1921 jyly maýsymnyń 14-inde Túrkistan ASSR ortalyq atqarý komıteti qalyń mal men kóp áıel alýǵa tyıym salatyn dekret qabyldady. Sarapshylar qalyń maldyń qalǵanyna kúmán keltirse de, «toqal máselesiniń» áli kúıip turǵanyn aıtady.– Keshegi sovet dáýirinde er adamdarǵa kóp áıel alýǵa tolyq túrde tyıym saldy. Al qalyń mal berý máselesin sheshe almady, — deıdi áleýmettanýshy ǵalym Záýre Janazarova. Onyń aıtýynsha «qalyń mal» dástúri qazaq mol shoǵyrlanǵan Qazaqstannyń ońtústik óńirlerinde azdap saqtalǵan.
– Máselen, ózimiz jıi mysalǵa alatyn Shymkent óńirinde qalyńsyz qyz uzatatyn otbasy neken-saıaq. Keıde osy óńirdiń súrboıdaq jigitterinen «nege úılenbeı júrsiń?» dep surasań, ata-anasynyń jupyny turatyndyǵyn, qalyń malǵa beretin qarajatynyń jetimsiz ekendigin aıtady, — deıdi Záýre Janazarova.
«Ońtústiktegi salt — Qalyń mal emes»
Ońtústik Qazaqstannyń týmasy, satırık Kópen Ámirbek basqasha pikirde. «Qalyń mal berý – qyzdy satý emes, eki áıel alý –asyp-tasyǵandyq emes. Qalyń mal berý – qazaq halqynyń óz perzentine degen mahabbatynyń kórsetkishi edi» deıdi ol.– Men ózim ońtústik óńirinen bolǵandyqtan, sol jaqtyń tirligin bes saýsaqtaı bilemin ǵoı. «Ananyń aq súti» dep kók qaǵazdy nemese ózimizdiń kóp qaǵazdy konvertke salyp usynyp jatady. Biraq, bul qalyń mal emes… Qazirgi ananyń aq súti úshin tólenetin soma — baıaǵynyń qalyń malynyń mysqalyna da jetpeıdi, — deıdi ol.
Satırık Kópen Ámirbek. Almaty, 11 maýsym 2011 jyl
– Ol kezde qalyń maldyń basy qyryq jeti jylqy bolatyn. Qazirgi eseppen alǵanda — kem degende 47 myń dollar. Sondyqtan da osy kúndegi qyzdyń áke-sheshesine beriletin azyn-aýlaq tıyn-tebendi «qyz alýdyń joralǵysy» dep uǵý kerek, — deıdi satırık.Tarıhshy Dosaly Salqynbek qyzǵa tólenetin qalyń maldan góri qyz uzatatyn úıdiń jigit jaǵyna beretini asyp ketetindigin aıtady.– Qalyń mal dep aıtqanymyzben, onyń arǵy túp-tamyrynyń ózin durys túsinbeı júrmiz. Óıtkeni qazirgi kúni qyzdyń «tósek jabdyǵy» deıdi, basqasy deıdi, beretin dúnıesi qyz alǵan jaqtyń bergeninen birneshe esege asyp túsedi. Sondyqtan bul taqyryptyń astarynyń ózi kúmándi nárse, — deıdi tarıhshy.
«Toqal bolý – joqshylyqtan týdy»
Sarapshylar «eki áıel alý» taqyrybynyń Qazaqstan táýelsizdigin alǵannan keıin jıi kóteriletinin aıtady. Áleýmettanýshy ǵalym Záýre Janazarova «Qazaqstan táýelsizdigin jarııalaǵan kezeń – qara halyqtyń áleýmettik jaǵdaıynyń shaıqalǵan tusy boldy. Kóptegen jas qyzdar erteńi úshin jaǵdaıy bar er-azamattardyń ekinshi áıeli bolýǵa kelisim berip jatty» deıdi.
Áleýmettanýshy Záýre Janazarova. Almaty, 13 maýsym 2011 jyl
Ǵalymnyń oıynsha eki áıel alý máselesine astananyń Almatydan kóshirilýi de kóp áser etken. Eń birinshi Astanaǵa qolynda úlken bıligi barlar men iri bıznes ókilderi qonys aýdardy. Al onyń úı-jaıy, bala-shaǵasy, otbasy Almatyda qaldy. Endi ornap jatqan jas astanaǵa Qazaqstannyń túkpir-túkpirinen jastardyń aǵylǵany málim. Osy oraıda salt basty, sabaý qamshyly kúıde barǵan erkekter men jumys izdegen jas qyzdar meshitterge baryp neke qıdyryp, bolmasa azamattyq nekemen jubaılyq ómir saltyn ustandy, — degen Záýre Janazarova parlamenttegi zańnyń qaralýyna basty sebep te osy ekendigin aıtady.
«Eki áıel alýǵa qarsy emespin»
Satırashy Kópen Ámirbek eki áıel alý týraly zańnyń kúnderdiń kúninde qabyldanatynyna senimdi. 1998 jyly eki áıel alý týraly zań qabyldaý týraly tuńǵysh ret parlamentte másele kóterildi. Sonda zańdy qabyldaýǵa eki daýys jetpeı qalǵan bolatyn. Sondaǵy jetpeı qalǵan eki daýys – sol jerde otyrǵan shala qazaqtardyń nemese ultyn súımeıtinderdiń daýysy bolatyn, — deıdi ol. Qazir sharıǵat jolymen ekinshi, tipti úshinshi áıelmen nekeleskender qazaq qoǵamynda kúnnen-kúnge kóbeıip keledi. Sondyqtan da ýaqyt óte arnaıy zań qabyldanatyny aqıqat.
Májilis depýtaty Baqyt Syzdyqova. Astana, 5 qazan 2009 jyl
Kóp áıel alý týraly zańnyń qabyldanýyna qarsy shyqqan depýtattardyń biri – Baqyt Syzdyqova. Alaıda, depýtat «Aıqyn» gazetine bergen suhbatynda «Bul — túsinispeýshilikten týyndaǵan jaǵdaı. Men kóp áıel alýdy qoldaımyn. «Eger sol týraly zań qabyldasaq, onda kóp kúıeýge shyǵý týraly másele qozǵaýǵa týra keledi. Óıtkeni Ata zańymyzdyń 14-babynda «jynysyna, jasyna qaramaı barlyq adam teń quqyly dep jazylǵan» degenimdi kóp adam túsinbeı qalǵan sııaqty» depti.Ol osy suhbatynda kóp áıel alýdyń is júzinde oryndalyp jatqandyǵyn aıta otyryp: «Meniń eki áıeli bar aýqatty dostarym bar. Olar áıelderine jeke-jeke úı alyp, jaǵdaıyn jasap bergen. Men buǵan durys qaraımyn, sebebi árbir názik jandylar baqytty bolýǵa laıyqty» degen pikir bildirgen.Zertteýshi Záýre Janazarovanyń aıtýynsha, Qazaqstanda áli kúnge deıin qalyń mal berý, kóp áıel alý taqyryby boıynsha arnaıy áleýmettik zertteý júrgizilmegen.– Birinshiden, ǵylymı zertteý jumystaryn júrgizýge — qarjynyń joqtyǵy qol baılaý. Ekinshiden, qazaq qoǵamynda bul taqyryp asa ózekti emes. Sondyqtan zertteýshilerdiń de qyzyǵýshylyǵy joq, — deıdi áleýmettanýshy ǵalym.
«Azattyq radısy».
