Qazaq bar jerde – qazaqtyń otbasy da bolady. Nemese búgingi otbasy máselesi týraly aıtqanda, shúkirimizden «qaýipimizdiń» basym bolatyny qalaı? Aǵaıyn arasynyń sýı bastaýy, týystyqtyń jyp-jyly qarym-qatynasy úzilýdiń aldynda turýy neni kórsetedi? Áýlettik, týystyq sezimderge ne sebepti selkeý túse bastaǵan? Er men áıeldiń arasyndaǵy kórinbes jiptiń jińishkere túsýi – búgingi qoǵamnyń kemshiligi me, otbasy uǵymynyń arzandaýynan ba? Otbasy degen uǵymdy er men áıel jubynyń odaǵy dep qana túsiný durys pa? Rasynda da, neke buzý, dástúrden attaý, bala sanynyń azdyǵy – búginginiń basty saýaly bolyp turǵany jasyryn emes. Endeshe Qazaqty saqtaǵymyz kelse, qazaqtyń otbasyn saqtap qalý – kún tártibindegi basty másele ekenin moıyndap júrmiz be? Ulttyń erteńin ómirge ákelip, alaqanynda mápelep, besiginde terbetip, tárbıeleıtin urpaq ókilderi – bizder qaı jerde qate bastyq eken?..
Mamandardyń sózine sensek, búgingi Qazaqstanda tórt mıllıonnan asa otbasy bar.
«Otbasy – shaǵyn memleket…». Elimizde qanshama shaǵyn memleket baryn ózińiz oılap kórińiz endi. Sol «shaǵyn memleketterdiń» rýhanı-áleýmettik jaǵdaıynyń jaı-kúıin oı eleginen taǵy bir ótkizip alyńyz. Bulaı deýimizdiń sebebi, otbasy máselesin zerttep júrgen kez kelgen sala ǵalymdarynyń sózine qulaq assańyz, zamanaýı otbasynyń daǵdarysta turǵanyn másele qylyp kóteredi. Jáne bul Qazaqstanǵa ǵana tán qubylys emes. Zamanaýı otbasynyń jaı-kúıi qazir kóptegen elde talqylanyp jatqany biz aıtpaı-aq belgili. Bul jaǵyna tereńdemeı-aq qoıalyq.
Otbasy quldyrasa ne tur, eń áýeli adam, qoǵam aman bolsyn deýge de bolar edi. Olaı aıtsaq, qatty qatelesetin túrimiz bar.
Qoǵamnyń bastaýy – otbasy degen pikirmen kelispeıtin jan joq shyǵar. Adamzattyń damýynda otbasynyń qomaqty rólin joqqa shyǵarý tipten uıat. Ol az deseńiz, siz ben biz ómir súrip otyrǵan qoǵamnyń qalyptasýyna úlken serpin bergen de osy otbasy ekenin mamandardyń ózi moıyndaıdy.
Mine, osy áleýmettik ınstıtýtty joǵaltar bolsaq, ne bolaryn boljaýdyń ózi qıyn. Bulaı qaýip aıtýymyzdyń sebebi – otbasy áleýmettik ınstıtýt retinde quldyrap, óz rólinen alshaqtap barady. Bul da bizdiń sóz emes. Mamandardyń eskertýi.
Eń áýeli, otbasy ınstıtýty degen ne? Qarapaıym ǵana sózben túsindirsek, Jer betinde memleket, bilim, armııa, kerek deseńiz, naryqtyq qarym-qatynastar paıda bolmaı-turyp-aq, eń alǵashqy bolyp qurylǵan, adamzattyq qoǵamnyń qalyptasýyna, damýyna úlken yqpal etken ejelgi áleýmettik ınstıtýt – otbasy dep atalady.
Kóńilimizge medeý bolatyny – 2009 jylǵy jalpyhalyqtyq sanaq nátıjesine sensek, 1999 jylǵymen salystyrǵanda otbasylardyń sany 13,8%-ǵa ósken eken. Ókinishtisi, otbasyndaǵy ortasha adam sany 3,5 adamǵa qysqarǵan.
QR Statıstıka agenttiginiń aqparatynda «Eki adamnan turatyn otbasy – 30,1%, úsh adamnan quralǵan otbasy – 26,7%, tórt adamnan quralǵan otbasy – 22,2%. Bes adamnan quralǵan otbasy bar bolǵany – 11,7%, alty adamnan quralǵan otbasy – 5,6%, jeti adamnan quralǵan otbasy – 1,9%. 8 – 10 adamnan quralǵan otbasynyń mólsheri tipten az, bar bolǵany – 0,2%» ekeni kórsetilgen.
Búgingi kúnniń aǵymy qoǵamdaǵy otbasynyń rólin ózgertip qana qoımaı, otbasynyń qyzmet aıasyn, sıpatyn, mazmunyn da ózgeriske ushyratqan. Qazir ata-analardyń qyzmet aıasy otbasylyq sharýashylyqty júrgizýmen ǵana shektelip otyrǵan shańyraqtar kezdesedi. Tárbıe negizinen balabaqsha, bilim berý mekemeleriniń sharýasy deıtinder de bar. Ol az deseńiz, BAQ arqyly keń kólemde nasıhattalyp jatqan sheteldik mádenıettiń áserin qosyp qoıyńyz. Ómirdiń shyndyǵyn ata-anasynan estip, otbasynan kórmegen bala teledıdarǵa senbegende qaıtpek?
Mine, osy sebepterge baılanysty otbasy degen uǵymnyń ózi «zamanyna oraı» ózgeriske túsken, «túzetý men tolyqtyrýlar» engizilgen. Bir ǵana mysal, osy kúni ajyrasý men tolyq emes otbasy – qalypty dúnıe esebinde qarastyryla beredi. «Burynyraqta…» dep alysqa kóz júgirtpeı-aq qoıalyq, bizdiń bala kúnimizde aýylda birli-jarym ajyrasý oqıǵalaryn kózben kórgenimiz ras, biraq ol óte bir uıat nárse sekildi bolyp kórinetin. «Ajyrasý» degen sóz, sybyrlap qana aıtylatyn. Osy kúni she? «Bulaı júre berseń, jyndanyp ketersiń» dep, qyzymdy úıge ákelip aldym»… «Kim ajyraspaı jatyr deısiń, eń áýeli jan amandyǵy kerek»… «Ishime sıǵan balam, syrtyma da sııady»… «Ary ketse qyzy qaıtyp keldi der», «Kúıeýge tımeı júrgen qyz kóp, sonyń bireýin qaıta ala salarsyń»… Qazirgiler daýysyn anyq shyǵaryp, nyǵyrlap aıtady. Daýysty qoıshy, «ajyrasý – uıat» degen sezimdi aıtsańyzshy.
Jalǵyzilikti otbasy múshesine bizdiń qoǵamnyń eti úırengen. Ákesiz ósýge beıimdelgen bala da bar. Áıel óziniń ulyn, ne qyzyn jalǵyz ózi dúnıege ákelip (nekesiz), asyrap baǵýy (ajyrasý) uıat sanalmaıdy. Qazaqta «sheshe kórgen ton pisher» degen sóz bar. Mundaı tárbıe kórgen qyz balanyń bolashaqtaǵy ádep-qylyǵynyń qandaı bolmaǵyn aıtyp jatý artyqtyq eter. Al jalǵyzilikti áıeldiń perzenti ul bala bolsa she? Kúnderdiń kúninde ol bala erjetip, shańyraq kótergisi kelmeı me? Al qazaqta – «kelin qaıyn eneniń topyraǵynan». Iaǵnı, bala óz anasyna uqsas áıel alsa, ol kelin de jalǵyz ómir súrgisi kelmesine kim kepil? Árıne, sózimiz shyndyqqa sáıkes kelmeýi de múmkin… Dinimiz ajyrasýǵa múldem bolmaıdy demeıdi. Musylmandyqta erekshe bir jaǵdaılarda, tyǵyryqtan shyǵar basqa jol qalmaǵanda ajyrasýǵa ruqsat berilgen. Úlken sebepterdiń kesirinen shańyraǵyn shaıqaltyp alǵan júregi jaraly jandardyń jan jarasyn tyrnaǵymyz kelmeıdi. Bizdiń tilge tıek etip otyrǵan sebepterimiz basqa.
Búgingi qoǵamda áıelderdiń ózimshildigi baıqalady. Sebebi, zamanaýı áıel er-azamatpen bir deńgeıde jumys istep, kiris kirgizýge qabiletti. Bul áıeldi qarjylyq, áleýmettik turǵydan táýelsiz ete túspek. Naryq zańy da – osy. Er-azamattardyń da máselesi ońyp turǵany shamaly: «Qyz – tabylady!»… Mine, osyndaı ózimshildik meńdegen qoǵamda er men áıeldiń bir-birin túsinip, bir-biriniń yǵyna jyǵylyp, aıtqanyna kónýi, bir-biriniń sózine qulaq asýy, otbasy músheleriniń ortaq shańyraq astynda birigýi jyly qarym-qatynas ornatýy – kúrdeli máselege aınalyp ketkendeı. Naryqtyq qatynastar da balany ómirge ákele bergenshe, mansap qýý kerek ekenin aıtady. Al demograftar ata-ana dánekeri – bala sany azaıǵanyn másele qylyp kóterýde. Eger osy bir máseleniń sheshimin qazirden tappasaq, bolashaq qazaq úshin otbasy – óz qundylyǵyn joǵaltyp qana qoımaı, ulttyq kóbemizdiń sógilýine de túrtki bolary sózsiz.
Onyń ústine, adamnyń jan basyna shaqqanda ajyrasý kórsetkishi eń joǵarǵy úsh el baıyrǵy postkeńestik memleketter: Reseı, Belorýsııa, Ýkraına ekenin esten shyǵarmaǵan jón. Iá, tegi ózge bolsa da, dál osy memlekettermen biz bir ıdeologııa aıasynda ómir keshkenbiz. Jetpis jyl boıy bolashaqty birge josparlaǵanbyz. Muny da esten shyǵarmaǵan abzal.
Ótken ǵasyrdyń 50 jyldary Qazaqstanda nekege turǵan 100 juptyń bireýi ǵana ajyrasqan eken. Odan beri neke buzý ádeti kóbeımese, kemimegeni belgili: 1960 jyldary 30 otbasynyń – bireýi; 1970 jyldary árbir alty otbasynyń biri; 1980 tórt otbasynyń biri; al 1990 jyldary úsh otbasynyń biri ajyrasyp tynǵanyn mamandar derek qylady.
Nege ajyrasady? Sebep kóp. Áleýmettik, ekonomıkalyq, pikir alýandyǵy… «Úı-joq, kúı joq, turaqty kiris kózi joq, sosyn ajyrasyp kettim» deıtin sebep aıtatyndar kóp. Biraq ajyrasqannan qaltasyna altyn-kúmis saýyldap quıylyp jatqanyn taǵy baıqamadyq.Iaǵnı,bizdińshe, áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıdyń nasharlyǵy neke buzý faktisiniń aıqyn bir sebebi emes. Tipti, aýzynan aq maı aqtarylyp jatqan Batys elderin mysalǵa alaıyqshy. Qaıta «tamaǵy toqtyq, kóılegi kóktik» – ajyrasýdyń basty kórsetkishi me degen oıǵa qalasyń.
Qandaı sebep aıtsaq ta, búgingi jastar ajyrasýdan úrikpeıtinin atap kórsetkimiz keledi. Ajyrasqan degen sóz qazir qorlyq emes. Jáı, «kóligin satyp jiberip, basqa kólik alǵaly júr eken» degen sııaqty. (Munshama suryqsyz salystyrma jasaǵanymyz úshin, otbasyn úlken qundylyq retinde baǵalaıtyndardan keshirim suraımyz). Jastar otbasyn joǵaltyp alýdan qoryqpaıdy, sebebi otbasyn qaıta-qaıta qura berýge bolady ǵoı. Ózimshildiktiń bastaýy osy. Rýhanı kedeılengen, ózimshildigi asqynǵan adam ǵumyr boıy ózin bir ǵana adamǵa baılap qoıǵysy joq, oǵan ǵumyr boıy adal bolyp ótti degenge qazir eshkim senbeıdi.
Ajyrasýdyń bir sebebi – maskúnemdik pen nashaqorlyq desedi. Statıstıkalyq málimetterge júginsek, otbasynyń shyrqy dál osy sebeppen kóbirek buzylatyn kórinedi. Áleýmettik jaǵdaıdyń nasharlyǵy (baspananyń bolmaýy) – 41%, jas jubaılardyń otbasylyq ómirge áli de bolsa daıyn bolmaýy – 31%, turmystyq jaǵdaıynyń tómendigi – 29%, týystar arasyndaǵy túsinispeýshilik – 18%, náresteniń bolmaýy – 10%…
Áıteýir, ajyrasýdyń sebebi kóp, ajyraspaýdyń sebebi joq.
Túsiný, syılastyq, jaqsy kórý – búgingi qoǵam úshin alystap bara jatqandaı kórinedi.
Qaragóz Simádil.
Qubyǵul Jaryqbaev,
pedagogıka jáne psıhologııa ǵylymdarynyń doktory,
professor:
«Bala qazaqsha tárbıelenýi tıis»
Áýeli, máńgúrt týraly. Onyń toqsan toǵyz túri bar. Olardyń ishinde qazaq deýge arlanamyn deıtinderi de tabylady. Anatomııasy qazaq, psıhologııasy orys. Eki máńgúrt qosylyp, úshinshi máńgúrtti ómirge ákelip jatyr. Qazirgileri, áıteýir, tym sypaıy: «Sizder bizdi keshirińizder, áıelim de, ózim de qazaqsha bilmeımiz, sondyqtan balamyzdy oryssha mektepke berdik», – dep aqtalatyn bolypty. Telefonmen qazaq tanystaryma habarlasyp, hal-jaǵdaıyn bileıin dep «assalaýmaǵalaıkým» desem, oryssha til qatady.
Ulttyq tárbıe joq jerde, qazaqtyń salt-dástúri umytylǵan ýaqytta otbasynda bala tárbıesi ulttyq negizde qalaı júrgizilsin? Mundaı otbasydan shyqqan azamattan biz qandaı qazaqy ustanymdy talap etemiz? Baǵzy qazaqy otbasyndaǵy túsinikterdi, ádep-ıbany olar qaıdan bilsin?
Baǵzy qazaqtyń leksıkonynan ajyrap baramyz. Máselen, bir ǵana tórt túlik maldyń qazaq arasynda qanshama ataýy bolǵan. Qazaqy tamyrymyzdan ajyramadym, naǵyz qazaqpyn dep keýde soǵatyndarymyzdyń ózi álgi ataýdy tolyq bilmeımiz. Al, osydan birneshe ǵasyr ómir keshken bizdiń ata-babalarymyz ol sózderdi bilgen edi. Men muny nege aıtyp otyrmyn? Biz ulttyq psıhologııadan ajyrap baramyz. Ajyramaýymyz kerek. Ajyradyq eken, búgingi qazaq qoǵamynan, otbasynan qazaqylyqty izdep, nesine jantalasamyz? Sondyqtan otbasy bolsyn, basqa bolsyn, qazaqqa tán máseleni qozǵaǵanda, ol máselelerdiń sebebin eń áýeli, ulttyń janynan, psıhologııasynan izdeý kerek der edim. Sheshimdi de sol ulttyq psıhologııany saqtap qalýdan taba alamyz.
Baqytjan BEKMANOV,
Jalpy genetıka jáne ıtologııa
ınstıtýty dırektorynyń orynbasary:
«Otbasyndaǵy tárbıeniń gendik júıege áseri bar»
Otbasyndaǵy tárbıeniń gendik júıege tikeleı áseri bolmasa da janama áseri bary sózsiz. Sol úshin otbasyndaǵy jaqsy tárbıeni, qundylyqtardy biz joǵaltpaýǵa tyrysýymyz kerek.
Qazaqstanda adamnyń minez-qulqyna baılanysty ǵylymı zertteý jumystary múldem joq. Sondyqtan da bul jaıly dáıekti tujyrymdamalar aıtý óte qıyn. Biraq shetel ǵalymdarynyń eńbekterin saralasaq, aqparat jeterlik. Mysaly, adamdaǵy agressııalylyq (ásirese jasóspirimderde) organızmde serotonın gormony nemese A-monoamınooksıdaza fermentiniń deńgeıin baqylaıtyn genderdegi mýtaııaǵa (ózgeriske) tikeleı baılanysty ekeni anyqtalǵan. London qalasyndaǵy Patshalyq kolledj ǵalymdary keıbir qylmysker-jasóspirimderde osy gender baryn anyqtaǵan. Iaǵnı organızmde A-monoamınooksıdaza fermentiniń jetispeýshiligi onyń qoǵamda ózin-ózi agressııaly túrde ustaýyna sebep bolady eken. Osyndaı qyzyqty málimetter kóptep sanalady. Qaıtalap aıtaıyn, qazaq geni júıeli túrde áli zerttelmegen. Genderdiń tek belgili bir aýrýlarǵa qanshalyqty deńgeıde qatysy bar, sol jaǵy ǵana zerttelgen.
Menińshe, qazirgi qazaq balasynyń minez-qulqynyń qalyptasýynda otbasylyq tárbıe basymdaý bolýy kerek. Sondyqtan da biz, ıaǵnı ár qazaq otbasy osyǵan basa nazar aýdarý qajet dep oılaımyn.
Qazaqtaǵy jeti ataǵa deıin qyz alyspaý dástúri qazirdiń ózinde saqtalǵan. Bul dástúrdi sheteldiń bedeldi ǵalymdary da óte úlken qundylyq dep baǵalaıdy. Óıtkeni adam organızmindegi kóptegen gendik mýtaııalar (ózgerister) osy týys aralyq nemese qandas nekeler arasynda týyndaıdy, ıaǵnı gendik mýtaııalardyń kóriný jıiligi osy nekeler arasynda artady. Bul ǵylymı turǵydan dáleldengen tujyrymdama. Atamyz qazaq osyndaı jaǵdaılardy erte zamanda baıqaǵan, jeti ataǵa deıin qyz alýǵa tyıym salyp otyrǵan.
Endi otbasyndaǵy qundylyqtarǵa keletin bolsaq, ol árıne shańyraqtan bastaý alady. Otbasynan bastalǵan tárbıe bertin kele balanyń sanasyna áser etip, odan bolashaqta elin súıetin patrıot tulǵa ósedi. Endi osy balanyń sanasynyń syrtqy orta tárbıesin durys qabyldaýyna, tolassyz aqparattardy basynda óńdeýine, ıaǵnı neniń jaman, neniń jaqsy ekenin durys ajyratý qabilettiligine de gen áser etetini anyqtalǵan. Sondyqtan da otbasynda kóptegen jyldar boıy qalyptasqan qandaı da bolmasyn erekshelikter gendik qorǵa tikeleı bolmasa da janama áser etetini sózsiz. Mysaly, jalpy ult deńgeıinde qaraıtyn bolsańyz, qazaq halqynda otbasynda bala tárbıeleýde balanyń isine tosqaýyl qoıyp otyrý bar. Ony jasyrmaımyz. Ol balanyń sanasynda qabiletsizdikti, jasqanshaqtyqty týdyrady, ıaǵnı «ol nárseni men isteı almaımyn» degen balada senimsizdik paıda bolady. Árıne, bul balaǵa tolyq erkindik ber degen sóz emes, basqalaı, balanyń betinen qaqpaı otyryp, oıyn esebinde sanasyn, zeıinin basqa jaqqa burý arqyly tárbıeleý kerek. Kóp adamnyń mundaı tásilge shydamy jetpeıdi. Japon eliniń bala tárbıesinde 5-6 jasqa deıin balanyń betinen qaqpaý qalyptasqan. Iaǵnı osy ýaqyt aralyǵynda balada bolashaq tulǵaǵa laıyq minez qalyptasady dep sanalady. Osy jerde balany oıyn arqyly sanasyn basqa jaqqa burý tásili qoldanylady. Al ary qaraı 15 jasqa deıin balaǵa degen talaptar kúsheıedi. Bala 15 jastan keıin úlkendermen birdeı jaǵdaıda qarym-qatynasta bolady. Kóptegen ádebıetter osy Japon eliniń tárbıesin úlgi etip jazady.
Balanyń tárbıesi negizinen otbasydan bastalatyny bárimizge belgili. Balanyń mıy kádimgi aq paraq sııaqty tap-taza, ıaǵnı onda kóp aqparattar áli jazylmaǵan. Balanyń keleshekte jaqsy adam bolýyna syrtqy orta faktorlary, onyń ishinde, negizgisi – tárbıeniń alatyn orny zor. Sonymen qatar, adamdaǵy minez-qulyqtyń jáne sol adamnyń jeke tulǵa bolyp qalyptasýyna genniń de áseri mol. Qazaq halqynda mynadaı sóz tirkesteri bar: «… tegine qarap …» nemese « … tegi myqty …», taǵy sol sııaqty. Iaǵnı bul jerde «tegi» degen sóz ǵylymı tilde aıtqanda – «geni» degen sóz. Qazirgi kezdegi kóptegen ǵylymı eńbekter arqyly tulǵanyń qalyptasýyna gendik júıeler jáne syrtqy orta faktorlarynyń birdeı áser etetini anyqtalǵan. Adamnyń minez-qulqynyń jáne psıhıkasynyń qalyptasýyna áser etetin gender qalypty jaǵdaıda jumys istep tursa, onda ol adamnan shoqtyǵy bıik tulǵa qalyptasatyny sózsiz.
Ramazan SALYQJANOV,
áleýmettanýshy,
L.N.Gýmılev atyndaǵy
EUÝ áleýmettaný kafedrasynyń doenti:
«Qoǵamdaǵy ózimshildik derti – otbasyndaǵy bala sanynyń azdyǵynan»
Otbasy qundylyq retinde árqashan, ártúrli bir basymdyqqa ıe bolǵan. Mysaly, osydan 25-30 jyl buryn júrgizilgen áleýmettik zertteýlerde «Siz úshin ne qundy?» degen suraqtyń jaýaby retinde jastar «Birinshi kezekte – Otan, ekinshi – mahabbat, úshinshi – otbasy, bala» deıtin. Al endi 2000 jyldyń ortasynan bastap bul ıerarhııada úlken ózgerister paıda boldy. Jastar «Alǵashqy orynda – materıaldyq jaǵdaı, ekinshi – mansap, úshinshi – bilim alý» dep, otbasy, bala degen qundylyqtar toǵyzynshy, onynshy oryndarǵa ysyrylyp qaldy. Demek, bul sońǵy 25-30 jyl ishinde qundylyqtar júıesinde kúrdeli bir ózgerister bolǵanyn kórsetedi.
Otbasyn qurý, otbasynda ómir súrý adamnan úlken eptilikti, kóregendilikti, shydamdylyqty talap etedi. Al búgingi jastardyń, otaý quryp jatqandardyń kóbi bir úıdiń mápelep ósirgen jalǵyz-jarym ul-qyzdary. Bir otbasynda erke ósken balalar ózge bireýmen jarasyp, til tabyssa da, ýaqyt óte kele ony turaqty qarym-qatynasqa aınaldyra almaıdy. Sonyń kesirinen keshe ǵana súıdim-kúıdim dep qosylǵan eki jas bir-birimen ajyrasyp jatady. Óıtkeni ózara túsinistik, túsinýge tyrysýshylyq, shydam, keshirim joq. Qıyn-qystaý kezde bir-birine qoldaý kórsetýge daǵdylanbaǵan. Men joǵaryda atap ótken sezimderdi jastardyń boıynan nege az kezdestiremiz? Muny bir ǵana mysalmen túsindirip óteıin. Kezinde bir otbasynda kemi 5-6 bala ósken. Olar bir-birin súırep, biri-biriniń kıimin aýystyryp kıip, bireýine-bireýi qoldaý kórsetip, úlken dastarhan basynda bir taba nandy bólip jep, erjetken edi. Áli esimde, meniń qurdastarymnyń kóbi óz baýyrlarynyń tamaǵyn berip, oınatatyn, sabaǵyn birge qarasatyn, sebebi áke-sheshe jumysta júrdi.
Qazirgi balalar she? Ózine ǵana qaraıdy. Kıimi, tamaǵy, oıyny – ózi úshin ǵana. Sebebi, ol jalǵyz. Búgingi qoǵamdaǵy ózimshildik derti – otbasyndaǵy bala sanynyń azdyǵynan dep bilemin. Ol bala egoıst bolyp ósedi. Erjetkennen keıin sol egoıst qalpynda qala beredi. Bireýdiń sózin, qylyǵyn kótermeıdi. Bireýdi túsinýge tyryspaıdy.
– Otbasyndaǵy áke róli týraly ne oılaısyz?
– Jalpy áıel men erkek teń ǵoı. Biraq áleýmettik turǵydan basshy bolýy tıis. Memlekettiń basshysy bolady, otbasyǵa da basshysy kerek. Ol basshy qalyptasqan dástúrimiz boıynsha, áleýmettik mártebesine qaraı, materıaldyq qosatyn úlesi boıynsha qazaqta bas adam – áke bolyp sanalady.
