Aqqýdyń kógildirindeı kóz tartyp jatqan ataqty Zerendi kóliniń jaǵasynda, qysy-jazy kógere kóz tarta alystan munartyp kórinetin Zerendi taýynyń mańaıynda Zerendi dep atalatyn aqar-shaqar aýyl bar.
Bul ózi erteden ańyz bolyp aıtylyp júrgen ataqty aýyl. Aıyrtaýdyń Syrymbetinen qol sozym derlik jaqyn tusqa ornalasqan bul meken týraly bir kezde uly ǵalym Shoqan Shyńǵysuly Ýálıhanov ta estigen bolar. El aralap, júrgen jerin asqaq ánimen dýmandatqan ataqty Birjan sal men Aqan seri de, qazaq ániniń úlpildegen úkisi deıtin Úkili Ybyraı da, joıqyn kúsh pen asqaq ónerdiń tutasa bitken tulǵasy bolǵan Balýan Sholaq ta bul óńirge soqpaı ótpegen shyǵar. Kókshe óńirine, odan asyp ısi qazaqqa aty málim bolǵan Eńbek Eri, danalyqtyń qaınar kózi men kórkem beınesi sanalǵan Baıan Janǵalov syndy abyz aqsaqalymyz da osy Zerendi aýdanyn basqaryp turǵan kezinde keler kúnniń qamyn oılap aıtqan atalyq sózimen, aqyqtaı asyl oılarymen el esinde qalǵan bolatyn. Bul Zerendiden keshegi Keńester eliniń batyry Málik Ǵabdýllın de túlep ushyp, qııaǵa qanat qaqqanyn maqtanysh etemiz.
Iá, aıta bersek, Zeren kól, Zerli taý, Zerdeli óńir Zerendi týraly jyr da, syr da taýsylmaq emes. Biraq Zerendiniń jyryn asqaqtatyp, syryn jumbaqqa aınaldyryp turǵan onyń kórkem kórinisi men júrek tolqytar sulý tabıǵaty ǵana eken dep túsinbeý kerek. Zerendi iriler irge teýip, ulylar meken etken qasıetti jer. Zerendiniń ár tasyn ornynan qozǵaı kóterip qalsań, kóbik shashqan kúı kúmbirlep, aqqýǵa aspandaǵy ánin qosqan syrly áýen, sulý daýys tógile jónelgendeı áserge bólenesiń. Dombyraǵa til ǵana emes, qanat ta bitirip, myń qubylta shertetin keshegi Musaquldyń Musataı kúıshisi osy óńirden shyqqan. Myna turǵan Atbasarda týyp, kerbez Kóksheniń óz aqyny atanyp ketken Erkesh Ibrahım (Ebikenov) Zerendiniń sulý symbatyna súısinip, talaı-talaı shabyt shaqyryp, talaı-talaı jyr joldaryn arnaǵan bolatyn. Zerendi aýdanynan shyqqan alǵashqy jýrnalıst-jazýshy oblystyq «Kókshetaý pravdasy» gazetiniń redaktory, oblystyq partııa komıtetiniń hatshysy bolǵan marqum Janaıdar Mýsın osy Zerendiniń «Keńótkel» aýylynan. Sol Janaıdar Mýsın uzaq zerttep, kóp tolǵanyp, kezinde «Balqadısha» degen atpen derekti povest jazǵanyn bireý bilse, bireý bilmeýi múmkin. Janaıdar ol hıqaıatyn osy óńirde bolǵan adamdardyń ómirinen alyp jazǵanyn bilemiz. «Balqadısha» dep otyrǵany Aqan seri babamyzdyń ataqty áninde aıtylatyn arý qyzdyń aty. Osy mańaıda Shókeıdiń Ybyraıy degen asa zııaly, elge syıly kisi bolypty. Ózine ortasha ǵana dáýlet bitipti. Úıine óńsheń ıgi jaqsylar, óner qonǵan aqyndar men sheshender, ánshi-jyrshylar kóp jınalady eken. Balqadısha sol Ybyraı aqsaqaldyń álpeshtep otyrǵan oń jaqtaǵy aıaýly qyzy. Ádette, «adam tabıǵatqa tartyp týady» deıdi. Zerendi taýy men oǵan jalǵas jatqan Qoshqarbaı, odan árirekte ornalasqan Jylandy taýy jer bitkenniń sulýy desek, aıtyp sıpattaýǵa til jetpeıtin sol sulýlyq bir pendeniń basyna, Balqadısha esimdi osy perızat qyzdyń basyna qona qalǵan ba dep tamsanady eken ony kórgender. Sóz tórkinine qaraǵanda, Ybyraıdyń báıbishesi Jyqysh biraz jyl naýqastanyp qalyp, qyzy Balqadısha sol kisiniń mańynan shyǵa almaı júrse kerek. Sodan bir kúnderi sheshesi baqılyqqa attanady. Marqumnyń jyly beriledi, basqa da jol-jora oryndalyp bolǵan soń ǵana Balqadıshany atastyrǵan jerine uzatýǵa ázirlik bastalady. Sóıtip júrgende, Ybyraı aqsaqal osy aýylda ótetin bir toıǵa Aqan seriniń kelgenin estıdi. Aqan serini bir kórip qalýǵa kim qumartpaǵan. Balqadıshanyń da júregi alyp ushady. Aqan seriniń ataq-dańqyna syrttaı qanyq arý qyz ony bir kórip dıdarlasqansha usharǵa qanat taba almaı asyǵady. Balqadısha qasyna eń senimdi degen eki jeńgesi Umsyn men Dildáni ertip, Aqan seri otyrǵan on eki qanat aqboz úıge kelip kiredi. Oıyn basqaryp júrgen taıaqatshy jigitter Aqan serige Balqadıshany tanystyrmaq bolady. Biraq Aqan seri sııaqty zerek jan Balqadıshany bilmeýshi me edi. Ol serilikti sáıgúligine minip, el aralap júrip Ybyraı otaǵasynyń qara shanyraǵyna da soǵyp ótken. Sonda Ybekeńniń úıinde aı deseń – aýzy, kún deseń – kózi kóńildi ósirip, yntyqtyra túsetin bir sulý qyzdyń boı jetip kele jatqanyn baıqap kalǵan. Endi, mine, sol qyz kóz tastasań, kóńil arbaıtyn has sulýǵa aınalypty. Aqan seri óz ómiriniń arǵy-bergi kezeńderin oımen sholyp sharyqtap ketkendeı kúı keshti. Ózi de, boıy da, búkil turpat-tulǵasy da sulý bolyp jaratylǵan Aqan seri tek sulýlyqty táńirdeı kórip taǵzym etý úshin jaratylǵan jan ǵoı. Boı jetip, kemeline kelip, ajary ashyla túsken myna sulý perızatty kórgende Aqan seriniń asaý kóńili asaý attaı týlap ketken edi. Asaý kóńil týlady da basyldy. Aqan seri alyp qashqan asaý kóńildiń ǵana emes, sary altyndaı sarabdal salmaqtylykpen alysqa kóz tastaı biletin kemel kisilik pen aqjoltaı aqyldyń da adamy bolǵan ǵoı.
– Jaılaýdaı kulazıdy bizdiń kóńil,
Janymdy uǵar jan joq, jas qartaıdy, – dep ózi aıtqandaı, sol tusta jasynyń alpysqa jýyqtap qalǵanyn eske aldy. Al Balqadısha bolsa, jasy áli jıyrmaǵa da erkin tolmaǵan ýyz qyz. Ári ózi asa qadirleıtin Ybekeńniń álpeshtep ósirgen, búgin be, erteń be, uıadan ushyryp, qutty ornyna qondyrǵaly otyrǵan Balqadıshasy. Aqan seri aǵasyn bir kórip qalý úshin ákesiniń ruqsatyn alyp, qasyna eki jeńgesin ertip kelgen perızat janynda otyr. Ertip kelgen eki jeńgesi Balqadıshaǵa: «Úıge qaıtaıyq» degendi ańǵartyp, mazasyzdana bastaıdy. Sony sezgen Aqan seri dombyrasyn qolyna alyp, áýelete jóneledi.
– Qyzy ediń Ybekeńniń Balqadısha,
Ózendi órleı bitken, shirkin-aı, tal Qadısha! – dep shyrqaı kelip:
–Bir emes, eki jeńgeń kelip otyr,
Ruqsat bizden sizge, amal ne, bar Qadısha! – dep jaqsy kórgen, óziniń jastyq shaǵyn, serilik dáýrenin eske túsirip, ińkár qylǵan aıaýly qyz, arý qaryndasyn osylaı aıalap, onyń alańsyz kóńilmen úıine oralýyna ruqsat etedi.
Budan keıin apta ma, aı ma, áıteýir, bir shama ýaqyt ótkende Aqan seri Balqadıshanyń uzatylyp ketkenin estıdi. Asaý júrek taǵy da asaý atsha týlaı jóneledi. Biraq bul joly Aqan seriniń júregi ózi jaqsy kórip qurmettegen Ybekeńniń perishte tektes aıaýly qyzynyń budan bylaıǵy taǵdyry ne bolar eken dep alańdaýdan týlaǵan edi. Óziniń sol joly Balqadıshany kórgende shyrqaǵan ińkár áni eske tústi.
– Degende Balqadısha, Balqadısha,
Bolarsyń bizdiń sózge, dúnıe-aı, zar
Qadısha!
Bulańdap asaý taıdaı júrgen basyń,
Bolarsyń qandaı janǵa, dúnıe-aı,
jar Qadısha! – degen sózderin esine aldy. Aqan seri sııaqty názik jandy adamnyń perishti qyz Balqadısha qandaı kisige kezdesip, qandaı kúıeýge jar bolady eken dep alańdaýynyń ózi úlken parasattylyqtyń belgisi ǵoı. Biraq Balqadıshany atastyryp, ózine jar etip alǵan Masabaıdyń Súleımeni degen kisi irgesi berik, aıtýly áýletten eken. Balqadısha bul áýletke óz erkimen kelin bolyp túsken. Sondyqtan da qyzdyń ákesi Ybyraı óziniń Qudaı qosqan qudasy Masabaımen ómir boıy syılas bolyp ótipti.
Ataqty Aqan seriniń, onyń ólmes ánderiniń biri «Balqadıshanyń» tarıhyn túgendeı zerttep júrgen belgili kompozıtor, óner janashyry Ilııa Jaqanovtyń deregi boıynsha, Balqadısha Ybyraıqyzy Masabaeva 1883 jyly týǵan. Jyly sıyr dep kórsetilgen. Alpys jeti jasqa qaraǵan shaǵynda – 1950 jyldyń 17 sáýiri kúni qaıtys bolypty.
Án ǵumyr, án ańyzǵa aınalǵan Balqadıshanyń qysqasha tarıhy, mine, osyndaı. Kóz tigip qaraı qalǵan adamdy sulý symbatymen, qyzǵa tán súp-súıkimdi qylyǵymen súısindire bilgen Balqadısha qyz jer jannaty Kóksheniń Zerendi óńirinde jarq etip dúnıege kelip, alańsyz, ýaıym-qaıǵysyz ǵumyr keshken. Qudaı qosqan qosaǵy Súleımen ekeýinen eki ul, úsh qyz qalyp, urpaq jalǵastyrǵan. Sol Balqadıshanyń ataqty Aqan seri arqyly ańyzǵa aınalǵan án ǵumyry óz otanymyz Qazaqstannan da ári asyp, alys-jaqyn shetelderge de jetkenin, talaı jannyń, júregin jaýlap alǵanyn maqtan etemiz. Áıgili ánshi Ámire Qashaýbaevtyń esimin bilmeıtin qazaq joq shyǵar. Sol Ámire Qashaýbaevtyń 1925 jyly Parıjde án shyrqaǵanyn da kóbimiz estigen shyǵarmyz. 2017 jyly Astanada EKSPO kórmesi ótetini belgili. Tap sondaı kórme 1925 jyly Franııada ótipti. EKSPO kórmesine arnalǵan alǵashqy konertter 1925 jylǵy 20 shilde kúni KSRO pavılonynda bastalady. Keńes artısteri Parıj teatrlarynda 11 ret konert bergen eken. Ámire solardyń barlyǵyna qatysyp otyrǵan. Ol oryndaǵan qazaq ánderi Parıj jurtshylyǵyn asqaq áýenimen, keń tynystylyǵymen, qulaqqa jaǵymdy, kóńilge qonymdy qońyraýdaı syńǵyr ún, sazdylyǵymen baýrap alady. Ony qaıta-qaıta «bıske» shaqyryp, jekelegen ánderin qaıtalap aıtqyzsa kerek. Ámire daýysynyń ala-bóten asqaq shyrqalatyn qudiretine qaıran qalyp, erekshe súısingen franýzdardyń biri álemge áıgili Romen Rollan bolǵany qandaı maqtanysh! Sondaı-aq Ámire talantyn ony osy saparǵa ádeıilep shaqyrtyp alǵan keńestik dáýirdiń tanymal tulǵasy, mádenıet pen ónerdi jete biletin Anatolıı Lýnacharskıı de joǵary baǵalaǵan, oǵan zor qurmetpen qaraǵan.
Qazaqtyń talantty aqyny, belgili jazýshy Qaınekeı Jarmaǵambetovtiń 1951 jyly «Ánshi azamat» degen povesi basylyp shyqty. Sol kezde orta mekteptiń toǵyzynshy synybynda oqıtyn biz Qaınekeı aǵamyzdyń álgi hıqaıatyn izdep júrip taýyp alyp, talasa-tarmasa oqyǵanymyz áli esimde. Kitap joǵaryda biz áńgimelep aıtqan Ámire Qashaýbaev týraly bolatyn. Teńdesi joq dúldúl ánshi Ámire ánniń qaspaǵyn emes, qaımaǵyn tańdap aıtqany bárimizge belgili ǵoı. Sonda ánshi qandaı ánderdi shyrqady eken degen suraq týady kókeıde. Qaınekeı Jarmaǵambetovtiń atalmysh týyndysynda ol suraqtyń da jaýaby bar. Ámire sol sapary kezinde «Bes qarager», «Balqadısha», «Smet», «Dýdar-aı», «Aǵash aıaq», «Jalǵyz arsha», «Úsh dos», «Qara torǵaı», «Qyzyl bıdaı» sııaqty on shaqty án jaýharlaryn kúıqyljytypty. Kórip otyrsyzdar, Ámire Parıjde áýeletken ánderdiń ishinde Aqan seriniń ataqty «Balqadıshasy» men «Qara torǵaıy» da júr. Eýropa tórindegi Franııaǵa barýǵa sol kezde qazaq topyraǵynan Ámire Qashaýbaevtyń ǵana qoly jetken. Qazaqtyń baǵyna týyp, ataǵyn aspandatqan Ámire Qashaýbaevtyń arqasynda Aqan seriniń «Balqadıshasy» Parıj tórinen án bolyp shyrqalyp, ańyz bolyp áli aıtylyp júr. Án-ǵumyr dep, mine, osyndaı ómirdi, osyndaı áziz jandy aıtý kerek.
Ózim de Balqadısha ómir súrgen Zerendi aýdanynyń azamatymyn. Týyp-ósken jerimdi saǵynyshpen eske alyp júremin. Jýyrda Zerendiden qýanyshty habar jetti. Aýdan ákimi Malgajdar Sattaruly Tátkeevtiń bastaýymen Zerendide Balqadısha Ybyraıqyzyna eskertkish ornatylatyn bolypty. Bul ótkenimizdi dáriptep, búgingimizdi asqaqtata biletin janǵa ǵana tán qasıet. Zerendi óńiriniń aıtýly tulǵasy, aty ańyzǵa, aqyq ánge aınalǵan arý qyzy Balqadıshaǵa eskertkish ornatylýy ótken tarıhymyzǵa, arýaqqa kórsetilegen zor qurmet dep bilemiz.
Esmuhambet AITMAǴAMBETOV,
jýrnalıstıka ardageri,
«Aıqyn»
