۇرىقسىز سالىستىرما جاساعانىمىز ءۇشىن، وتباسىن ۇلكەن قۇندىلىق رەتىندە باعالايتىنداردان كەشىرىم سۇرايمىز). جاستار وتباسىن جوعالتىپ الۋدان قورىقپايدى، سەبەبى وتباسىن قايتا-قايتا قۇرا بەرۋگە بولادى عوي. وزىمشىلدىكتىڭ باستاۋى وسى. رۋحاني كەدەيلەنگەن، وزىمشىلدىگى اسقىنعان ادام عۇمىر بويى ءوزىن ءبىر عانا ادامعا بايلاپ قويعىسى جوق، وعان عۇمىر بويى ادال بولىپ ءوتتى دەگەنگە قازىر ەشكىم سەنبەيدى.
اجىراسۋدىڭ ءبىر سەبەبى – ماسكۇنەمدىك پەن ناشاقورلىق دەسەدى. ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە جۇگىنسەك، وتباسىنىڭ شىرقى ءدال وسى سەبەپپەن كوبىرەك بۇزىلاتىن كورىنەدى. الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ ناشارلىعى (باسپانانىڭ بولماۋى) – 41%، جاس جۇبايلاردىڭ وتباسىلىق ومىرگە ءالى دە بولسا دايىن بولماۋى – 31%، تۇرمىستىق جاعدايىنىڭ تومەندىگى – 29%، تۋىستار اراسىنداعى ءتۇسىنىسپەۋشىلىك – 18%، نارەستەنىڭ بولماۋى – 10%…
ايتەۋىر، اجىراسۋدىڭ سەبەبى كوپ، اجىراسپاۋدىڭ سەبەبى جوق.
ءتۇسىنۋ، سىيلاستىق، جاقسى كورۋ – بۇگىنگى قوعام ءۇشىن الىستاپ بارا جاتقانداي كورىنەدى.
قاراگوز ءسىمادىل.
قۇبىعۇل جارىقباەۆ،
پەداگوگيكا جانە پسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
پروفەسسور:
«بالا قازاقشا تاربيەلەنۋى ءتيىس»
اۋەلى، ماڭگۇرت تۋرالى. ونىڭ توقسان توعىز ءتۇرى بار. ولاردىڭ ءىشىندە قازاق دەۋگە ارلانامىن دەيتىندەرى دە تابىلادى. اناتومياسى قازاق، پسيحولوگياسى ورىس. ەكى ماڭگۇرت قوسىلىپ، ءۇشىنشى ماڭگۇرتتى ومىرگە اكەلىپ جاتىر. قازىرگىلەرى، ايتەۋىر، تىم سىپايى: «سىزدەر ءبىزدى كەشىرىڭىزدەر، ايەلىم دە، ءوزىم دە قازاقشا ءبىلمەيمىز، سوندىقتان بالامىزدى ورىسشا مەكتەپكە بەردىك»، – دەپ اقتالاتىن بولىپتى. تەلەفونمەن قازاق تانىستارىما حابارلاسىپ، حال-جاعدايىن بىلەيىن دەپ «اسسالاۋماعالايكۋم» دەسەم، ورىسشا ءتىل قاتادى.
ۇلتتىق تاربيە جوق جەردە، قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى ۇمىتىلعان ۋاقىتتا وتباسىندا بالا تاربيەسى ۇلتتىق نەگىزدە قالاي جۇرگىزىلسىن؟ مۇنداي وتباسىدان شىققان ازاماتتان ءبىز قانداي قازاقى ۇستانىمدى تالاپ ەتەمىز؟ باعزى قازاقى وتباسىنداعى تۇسىنىكتەردى، ادەپ-يبانى ولار قايدان ءبىلسىن؟
باعزى قازاقتىڭ لەكسيكونىنان اجىراپ بارامىز. ماسەلەن، ءبىر عانا ءتورت تۇلىك مالدىڭ قازاق اراسىندا قانشاما اتاۋى بولعان. قازاقى تامىرىمىزدان اجىرامادىم، ناعىز قازاقپىن دەپ كەۋدە سوعاتىندارىمىزدىڭ ءوزى الگى اتاۋدى تولىق ءبىلمەيمىز. ال، وسىدان بىرنەشە عاسىر ءومىر كەشكەن ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ول سوزدەردى بىلگەن ەدى. مەن مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ ءبىز ۇلتتىق پسيحولوگيادان اجىراپ بارامىز. اجىراماۋىمىز كەرەك. اجىرادىق ەكەن، بۇگىنگى قازاق قوعامىنان، وتباسىنان قازاقىلىقتى ىزدەپ، نەسىنە جانتالاسامىز؟ سوندىقتان وتباسى بولسىن، باسقا بولسىن، قازاققا ءتان ماسەلەنى قوزعاعاندا، ول ماسەلەلەردىڭ سەبەبىن ەڭ اۋەلى، ۇلتتىڭ جانىنان، پسيحولوگياسىنان ىزدەۋ كەرەك دەر ەدىم. شەشىمدى دە سول ۇلتتىق پسيحولوگيانى ساقتاپ قالۋدان تابا الامىز.
باقىتجان بەكمانوۆ،
جالپى گەنەتيكا جانە تسيتولوگيا
ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى:
«وتباسىنداعى تاربيەنىڭ گەندىك جۇيەگە اسەرى بار»
وتباسىنداعى تاربيەنىڭ گەندىك جۇيەگە تىكەلەي اسەرى بولماسا دا جاناما اسەرى بارى ءسوزسىز. سول ءۇشىن وتباسىنداعى جاقسى تاربيەنى، قۇندىلىقتاردى ءبىز جوعالتپاۋعا تىرىسۋىمىز كەرەك.
قازاقستاندا ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىنا بايلانىستى عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارى مۇلدەم جوق. سوندىقتان دا بۇل جايلى دايەكتى تۇجىرىمدامالار ايتۋ وتە قيىن. بىراق شەتەل عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرىن سارالاساق، اقپارات جەتەرلىك. مىسالى، ادامداعى اگرەسسيالىلىق (اسىرەسە جاسوسپىرىمدەردە) ورگانيزمدە سەروتونين گورمونى نەمەسە ا-مونوامينووكسيدازا فەرمەنتىنىڭ دەڭگەيىن باقىلايتىن گەندەردەگى مۋتاتسياعا (وزگەرىسكە) تىكەلەي بايلانىستى ەكەنى انىقتالعان. لوندون قالاسىنداعى پاتشالىق كوللەدج عالىمدارى كەيبىر قىلمىسكەر-جاسوسپىرىمدەردە وسى گەندەر بارىن انىقتاعان. ياعني ورگانيزمدە ا-مونوامينووكسيدازا فەرمەنتىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى ونىڭ قوعامدا ءوزىن-ءوزى اگرەسسيالى تۇردە ۇستاۋىنا سەبەپ بولادى ەكەن. وسىنداي قىزىقتى مالىمەتتەر كوپتەپ سانالادى. قايتالاپ ايتايىن، قازاق گەنى جۇيەلى تۇردە ءالى زەرتتەلمەگەن. گەندەردىڭ تەك بەلگىلى ءبىر اۋرۋلارعا قانشالىقتى دەڭگەيدە قاتىسى بار، سول جاعى عانا زەرتتەلگەن.
مەنىڭشە، قازىرگى قازاق بالاسىنىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ قالىپتاسۋىندا وتباسىلىق تاربيە باسىمداۋ بولۋى كەرەك. سوندىقتان دا ءبىز، ياعني ءار قازاق وتباسى وسىعان باسا نازار اۋدارۋ قاجەت دەپ ويلايمىن.
قازاقتاعى جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ ءداستۇرى قازىردىڭ وزىندە ساقتالعان. بۇل ءداستۇردى شەتەلدىڭ بەدەلدى عالىمدارى دا وتە ۇلكەن قۇندىلىق دەپ باعالايدى. ويتكەنى ادام ورگانيزمىندەگى كوپتەگەن گەندىك مۋتاتسيالار (وزگەرىستەر) وسى تۋىس ارالىق نەمەسە قانداس نەكەلەر اراسىندا تۋىندايدى، ياعني گەندىك مۋتاتسيالاردىڭ كورىنۋ جيىلىگى وسى نەكەلەر اراسىندا ارتادى. بۇل عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەنگەن تۇجىرىمداما. اتامىز قازاق وسىنداي جاعدايلاردى ەرتە زاماندا بايقاعان، جەتى اتاعا دەيىن قىز الۋعا تىيىم سالىپ وتىرعان.
ەندى وتباسىنداعى قۇندىلىقتارعا كەلەتىن بولساق، ول ارينە شاڭىراقتان باستاۋ الادى. وتباسىنان باستالعان تاربيە بەرتىن كەلە بالانىڭ ساناسىنا اسەر ەتىپ، ودان بولاشاقتا ەلىن سۇيەتىن پاتريوت تۇلعا وسەدى. ەندى وسى بالانىڭ ساناسىنىڭ سىرتقى ورتا تاربيەسىن دۇرىس قابىلداۋىنا، تولاسسىز اقپاراتتاردى باسىندا وڭدەۋىنە، ياعني نەنىڭ جامان، نەنىڭ جاقسى ەكەنىن دۇرىس اجىراتۋ قابىلەتتىلىگىنە دە گەن اسەر ەتەتىنى انىقتالعان. سوندىقتان دا وتباسىندا كوپتەگەن جىلدار بويى قالىپتاسقان قانداي دا بولماسىن ەرەكشەلىكتەر گەندىك قورعا تىكەلەي بولماسا دا جاناما اسەر ەتەتىنى ءسوزسىز. مىسالى، جالپى ۇلت دەڭگەيىندە قارايتىن بولساڭىز، قازاق حالقىندا وتباسىندا بالا تاربيەلەۋدە بالانىڭ ىسىنە توسقاۋىل قويىپ وتىرۋ بار. ونى جاسىرمايمىز. ول بالانىڭ ساناسىندا قابىلەتسىزدىكتى، جاسقانشاقتىقتى تۋدىرادى، ياعني «ول نارسەنى مەن ىستەي المايمىن» دەگەن بالادا سەنىمسىزدىك پايدا بولادى. ارينە، بۇل بالاعا تولىق ەركىندىك بەر دەگەن ءسوز ەمەس، باسقالاي، بالانىڭ بەتىنەن قاقپاي وتىرىپ، ويىن ەسەبىندە ساناسىن، زەيىنىن باسقا جاققا بۇرۋ ارقىلى تاربيەلەۋ كەرەك. كوپ ادامنىڭ مۇنداي تاسىلگە شىدامى جەتپەيدى. جاپون ەلىنىڭ بالا ءتاربيەسىندە 5-6 جاسقا دەيىن بالانىڭ بەتىنەن قاقپاۋ قالىپتاسقان. ياعني وسى ۋاقىت ارالىعىندا بالادا بولاشاق تۇلعاعا لايىق مىنەز قالىپتاسادى دەپ سانالادى. وسى جەردە بالانى ويىن ارقىلى ساناسىن باسقا جاققا بۇرۋ ءتاسىلى قولدانىلادى. ال ارى قاراي 15 جاسقا دەيىن بالاعا دەگەن تالاپتار كۇشەيەدى. بالا 15 جاستان كەيىن ۇلكەندەرمەن بىردەي جاعدايدا قارىم-قاتىناستا بولادى. كوپتەگەن ادەبيەتتەر وسى جاپون ەلىنىڭ تاربيەسىن ۇلگى ەتىپ جازادى.
بالانىڭ تاربيەسى نەگىزىنەن وتباسىدان باستالاتىنى بارىمىزگە بەلگىلى. بالانىڭ ميى كادىمگى اق پاراق سياقتى تاپ-تازا، ياعني وندا كوپ اقپاراتتار ءالى جازىلماعان. بالانىڭ كەلەشەكتە جاقسى ادام بولۋىنا سىرتقى ورتا فاكتورلارى، ونىڭ ىشىندە، نەگىزگىسى – تاربيەنىڭ الاتىن ورنى زور. سونىمەن قاتار، ادامداعى مىنەز-قۇلىقتىڭ جانە سول ادامنىڭ جەكە تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنا گەننىڭ دە اسەرى مول. قازاق حالقىندا مىناداي ءسوز تىركەستەرى بار: «… تەگىنە قاراپ …» نەمەسە « … تەگى مىقتى …»، تاعى سول سياقتى. ياعني بۇل جەردە «تەگى» دەگەن ءسوز عىلىمي تىلدە ايتقاندا – «گەنى» دەگەن ءسوز. قازىرگى كەزدەگى كوپتەگەن عىلىمي ەڭبەكتەر ارقىلى تۇلعانىڭ قالىپتاسۋىنا گەندىك جۇيەلەر جانە سىرتقى ورتا فاكتورلارىنىڭ بىردەي اسەر ەتەتىنى انىقتالعان. ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ جانە پسيحيكاسىنىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتەتىن گەندەر قالىپتى جاعدايدا جۇمىس ىستەپ تۇرسا، وندا ول ادامنان شوقتىعى بيىك تۇلعا قالىپتاساتىنى ءسوزسىز.
رامازان سالىقجانوۆ،
الەۋمەتتانۋشى،
ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى
ەۇۋ الەۋمەتتانۋ كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى:
«قوعامداعى وزىمشىلدىك دەرتى – وتباسىنداعى بالا سانىنىڭ ازدىعىنان»
وتباسى قۇندىلىق رەتىندە ارقاشان، ءارتۇرلى ءبىر باسىمدىققا يە بولعان. مىسالى، وسىدان 25-30 جىل بۇرىن جۇرگىزىلگەن الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەردە «ءسىز ءۇشىن نە قۇندى؟» دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابى رەتىندە جاستار «ءبىرىنشى كەزەكتە – وتان، ەكىنشى – ماحاببات، ءۇشىنشى – وتباسى، بالا» دەيتىن. ال ەندى 2000 جىلدىڭ ورتاسىنان باستاپ بۇل يەرارحيادا ۇلكەن وزگەرىستەر پايدا بولدى. جاستار «العاشقى ورىندا – ماتەريالدىق جاعداي، ەكىنشى – مانساپ، ءۇشىنشى – ءبىلىم الۋ» دەپ، وتباسى، بالا دەگەن قۇندىلىقتار توعىزىنشى، ونىنشى ورىندارعا ىسىرىلىپ قالدى. دەمەك، بۇل سوڭعى 25-30 جىل ىشىندە قۇندىلىقتار جۇيەسىندە كۇردەلى ءبىر وزگەرىستەر بولعانىن كورسەتەدى.
وتباسىن قۇرۋ، وتباسىندا ءومىر ءسۇرۋ ادامنان ۇلكەن ەپتىلىكتى، كورەگەندىلىكتى، شىدامدىلىقتى تالاپ ەتەدى. ال بۇگىنگى جاستاردىڭ، وتاۋ قۇرىپ جاتقانداردىڭ كوبى ءبىر ءۇيدىڭ ماپەلەپ وسىرگەن جالعىز-جارىم ۇل-قىزدارى. ءبىر وتباسىندا ەركە وسكەن بالالار وزگە بىرەۋمەن جاراسىپ، ءتىل تابىسسا دا، ۋاقىت وتە كەلە ونى تۇراقتى قارىم-قاتىناسقا اينالدىرا المايدى. سونىڭ كەسىرىنەن كەشە عانا ءسۇيدىم-كۇيدىم دەپ قوسىلعان ەكى جاس ءبىر-بىرىمەن اجىراسىپ جاتادى. ويتكەنى ءوزارا تۇسىنىستىك، تۇسىنۋگە تىرىسۋشىلىق، شىدام، كەشىرىم جوق. قيىن-قىستاۋ كەزدە ءبىر-بىرىنە قولداۋ كورسەتۋگە داعدىلانباعان. مەن جوعارىدا اتاپ وتكەن سەزىمدەردى جاستاردىڭ بويىنان نەگە از كەزدەستىرەمىز؟ مۇنى ءبىر عانا مىسالمەن ءتۇسىندىرىپ وتەيىن. كەزىندە ءبىر وتباسىندا كەمى 5-6 بالا وسكەن. ولار ءبىر-ءبىرىن سۇيرەپ، ءبىرى-ءبىرىنىڭ كيىمىن اۋىستىرىپ كيىپ، بىرەۋىنە-بىرەۋى قولداۋ كورسەتىپ، ۇلكەن داستارحان باسىندا ءبىر تابا ناندى ءبولىپ جەپ، ەرجەتكەن ەدى. ءالى ەسىمدە، مەنىڭ قۇرداستارىمنىڭ كوبى ءوز باۋىرلارىنىڭ تاماعىن بەرىپ، ويناتاتىن، ساباعىن بىرگە قاراساتىن، سەبەبى اكە-شەشە جۇمىستا ءجۇردى.
قازىرگى بالالار شە؟ وزىنە عانا قارايدى. كيىمى، تاماعى، ويىنى – ءوزى ءۇشىن عانا. سەبەبى، ول جالعىز. بۇگىنگى قوعامداعى وزىمشىلدىك دەرتى – وتباسىنداعى بالا سانىنىڭ ازدىعىنان دەپ بىلەمىن. ول بالا ەگويست بولىپ وسەدى. ەرجەتكەننەن كەيىن سول ەگويست قالپىندا قالا بەرەدى. بىرەۋدىڭ ءسوزىن، قىلىعىن كوتەرمەيدى. بىرەۋدى تۇسىنۋگە تىرىسپايدى.
– وتباسىنداعى اكە ءرولى تۋرالى نە ويلايسىز؟
– جالپى ايەل مەن ەركەك تەڭ عوي. بىراق الەۋمەتتىك تۇرعىدان باسشى بولۋى ءتيىس. مەملەكەتتىڭ باسشىسى بولادى، وتباسىعا دا باسشىسى كەرەك. ول باسشى قالىپتاسقان ءداستۇرىمىز بويىنشا، الەۋمەتتىك مارتەبەسىنە قاراي، ماتەريالدىق قوساتىن ۇلەسى بويىنشا قازاقتا باس ادام – اكە بولىپ سانالادى.