اققۋدىڭ كوگىلدىرىندەي كوز تارتىپ جاتقان اتاقتى زەرەندى كولىنىڭ جاعاسىندا، قىسى-جازى كوگەرە كوز تارتا الىستان مۇنارتىپ كورىنەتىن زەرەندى تاۋىنىڭ ماڭايىندا زەرەندى دەپ اتالاتىن اقار-شاقار اۋىل بار.
بۇل ءوزى ەرتەدەن اڭىز بولىپ ايتىلىپ جۇرگەن اتاقتى اۋىل. ايىرتاۋدىڭ سىرىمبەتىنەن قول سوزىم دەرلىك جاقىن تۇسقا ورنالاسقان بۇل مەكەن تۋرالى ءبىر كەزدە ۇلى عالىم شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆ تا ەستىگەن بولار. ەل ارالاپ، جۇرگەن جەرىن اسقاق انىمەن دۋمانداتقان اتاقتى ءبىرجان سال مەن اقان سەرى دە، قازاق ءانىنىڭ ۇلپىلدەگەن ۇكىسى دەيتىن ۇكىلى ىبىراي دا، جويقىن كۇش پەن اسقاق ونەردىڭ تۇتاسا بىتكەن تۇلعاسى بولعان بالۋان شولاق تا بۇل وڭىرگە سوقپاي وتپەگەن شىعار. كوكشە وڭىرىنە، ودان اسىپ ءيسى قازاققا اتى ءمالىم بولعان ەڭبەك ەرى، دانالىقتىڭ قاينار كوزى مەن كوركەم بەينەسى سانالعان بايان جانعالوۆ سىندى ابىز اقساقالىمىز دا وسى زەرەندى اۋدانىن باسقارىپ تۇرعان كەزىندە كەلەر كۇننىڭ قامىن ويلاپ ايتقان اتالىق سوزىمەن، اقىقتاي اسىل ويلارىمەن ەل ەسىندە قالعان بولاتىن. بۇل زەرەندىدەن كەشەگى كەڭەستەر ەلىنىڭ باتىرى مالىك عابدۋللين دە تۇلەپ ۇشىپ، قياعا قانات قاققانىن ماقتانىش ەتەمىز.
ءيا، ايتا بەرسەك، زەرەن كول، زەرلى تاۋ، زەردەلى ءوڭىر زەرەندى تۋرالى جىر دا، سىر دا تاۋسىلماق ەمەس. بىراق زەرەندىنىڭ جىرىن اسقاقتاتىپ، سىرىن جۇمباققا اينالدىرىپ تۇرعان ونىڭ كوركەم كورىنىسى مەن جۇرەك تولقىتار سۇلۋ تابيعاتى عانا ەكەن دەپ تۇسىنبەۋ كەرەك. زەرەندى ىرىلەر ىرگە تەۋىپ، ۇلىلار مەكەن ەتكەن قاسيەتتى جەر. زەرەندىنىڭ ءار تاسىن ورنىنان قوزعاي كوتەرىپ قالساڭ، كوبىك شاشقان كۇي كۇمبىرلەپ، اققۋعا اسپانداعى ءانىن قوسقان سىرلى اۋەن، سۇلۋ داۋىس توگىلە جونەلگەندەي اسەرگە بولەنەسىڭ. دومبىراعا ءتىل عانا ەمەس، قانات تا ءبىتىرىپ، مىڭ قۇبىلتا شەرتەتىن كەشەگى مۇساقۇلدىڭ مۇساتاي كۇيشىسى وسى وڭىردەن شىققان. مىنا تۇرعان اتباساردا تۋىپ، كەربەز كوكشەنىڭ ءوز اقىنى اتانىپ كەتكەن ەركەش يبراھيم (ەبىكەنوۆ) زەرەندىنىڭ سۇلۋ سىمباتىنا ءسۇيسىنىپ، تالاي-تالاي شابىت شاقىرىپ، تالاي-تالاي جىر جولدارىن ارناعان بولاتىن. زەرەندى اۋدانىنان شىققان العاشقى جۋرناليست-جازۋشى وبلىستىق «كوكشەتاۋ پراۆداسى» گازەتىنىڭ رەداكتورى، وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولعان مارقۇم جانايدار مۋسين وسى زەرەندىنىڭ «كەڭوتكەل» اۋىلىنان. سول جانايدار مۋسين ۇزاق زەرتتەپ، كوپ تولعانىپ، كەزىندە «بالقاديشا» دەگەن اتپەن دەرەكتى پوۆەست جازعانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەۋى مۇمكىن. جانايدار ول حيقاياتىن وسى وڭىردە بولعان ادامداردىڭ ومىرىنەن الىپ جازعانىن بىلەمىز. «بالقاديشا» دەپ وتىرعانى اقان سەرى بابامىزدىڭ اتاقتى انىندە ايتىلاتىن ارۋ قىزدىڭ اتى. وسى ماڭايدا شوكەيدىڭ ىبىرايى دەگەن اسا زيالى، ەلگە سىيلى كىسى بولىپتى. وزىنە ورتاشا عانا داۋلەت ءبىتىپتى. ۇيىنە وڭشەڭ يگى جاقسىلار، ونەر قونعان اقىندار مەن شەشەندەر، ءانشى-جىرشىلار كوپ جينالادى ەكەن. بالقاديشا سول ىبىراي اقساقالدىڭ الپەشتەپ وتىرعان وڭ جاقتاعى اياۋلى قىزى. ادەتتە، «ادام تابيعاتقا تارتىپ تۋادى» دەيدى. زەرەندى تاۋى مەن وعان جالعاس جاتقان قوشقارباي، ودان ارىرەكتە ورنالاسقان جىلاندى تاۋى جەر بىتكەننىڭ سۇلۋى دەسەك، ايتىپ سيپاتتاۋعا ءتىل جەتپەيتىن سول سۇلۋلىق ءبىر پەندەنىڭ باسىنا، بالقاديشا ەسىمدى وسى پەريزات قىزدىڭ باسىنا قونا قالعان با دەپ تامسانادى ەكەن ونى كورگەندەر. ءسوز توركىنىنە قاراعاندا، ىبىرايدىڭ بايبىشەسى جىقىش ءبىراز جىل ناۋقاستانىپ قالىپ، قىزى بالقاديشا سول كىسىنىڭ ماڭىنان شىعا الماي جۇرسە كەرەك. سودان ءبىر كۇندەرى شەشەسى باقيلىققا اتتانادى. مارقۇمنىڭ جىلى بەرىلەدى، باسقا دا جول-جورا ورىندالىپ بولعان سوڭ عانا بالقاديشانى اتاستىرعان جەرىنە ۇزاتۋعا ازىرلىك باستالادى. ءسويتىپ جۇرگەندە، ىبىراي اقساقال وسى اۋىلدا وتەتىن ءبىر تويعا اقان سەرىنىڭ كەلگەنىن ەستيدى. اقان سەرىنى ءبىر كورىپ قالۋعا كىم قۇمارتپاعان. بالقاديشانىڭ دا جۇرەگى الىپ ۇشادى. اقان سەرىنىڭ اتاق-داڭقىنا سىرتتاي قانىق ارۋ قىز ونى ءبىر كورىپ ديدارلاسقانشا ۇشارعا قانات تابا الماي اسىعادى. بالقاديشا قاسىنا ەڭ سەنىمدى دەگەن ەكى جەڭگەسى ۇمسىن مەن ءدىلدانى ەرتىپ، اقان سەرى وتىرعان ون ەكى قانات اقبوز ۇيگە كەلىپ كىرەدى. ويىن باسقارىپ جۇرگەن تاياقاتشى جىگىتتەر اقان سەرىگە بالقاديشانى تانىستىرماق بولادى. بىراق اقان سەرى سياقتى زەرەك جان بالقاديشانى بىلمەۋشى مە ەدى. ول سەرىلىكتى سايگۇلىگىنە ءمىنىپ، ەل ارالاپ ءجۇرىپ ىبىراي وتاعاسىنىڭ قارا شانىراعىنا دا سوعىپ وتكەن. سوندا ىبەكەڭنىڭ ۇيىندە اي دەسەڭ – اۋزى، كۇن دەسەڭ – كوزى كوڭىلدى ءوسىرىپ، ىنتىقتىرا تۇسەتىن ءبىر سۇلۋ قىزدىڭ بوي جەتىپ كەلە جاتقانىن بايقاپ كالعان. ەندى، مىنە، سول قىز كوز تاستاساڭ، كوڭىل اربايتىن حاس سۇلۋعا اينالىپتى. اقان سەرى ءوز ءومىرىنىڭ ارعى-بەرگى كەزەڭدەرىن ويمەن شولىپ شارىقتاپ كەتكەندەي كۇي كەشتى. ءوزى دە، بويى دا، بۇكىل تۇرپات-تۇلعاسى دا سۇلۋ بولىپ جاراتىلعان اقان سەرى تەك سۇلۋلىقتى تاڭىردەي كورىپ تاعزىم ەتۋ ءۇشىن جاراتىلعان جان عوي. بوي جەتىپ، كەمەلىنە كەلىپ، اجارى اشىلا تۇسكەن مىنا سۇلۋ پەريزاتتى كورگەندە اقان سەرىنىڭ اساۋ كوڭىلى اساۋ اتتاي تۋلاپ كەتكەن ەدى. اساۋ كوڭىل تۋلادى دا باسىلدى. اقان سەرى الىپ قاشقان اساۋ كوڭىلدىڭ عانا ەمەس، سارى التىنداي سارابدال سالماقتىلىكپەن الىسقا كوز تاستاي بىلەتىن كەمەل كىسىلىك پەن اقجولتاي اقىلدىڭ دا ادامى بولعان عوي.
– جايلاۋداي كۇلازيدى ءبىزدىڭ كوڭىل،
جانىمدى ۇعار جان جوق، جاس قارتايدى، – دەپ ءوزى ايتقانداي، سول تۇستا جاسىنىڭ الپىسقا جۋىقتاپ قالعانىن ەسكە الدى. ال بالقاديشا بولسا، جاسى ءالى جيىرماعا دا ەركىن تولماعان ۋىز قىز. ءارى ءوزى اسا قادىرلەيتىن ىبەكەڭنىڭ الپەشتەپ وسىرگەن، بۇگىن بە، ەرتەڭ بە، ۇيادان ۇشىرىپ، قۇتتى ورنىنا قوندىرعالى وتىرعان بالقاديشاسى. اقان سەرى اعاسىن ءبىر كورىپ قالۋ ءۇشىن اكەسىنىڭ رۇقساتىن الىپ، قاسىنا ەكى جەڭگەسىن ەرتىپ كەلگەن پەريزات جانىندا وتىر. ەرتىپ كەلگەن ەكى جەڭگەسى بالقاديشاعا: «ۇيگە قايتايىق» دەگەندى اڭعارتىپ، مازاسىزدانا باستايدى. سونى سەزگەن اقان سەرى دومبىراسىن قولىنا الىپ، اۋەلەتە جونەلەدى.
– قىزى ەدىڭ ىبەكەڭنىڭ بالقاديشا،
وزەندى ورلەي بىتكەن، شىركىن-اي، تال قاديشا! – دەپ شىرقاي كەلىپ:
ء–بىر ەمەس، ەكى جەڭگەڭ كەلىپ وتىر،
رۇقسات بىزدەن سىزگە، امال نە، بار قاديشا! – دەپ جاقسى كورگەن، ءوزىنىڭ جاستىق شاعىن، سەرىلىك داۋرەنىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ىڭكار قىلعان اياۋلى قىز، ارۋ قارىنداسىن وسىلاي ايالاپ، ونىڭ الاڭسىز كوڭىلمەن ۇيىنە ورالۋىنا رۇقسات ەتەدى.
بۇدان كەيىن اپتا ما، اي ما، ايتەۋىر، ءبىر شاما ۋاقىت وتكەندە اقان سەرى بالقاديشانىڭ ۇزاتىلىپ كەتكەنىن ەستيدى. اساۋ جۇرەك تاعى دا اساۋ اتشا تۋلاي جونەلەدى. بىراق بۇل جولى اقان سەرىنىڭ جۇرەگى ءوزى جاقسى كورىپ قۇرمەتتەگەن ىبەكەڭنىڭ پەرىشتە تەكتەس اياۋلى قىزىنىڭ بۇدان بىلايعى تاعدىرى نە بولار ەكەن دەپ الاڭداۋدان تۋلاعان ەدى. ءوزىنىڭ سول جولى بالقاديشانى كورگەندە شىرقاعان ىڭكار ءانى ەسكە ءتۇستى.
– دەگەندە بالقاديشا، بالقاديشا،
بولارسىڭ ءبىزدىڭ سوزگە، دۇنيە-اي، زار
قاديشا!
بۇلاڭداپ اساۋ تايداي جۇرگەن باسىڭ،
بولارسىڭ قانداي جانعا، دۇنيە-اي،
جار قاديشا! – دەگەن سوزدەرىن ەسىنە الدى. اقان سەرى سياقتى نازىك جاندى ادامنىڭ پەرىشتى قىز بالقاديشا قانداي كىسىگە كەزدەسىپ، قانداي كۇيەۋگە جار بولادى ەكەن دەپ الاڭداۋىنىڭ ءوزى ۇلكەن پاراساتتىلىقتىڭ بەلگىسى عوي. بىراق بالقاديشانى اتاستىرىپ، وزىنە جار ەتىپ العان ماسابايدىڭ سۇلەيمەنى دەگەن كىسى ىرگەسى بەرىك، ايتۋلى اۋلەتتەن ەكەن. بالقاديشا بۇل اۋلەتكە ءوز ەركىمەن كەلىن بولىپ تۇسكەن. سوندىقتان دا قىزدىڭ اكەسى ىبىراي ءوزىنىڭ قۇداي قوسقان قۇداسى ماسابايمەن ءومىر بويى سىيلاس بولىپ ءوتىپتى.
اتاقتى اقان سەرىنىڭ، ونىڭ ولمەس اندەرىنىڭ ءبىرى «بالقاديشانىڭ» تاريحىن تۇگەندەي زەرتتەپ جۇرگەن بەلگىلى كومپوزيتور، ونەر جاناشىرى ءىليا جاقانوۆتىڭ دەرەگى بويىنشا، بالقاديشا ىبىرايقىزى ماساباەۆا 1883 جىلى تۋعان. جىلى سيىر دەپ كورسەتىلگەن. الپىس جەتى جاسقا قاراعان شاعىندا – 1950 جىلدىڭ 17 ءساۋىرى كۇنى قايتىس بولىپتى.
ءان عۇمىر، ءان اڭىزعا اينالعان بالقاديشانىڭ قىسقاشا تاريحى، مىنە، وسىنداي. كوز تىگىپ قاراي قالعان ادامدى سۇلۋ سىمباتىمەن، قىزعا ءتان ءسۇپ-سۇيكىمدى قىلىعىمەن سۇيسىندىرە بىلگەن بالقاديشا قىز جەر جانناتى كوكشەنىڭ زەرەندى وڭىرىندە جارق ەتىپ دۇنيەگە كەلىپ، الاڭسىز، ۋايىم-قايعىسىز عۇمىر كەشكەن. قۇداي قوسقان قوساعى سۇلەيمەن ەكەۋىنەن ەكى ۇل، ءۇش قىز قالىپ، ۇرپاق جالعاستىرعان. سول بالقاديشانىڭ اتاقتى اقان سەرى ارقىلى اڭىزعا اينالعان ءان عۇمىرى ءوز وتانىمىز قازاقستاننان دا ءارى اسىپ، الىس-جاقىن شەتەلدەرگە دە جەتكەنىن، تالاي جاننىڭ، جۇرەگىن جاۋلاپ العانىن ماقتان ەتەمىز. ايگىلى ءانشى امىرە قاشاۋباەۆتىڭ ەسىمىن بىلمەيتىن قازاق جوق شىعار. سول امىرە قاشاۋباەۆتىڭ 1925 جىلى پاريجدە ءان شىرقاعانىن دا كوبىمىز ەستىگەن شىعارمىز. 2017 جىلى استانادا ەكسپو كورمەسى وتەتىنى بەلگىلى. تاپ سونداي كورمە 1925 جىلى فرانتسيادا ءوتىپتى. ەكسپو كورمەسىنە ارنالعان العاشقى كونتسەرتتەر 1925 جىلعى 20 شىلدە كۇنى كسرو پاۆيلونىندا باستالادى. كەڭەس ارتيستەرى پاريج تەاترلارىندا 11 رەت كونتسەرت بەرگەن ەكەن. امىرە سولاردىڭ بارلىعىنا قاتىسىپ وتىرعان. ول ورىنداعان قازاق اندەرى پاريج جۇرتشىلىعىن اسقاق اۋەنىمەن، كەڭ تىنىستىلىعىمەن، قۇلاققا جاعىمدى، كوڭىلگە قونىمدى قوڭىراۋداي سىڭعىر ءۇن، سازدىلىعىمەن باۋراپ الادى. ونى قايتا-قايتا «بيسكە» شاقىرىپ، جەكەلەگەن اندەرىن قايتالاپ ايتقىزسا كەرەك. امىرە داۋىسىنىڭ الا-بوتەن اسقاق شىرقالاتىن قۇدىرەتىنە قايران قالىپ، ەرەكشە سۇيسىنگەن فرانتسۋزداردىڭ ءبىرى الەمگە ايگىلى رومەن روللان بولعانى قانداي ماقتانىش! سونداي-اق امىرە تالانتىن ونى وسى ساپارعا ادەيىلەپ شاقىرتىپ العان كەڭەستىك ءداۋىردىڭ تانىمال تۇلعاسى، مادەنيەت پەن ونەردى جەتە بىلەتىن اناتولي لۋناچارسكي دە جوعارى باعالاعان، وعان زور قۇرمەتپەن قاراعان.
قازاقتىڭ تالانتتى اقىنى، بەلگىلى جازۋشى قاينەكەي جارماعامبەتوۆتىڭ 1951 جىلى «ءانشى ازامات» دەگەن پوۆەسى باسىلىپ شىقتى. سول كەزدە ورتا مەكتەپتىڭ توعىزىنشى سىنىبىندا وقيتىن ءبىز قاينەكەي اعامىزدىڭ الگى حيقاياتىن ىزدەپ ءجۇرىپ تاۋىپ الىپ، تالاسا-تارماسا وقىعانىمىز ءالى ەسىمدە. كىتاپ جوعارىدا ءبىز اڭگىمەلەپ ايتقان امىرە قاشاۋباەۆ تۋرالى بولاتىن. تەڭدەسى جوق ءدۇلدۇل ءانشى امىرە ءاننىڭ قاسپاعىن ەمەس، قايماعىن تاڭداپ ايتقانى بارىمىزگە بەلگىلى عوي. سوندا ءانشى قانداي اندەردى شىرقادى ەكەن دەگەن سۇراق تۋادى كوكەيدە. قاينەكەي جارماعامبەتوۆتىڭ اتالمىش تۋىندىسىندا ول سۇراقتىڭ دا جاۋابى بار. امىرە سول ساپارى كەزىندە «بەس قاراگەر»، «بالقاديشا»، «سمەت»، «دۋدار-اي»، «اعاش اياق»، «جالعىز ارشا»، «ءۇش دوس»، «قارا تورعاي»، «قىزىل بيداي» سياقتى ون شاقتى ءان جاۋھارلارىن كۇيقىلجىتىپتى. كورىپ وتىرسىزدار، امىرە پاريجدە اۋەلەتكەن اندەردىڭ ىشىندە اقان سەرىنىڭ اتاقتى «بالقاديشاسى» مەن «قارا تورعايى» دا ءجۇر. ەۋروپا تورىندەگى فرانتسياعا بارۋعا سول كەزدە قازاق توپىراعىنان امىرە قاشاۋباەۆتىڭ عانا قولى جەتكەن. قازاقتىڭ باعىنا تۋىپ، اتاعىن اسپانداتقان امىرە قاشاۋباەۆتىڭ ارقاسىندا اقان سەرىنىڭ «بالقاديشاسى» پاريج تورىنەن ءان بولىپ شىرقالىپ، اڭىز بولىپ ءالى ايتىلىپ ءجۇر. ءان-عۇمىر دەپ، مىنە، وسىنداي ءومىردى، وسىنداي ءازىز جاندى ايتۋ كەرەك.
ءوزىم دە بالقاديشا ءومىر سۇرگەن زەرەندى اۋدانىنىڭ ازاماتىمىن. تۋىپ-وسكەن جەرىمدى ساعىنىشپەن ەسكە الىپ جۇرەمىن. جۋىردا زەرەندىدەن قۋانىشتى حابار جەتتى. اۋدان اكىمى مالگاجدار ساتتارۇلى تاتكەەۆتىڭ باستاۋىمەن زەرەندىدە بالقاديشا ىبىرايقىزىنا ەسكەرتكىش ورناتىلاتىن بولىپتى. بۇل وتكەنىمىزدى دارىپتەپ، بۇگىنگىمىزدى اسقاقتاتا بىلەتىن جانعا عانا ءتان قاسيەت. زەرەندى ءوڭىرىنىڭ ايتۋلى تۇلعاسى، اتى اڭىزعا، اقىق انگە اينالعان ارۋ قىزى بالقاديشاعا ەسكەرتكىش ورناتىلۋى وتكەن تاريحىمىزعا، ارۋاققا كورسەتىلەگەن زور قۇرمەت دەپ بىلەمىز.
ەسمۇحامبەت ايتماعامبەتوۆ،
جۋرناليستيكا ارداگەرى،
«ايقىن»
