1921 جىلى ماۋسىمنىڭ 14-ىندە تۇركىستان Aسسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى قالىڭ مال مەن كوپ ايەل الۋعا تىيىم سالاتىن دەكرەت قابىلدادى. ساراپشىلار قالىڭ مالدىڭ قالعانىنا كۇمان كەلتىرسە دە، «توقال ماسەلەسىنىڭ» ءالى كۇيىپ تۇرعانىن ايتادى.– كەشەگى سوۆەت داۋىرىندە ەر ادامدارعا كوپ ايەل الۋعا تولىق تۇردە تىيىم سالدى. ال قالىڭ مال بەرۋ ماسەلەسىن شەشە المادى، — دەيدى الەۋمەتتانۋشى عالىم زاۋرە جانازاروۆا. ونىڭ ايتۋىنشا «قالىڭ مال» ءداستۇرى قازاق مول شوعىرلانعان قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەرىندە ازداپ ساقتالعان.
– ماسەلەن، ءوزىمىز ءجيى مىسالعا الاتىن شىمكەنت وڭىرىندە قالىڭسىز قىز ۇزاتاتىن وتباسى نەكەن-ساياق. كەيدە وسى ءوڭىردىڭ سۇربويداق جىگىتتەرىنەن «نەگە ۇيلەنبەي ءجۇرسىڭ؟» دەپ سۇراساڭ، اتا-اناسىنىڭ جۇپىنى تۇراتىندىعىن، قالىڭ مالعا بەرەتىن قاراجاتىنىڭ جەتىمسىز ەكەندىگىن ايتادى، — دەيدى زاۋرە جانازاروۆا.
«وڭتۇستىكتەگى سالت — قالىڭ مال ەمەس»
وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ تۋماسى، ساتيريك كوپەن امىربەك باسقاشا پىكىردە. «قالىڭ مال بەرۋ – قىزدى ساتۋ ەمەس، ەكى ايەل الۋ –اسىپ-تاسىعاندىق ەمەس. قالىڭ مال بەرۋ – قازاق حالقىنىڭ ءوز پەرزەنتىنە دەگەن ماحابباتىنىڭ كورسەتكىشى ەدى» دەيدى ول.– مەن ءوزىم وڭتۇستىك وڭىرىنەن بولعاندىقتان، سول جاقتىڭ تىرلىگىن بەس ساۋساقتاي بىلەمىن عوي. «انانىڭ اق ءسۇتى» دەپ كوك قاعازدى نەمەسە ءوزىمىزدىڭ كوپ قاعازدى كونۆەرتكە سالىپ ۇسىنىپ جاتادى. بىراق، بۇل قالىڭ مال ەمەس… قازىرگى انانىڭ اق ءسۇتى ءۇشىن تولەنەتىن سوما — باياعىنىڭ قالىڭ مالىنىڭ مىسقالىنا دا جەتپەيدى، — دەيدى ول.
ساتيريك كوپەن امىربەك. Aلماتى، 11 ماۋسىم 2011 جىل
– ول كەزدە قالىڭ مالدىڭ باسى قىرىق جەتى جىلقى بولاتىن. قازىرگى ەسەپپەن العاندا — كەم دەگەندە 47 مىڭ دوللار. سوندىقتان دا وسى كۇندەگى قىزدىڭ اكە-شەشەسىنە بەرىلەتىن ازىن-اۋلاق تيىن-تەبەندى «قىز الۋدىڭ جورالعىسى» دەپ ۇعۋ كەرەك، — دەيدى ساتيريك.تاريحشى دوسالى سالقىنبەك قىزعا تولەنەتىن قالىڭ مالدان گورى قىز ۇزاتاتىن ءۇيدىڭ جىگىت جاعىنا بەرەتىنى اسىپ كەتەتىندىگىن ايتادى.– قالىڭ مال دەپ ايتقانىمىزبەن، ونىڭ ارعى ءتۇپ-تامىرىنىڭ ءوزىن دۇرىس تۇسىنبەي ءجۇرمىز. ويتكەنى قازىرگى كۇنى قىزدىڭ «توسەك جابدىعى» دەيدى، باسقاسى دەيدى، بەرەتىن دۇنيەسى قىز العان جاقتىڭ بەرگەنىنەن بىرنەشە ەسەگە اسىپ تۇسەدى. سوندىقتان بۇل تاقىرىپتىڭ استارىنىڭ ءوزى كۇماندى نارسە، — دەيدى تاريحشى.
«توقال بولۋ – جوقشىلىقتان تۋدى»
ساراپشىلار «ەكى ايەل الۋ» تاقىرىبىنىڭ قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن ءجيى كوتەرىلەتىنىن ايتادى. الەۋمەتتانۋشى عالىم زاۋرە جانازاروۆا «قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان كەزەڭ – قارا حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ شايقالعان تۇسى بولدى. كوپتەگەن جاس قىزدار ەرتەڭى ءۇشىن جاعدايى بار ەر-ازاماتتاردىڭ ەكىنشى ايەلى بولۋعا كەلىسىم بەرىپ جاتتى» دەيدى.
الەۋمەتتانۋشى زاۋرە جانازاروۆا. Aلماتى، 13 ماۋسىم 2011 جىل
عالىمنىڭ ويىنشا ەكى ايەل الۋ ماسەلەسىنە استانانىڭ الماتىدان كوشىرىلۋى دە كوپ اسەر ەتكەن. ەڭ ءبىرىنشى استاناعا قولىندا ۇلكەن بيلىگى بارلار مەن ءىرى بيزنەس وكىلدەرى قونىس اۋداردى. ال ونىڭ ءۇي-جايى، بالا-شاعاسى، وتباسى الماتىدا قالدى. ەندى ورناپ جاتقان جاس استاناعا قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن جاستاردىڭ اعىلعانى ءمالىم. وسى ورايدا سالت باستى، ساباۋ قامشىلى كۇيدە بارعان ەركەكتەر مەن جۇمىس ىزدەگەن جاس قىزدار مەشىتتەرگە بارىپ نەكە قيدىرىپ، بولماسا ازاماتتىق نەكەمەن جۇبايلىق ءومىر سالتىن ۇستاندى، — دەگەن زاۋرە جانازاروۆا پارلامەنتتەگى زاڭنىڭ قارالۋىنا باستى سەبەپ تە وسى ەكەندىگىن ايتادى.
«ەكى ايەل الۋعا قارسى ەمەسپىن»
ساتيراشى كوپەن امىربەك ەكى ايەل الۋ تۋرالى زاڭنىڭ كۇندەردىڭ كۇنىندە قابىلداناتىنىنا سەنىمدى. 1998 جىلى ەكى ايەل الۋ تۋرالى زاڭ قابىلداۋ تۋرالى تۇڭعىش رەت پارلامەنتتە ماسەلە كوتەرىلدى. سوندا زاڭدى قابىلداۋعا ەكى داۋىس جەتپەي قالعان بولاتىن. سونداعى جەتپەي قالعان ەكى داۋىس – سول جەردە وتىرعان شالا قازاقتاردىڭ نەمەسە ۇلتىن سۇيمەيتىندەردىڭ داۋىسى بولاتىن، — دەيدى ول. قازىر شاريعات جولىمەن ەكىنشى، ءتىپتى ءۇشىنشى ايەلمەن نەكەلەسكەندەر قازاق قوعامىندا كۇننەن-كۇنگە كوبەيىپ كەلەدى. سوندىقتان دا ۋاقىت وتە ارنايى زاڭ قابىلداناتىنى اقيقات.
ءماجىلىس دەپۋتاتى باقىت سىزدىقوۆا. Aستaنa, 5 قازان 2009 جىل
كوپ ايەل الۋ تۋرالى زاڭنىڭ قابىلدانۋىنا قارسى شىققان دەپۋتاتتاردىڭ ءبىرى – باقىت سىزدىقوۆا. الايدا، دەپۋتات «ايقىن» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا «بۇل — تۇسىنىسپەۋشىلىكتەن تۋىنداعان جاعداي. مەن كوپ ايەل الۋدى قولدايمىن. «ەگەر سول تۋرالى زاڭ قابىلداساق، وندا كوپ كۇيەۋگە شىعۋ تۋرالى ماسەلە قوزعاۋعا تۋرا كەلەدى. ويتكەنى اتا زاڭىمىزدىڭ 14-بابىندا «جىنىسىنا، جاسىنا قاراماي بارلىق ادام تەڭ قۇقىلى دەپ جازىلعان» دەگەنىمدى كوپ ادام تۇسىنبەي قالعان سياقتى» دەپتى.ول وسى سۇحباتىندا كوپ ايەل الۋدىڭ ءىس جۇزىندە ورىندالىپ جاتقاندىعىن ايتا وتىرىپ: «مەنىڭ ەكى ايەلى بار اۋقاتتى دوستارىم بار. ولار ايەلدەرىنە جەكە-جەكە ءۇي الىپ، جاعدايىن جاساپ بەرگەن. مەن بۇعان دۇرىس قارايمىن، سەبەبى ءاربىر نازىك جاندىلار باقىتتى بولۋعا لايىقتى» دەگەن پىكىر بىلدىرگەن.زەرتتەۋشى زاۋرە جانازاروۆانىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندا ءالى كۇنگە دەيىن قالىڭ مال بەرۋ، كوپ ايەل الۋ تاقىرىبى بويىنشا ارنايى الەۋمەتتىك زەرتتەۋ جۇرگىزىلمەگەن.– بىرىنشىدەن، عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە — قارجىنىڭ جوقتىعى قول بايلاۋ. ەكىنشىدەن، قازاق قوعامىندا بۇل تاقىرىپ اسا وزەكتى ەمەس. سوندىقتان زەرتتەۋشىلەردىڭ دە قىزىعۋشىلىعى جوق، — دەيدى الەۋمەتتانۋشى عالىم.
«ازاتتىق راديسى».
