«قازاق ايەلى قانداي بولۋى كەرەك؟» دەگەن ساۋال تۋىنداي قالسا، كوز الدىما وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى، جەتپىسىنشى جىلدارىنداعى اجەلەرىمىز بەن اپالارىمىز ورالا كەتەدى. سەبەبى دانا انالار قاتارىندا ەس بىلە باستاعاننان كورگەنىم – سول كىسىلەر. ودان بۇرىنعى وتكەن انالارىمىز جايىندا تەك ۇزىنقۇلاق اڭگىمەلەردەن عانا بىلەمىز. سول اپا-اجەلەرىمىز ۇيىشىلىك قانداي دا ءبىر تىعىرىقتى جاعداي بولماسىن، اسا سابىرلىلىق تانىتىپ، اكەلەرىمىزدىڭ تابان اقى، ماڭداي تەرىمەن تاپقان ناپاقالارىنا شۇكىرشىلىك ەتىپ، وتباسىنىڭ بەرەكەسىن كىرگىزىپ وتىرار ەدى.«ۇيدە وتىر» دەگەنى بولماسا، ول كىسىلەردىڭ جايلانىپ، جانىن كۇتكەن كەزدەرى ەسىمدە جوق. ستۋدەنت باۋىرلارىمىز بولسا انالارىمىزدىڭ كۇبىگە پىسكەن مايىن، قۇرت-ىرىمشىكتەرىن، قولدان جاپقان تابا نانىن اڭساپ كەلۋشى ەدى قالادان. جالپى، تىرشىلىك جۇپىنى بولعانىمەن، ءۇي تولا ىرىس، داستارقان ءۇستى بەرەكە ەدى. قانشاما شارشاپ-شالدىعىپ جۇرگەن كۇننىڭ وزىندە ول كىسىلەردىڭ وتباسى مۇشەلەرىنە ەڭبەگىن بۇلداپ نازدانعانىن دا، نازالانعانىن دا بايقاماپپىن. بۇكىل ءىس-ارەكەت، ءومىر قالىپتارىمەن ول كىسىلەر وتاعاسىلارىن قۇرمەت تۇتۋدىڭ بيىك ۇلگىسىن كورسەتىپ ءوتتى دەسەك ءجون بولار. سول سەبەپتى اكەلەرىمىز بىزگە اسقار تاۋداي اسا بەدەلدى تۇلعا بوپ كورىنۋشى ەدى.
كەڭەس وكىمەتى سالعان كەسەلدەر
«قوعامى «وقىماعان ايەلدەر» ساناتىنا قوسىپ قويعان، استانادان سوناۋ شالعايدا جاتقان اۋىلدارداعى انالارىمىزعا جوعارىدا سيپاتتالعانداي دانالىق قاسيەتتەر قايدان بىتكەن؟» دەپ ويعا قالۋشى ەدىك. سويتسەك، ماسەلەنىڭ ءبارى يماندا، جۇدىرىقتاي عانا جۇرەكتىڭ قالىبىندا ەكەن عوي! ءبىر قاراساڭىز، سۋ تامشىسىندا پالەندەي كۇش-قۋات جوق سياقتى. الايدا ول بار بولعىرىڭ ءبىر نىسانانى كوزدەپ، تۇراقتى تۇردە تامشىلاپ تۇرار بولسا، تاستى دا جارادى ەكەن. كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە قازاق وتباسىلارى دا سوعان ۇقساس كۇي كەشتى دەسە بولعانداي. «ايەل تەڭدىگى، ايەل تەڭدىگى، ايەل مەن ەر ادام تەڭ قۇقىقتى» دەگەن سىرتى جىلتىر، ءىشى جىمىسقى پيعىلعا تولى سول ءبىر قىزىل يدەولوگيا ناسيحاتى جەتپىس جىلداي، ۇزدىكسىز تۇردە كەڭەس ايەلدەرى ساناسىن نىساناعا الىپ، ايتىلۋدا، جازىلۋدا بولدى. تاستى دا جاراتىن تامشى-ناسيحات حانىمدار بولمىسىنا باتپانداپ ءسىڭىپ جاتتى. ال شىن مانىندەگى ايەلدەر تەڭدىگىن، حانىمدار باقىتىن جاراتۋشىمىز ءاۋ باستان-اق قورعاپ، ول تۋراسىنداعى وزگەرمەس ۇكىمدەرىن سودان 14 عاسىر بۇرىن قاسيەتتى قۇران ارقىلى ادامزاتقا جولداپ قويعانىن، وكىنىشكە قاراي، كەڭەستىك كەزەڭدە بىلمەدىك. سەبەبى تەمىر پەردە سۇزگىسىنىڭ تىم قاتال ءارى مىزعىماستاي مىعىم بولعانى بارشاعا ايان.
ويىمىزدى ناقتىلاي ءتۇسىپ، پىكىرىمىزدى تاراتا ايتار بولساق، 1980 جىلدارى رەسپۋبليكالىق «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ «ادامگەرشىلىك-تاربيە» اتتى بولىمىندە جۇمىس ىستەگەندىكتەن بولار، وتباسىنداعى احۋالدار جايلى رەداكتسيامىزعا كەلىپ تۇسكەن وقىرمان حاتتارى، نەگىزىنەن، مەنىڭ قولىما كەپ توپتالاتىن. كەيبىرىن وقي وتىرىپ جانىڭىز تۇرشىگەدى. ەلىمىزدىڭ تالاي-تالاي تۇكپىرلەرىنەن حات جولداعان كوزىقاراقتى نەبىر وتاعاسى-وقىرماندارىمىز اۋىلدارىنداعى شامامەن 25 پەن 55 جاس ارالىعىنداعى قازاق ايەل-انالاردىڭ وتباسى بەرەكەسىن كۇيتتەگەننەن گورى، جيىلىپ، «بەشىر» جاساعىش بوپ كەتكەندەرىن كۇيىنە جازىپ جاتاتىن. سيىر ساۋىلماي، نان پىسىرىلمەي، بالا-شاعانىڭ كيىمدەرىن كىر شالىپ، وتباسىنىڭ بەرەكەسى كەتىپ-اق قالعان ەكەن. وسىنىڭ ءبارىن بايانداي كەلىپ، الگى ازامات گازەتتەن كومەك سۇراپتى: «ايتىڭىزدارشى، ايەلدەرىمىز، تىم بولماسا، ەمشەكتەگى بالالارىن ۇيگە كەپ ەمىزىپ بەرسىن، سىزدەردەن اقىل، ءسوز كومەگىن كۇتەمىز. ايتپەسە، نارەستەمىزدى ولار وتىرعان ۇيگە تاسىپ، شارشادىق»، – دەگەندەي. حاتتى قىسقارتىپ جاريالادىق. سول سول-اق ەكەن، الگى تاقىلەتتەس حاتتار ءبولىمىمىزدى باستى دا قالدى. سوندا ءبىر اڭعارعانىمىز – «ەمانسيپيروۆاننىي» بوپ وسىلايشا قىزىق قۋىپ جۇرگەن ايەلدەردىڭ نەگىزگى دەنى تۇرعىندارىنىڭ 95-99 پايىزىن قازاق وتباسىلارى قۇرايتىن اۋىلداردان ەدى. ەسىمە تۇسسە، كۇنى بۇگىنگە دەيىن قايران قالام. «قازاقى اۋىلدىڭ قايماعى نەلىكتەن وسىنشالىق بۇزىلدى ەكەن؟!» دەپ. وسى باياندالعان جايتتار ءۇشىن تۇرعىندارىنىڭ جۇرەگىنەن يماندارىن الىپ قويعان كەڭەستىك ءداۋىردى كىنالايمىز دا. قايتەمىز ەندى؟!.
ۇلى زاڭدىلىقتى باسشىلىققا الىپ…
سودان ارادا ونداعان جىلدار وتكەندە، نارىقتىق ەكونوميكانىڭ قۇرساۋىندا قالعان وتباسىلارىن، نەگىزىنەن، ايەل-انالار «الا قاپ ارقالاپ ءجۇرىپ» اسىرادى. شاڭىراقتاعى تەپە-تەڭدىك ودان ءارى بۇزىلا ءتۇستى. دەگەنمەن تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ وسى جيىرما جىلى بارىسىندا وڭ وزگەرىستەر دە بولماي قالعان جوق. شىنايى اقيقات جولىن تاڭداعان شاڭىراقتاردا ونىڭ ءاربىر مۇشەسى وتباسىنداعى، قالا بەردى، قوعامداعى ءوز ءرولىن ايقىن ءتۇيسىنىپ، اركىم ءوز ورنىنان تابىلۋعا تىرىسۋدا. وسىلايشا ولار ءوز شاڭىراعىنداعى عانا ەمەس، تۇتاس قوعامداعى كەلەڭسىزدىكتەردى جويىپ، تەپە-تەڭدىكتەردى قايتا ورناتۋعا ۇمتىلۋدا. جيىرما جىل بارىسىنداعى وزگەرىستەر ناتيجەسىندە قازىر قوعامىمىزدا «ەمانسيپاتسياسى» ودان ءارى ءورشىپ كەتكەن بيكەشتەرمەن قاتار وتباسىنىڭ شىرقىن بۇزبايتىنداي حالدەگى موجانتوپاي ايەلدەر دە، سونىمەن بىرگە وتباسىنىڭ تىرلىگىن ۇلى جاراتۋشىنىڭ بۇيرىق ەتكەن زاڭدارىنا سايكەس جۇرگىزۋگە قولدارىنان كەلگەنشە كۇش سالىپ جۇرگەن حانىمدار دا بارشىلىق.
ءبىزدىڭ ىشكى وي-ارمانىمىز ايتادى: «شىركىن-اي، جالعان ەمانسيپاتسيانى قۋالاپ، «ءبىلىمدىمىن» دەپ ساناسىن ۋاقىتشا ءارى قاجەتسىز اقپاراتتارمەن تولتىرىپ، جانتالاسىپ جۇرگەندەردىڭ سانى مەيلىنشە ازايا تۇسسە عوي. ال موجانتوپايلارىمىزعا اللا ءوزى تەرەڭ يمان، ءبىلىم-بىلىك، سانا بەرىپ، ولار ۇشىنشىلەردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ كەتسە، قۇبا-قۇپ. سەبەبى قاسيەتتى قۇران مەن شىنايى حاديستەرگە سۇيەنە وتىرىپ عۇلامالاردىڭ جازۋىنشا، وتباسىنىڭ بۇكىل ىرىس-بەرەكەسىنە، بالالار تاربيەسىنە جاۋاپ بەرەتىن ايەل-انا ەڭ اۋەلى تەرەڭ يمان يەسى بولۋى ءتيىس. ال تەرەڭ يماننان ادام بولمىسىنداعى بارلىق وزگە دە ىزگى قاسيەتتەردىڭ ءوربيتىنى اقيقات. سونداي-اق يمان كەلتىرگەن ءاربىر ەر مەن ايەلدىڭ تالبەسىكتەن جەر-بەسىككە دەيىن ۇدايى ءارى جان-جاقتى ءبىلىم الۋعا مىندەتتى ەكەندىگى دە قاسيەتتى كىتاپتا باسا ايتىلعان. ەندەشە، وتباسىمىزدىڭ، دەمەك، تۇتاستاي العاندا، وتانىمىزدىڭ ىشكى بۇتىندىگىن، بەرەكە-بىرلىگىن ويلاساق، «ايەلدى – باستان» دەگەن تۇجىرىمنىڭ، كەيبىر ەركەككىندىكتىلەردىڭ جاڭساق تۇردە تۇسىنگەنىندەي، وتاناسىن باسىنان باستاپ قىسىپ ۇستاپ، ونى باس ساپ ساباي بەرۋ ەمەستىگىن وپ-وڭاي-اق تۇسىنۋگە بولاتىن سياقتى.
شاريعات بويىنشا، ايەل-انانىڭ وتباسىنداعى، قوعامداعى قۇقىقتارى ۇشان-تەڭىز. بۇل جايلى وتكەن ماقالامىزداعى «كۇيەۋىنىڭ ايەلى الدىنداعى مىندەتتەرى» دەگەن قاعيدالار تىزبەگىندە توقتالىپ وتكەنبىز. ياعني ەرىنىڭ ايەلى الدىنداعى مىندەتتەرى، ءسوز جوق، وتاناسىنىڭ قۇقىقتارىن قۇرايدى. ال ءبىز بۇگىن ءسوز ەتىپ وتىرعان ايەل-انانىڭ ەرى الدىنداعى مىندەتتەرىنەن وتاعاسىنىڭ وتباسى جاعدايىنداعى قۇقىقتارى كەلىپ شىعادى. ەندەشە، حانىمداردىڭ شاڭىراق استىنداعى مىندەتتەرى جايلى اڭگىمەمىزدى ودان ءارى جالعاستىرساق. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، يمانىن تۇراقتى تۇردە كۇشەيتىپ، ول ءۇشىن جالعاستى كۇيدە پايدالى ءبىلىم جيناقتاپ وتىرعان ايەل-انا سونداي-اق ەرلى-زايىپتىق ومىرلەرى بارىسىندا ەرىنىڭ حاقىن ءوزى مەن ءوز تۋىستارىنىڭ حاقىنان دا جوعارى قويۋعا مىندەتتى. سوندا عانا، وتكەن جولى ءسوز ەتىلگەندەي، ەر-ازاماتتىڭ ايەلى الدىنداعى وتە سالماقتى مىندەتتەرى جانە ايەلدىڭ ەرى الدىنداعى مىندەتتەرى ءوزارا تەپە-تەڭدىككە كەلەر ەدى. كۇيەۋىنە مەيلىنشە ادال بوپ، ونىڭ تابيعي سۇرانىستارىن ىجداھاتتى تۇردە ورنىنا كەلتىرۋ دە وسى العاشقى مىندەتىنەن تۋىندايدى ەكەن. بۇل شاريعي تۇجىرىمدى ناقتى دالەلدەرمەن تاراتا ايتار بولساق، ءال-بۇحاري جيناقتاعان شىنايى حاديستە ايتىلعانىنداي، مۇحاممەد ساللا اللاھۋ الەيحي ءۋاسسالام پايعامبارىمىز: «ايەل ادامنىڭ كۇيەۋى بار كەزدە ونىڭ رۇقساتىنسىز ورازا ۇستاۋى حالال ەمەس»، – دەگەن ەكەن. وسى قاعيداعا قاتىستى عالىم مۇحامماد احماد كاناننىڭ ايتۋىنشا: «ويتكەنى ايەل ورازا ۇستاعان بولسا، كۇيەۋى كۇندىز وعان قوسىلا المايدى. ال قوسىلۋ – ەركەكتىڭ حاقى»، – دەيدى. عۇلامالاردىڭ بۇلايشا تاپتىشتەي ءتۇسىندىرۋ سەبەبى – وسىنداي قاعيدالاردى بىلمەۋلەرىنىڭ كەسىرىنەن ايەل-جارلاردىڭ وزدەرىنە ارتىق كۇنا جاپسىرىپ الماۋلارىن جاناشىرلىقپەن ەسكەرتكەندەرى.
جاراتۋشى ايەل مارتەبەسىن جوعارىلاتقان
ايەل بالاسىنىڭ كەلەسى مىندەتى – كۇيەۋىنىڭ تاپقان تابىسىنان ونىڭ رۇقساتىنسىز ءوز توركىنىنە بولسا دا ەشنارسەنى جاسىرىپ-جاۋىپ بەرمەۋى. اللا ءوزى كەشىرگەي، مۇنداي كەلەڭسىز ارەكەتتەرگە مىسال ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا ەداۋىر. سەبەبى كەيبىر شەشەلەردىڭ: «قىز دەگەن جاقسى عوي. كۇيەۋىنە كورسەتىپ ءبىر، كورسەتپەي ءبىر بىزگە تاسيدى دا جاتادى» دەگەن تەكتەس «ماقتاۋ» سوزدەرىن ەستىپ قالامىز. دەگەنمەن ايەل ادامنىڭ ءوز ەڭبەك تابىسى نەمەسە جەكە يەلىگىندەگى زاتتارى تۋرالى ءسوز باسقا! ايەلدەردىڭ كەلەسى مىندەتى – كۇيەۋىنىڭ رۇقساتىمەن عانا ۇيدەن شىعۋى. ءبىزدىڭ قوعامىمىزعا قاتىستى بۇل قاعيدانى، بالكىم، بىلايشا تۇسىنگەن ءجون بولار. تۇرمىستىق جانە ماتەريالدىق ءتۇرلى قيىن تۇيىندەردى سارالاي كەلە، كوبىنەسە، ەر-ازاماتتار ايەلدەرىنىڭ جۇمىس ىستەپ، اقشا تابۋىنا وزدەرى ۇسىنىس جاساپ جاتادى. دەمەك، جۇمىسقا بارىپ-كەلۋ جانە سول قىزمەتىنە بايلانىستى وتاناسىنىڭ باسقا دا ءجۇرىس-تۇرىستارىنا وتاعاسى الدىن الا رۇقسات بەرىپ قويدى دەگەن ءسوز. انىعىن، ارينە، اللا بىلەدى. سونىمەن بىرگە كۇيەۋى قالاماعان حانىمدارمەن ايەلىنىڭ ارالاسپاۋى دا ونىڭ تاعى ءبىر مىندەتى بوپ ەسەپتەلەدى ەكەن. سونداي-اق كۇيەۋىنىڭ رۇقساتىنسىز ونىڭ دوستارىمەن تانىسۋى دا ارتىق ارەكەتتەر قاتارىنا جاتادى. ايتا كەتۋ كەرەك، شاريعات بەلگىلەگەن مۇنداي شارتتاردى تالاپ ەتۋى ءۇشىن ول وتاعاسىنىڭ ءوزى ەڭ اۋەلى يمانىن كەمەلدەندىرۋگە ءدايىم ۇمتىلعان ابزال جار بولۋى ءتيىس. ءوزى يمانسىز تىرلىكتەردىڭ ىشىندە كەشىپ جۇرگەن ەركەكتىڭ ايەلىنە جوعارىداعىداي شاريعي تالاپتار قويۋىنا قۇقى دا جوق. كۇيەۋىنىڭ ادال ەڭبەگىمەن تاپقان تابىسىنا قاناعات ەتىپ، ونىڭ بەرەكەسىن كىرگىزۋگە تىرىسۋى ايەلدىڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ بىرىنە جاتادى. عۇلامالاردىڭ ايتۋىنشا، كورسەقىزار تويىمسىزدىقپەن: «وزگەلەرمەن سالىستىرعاندا، تابىسىڭ از. نەگە كولدەنەڭ پايداعا ۇمتىلمايسىڭ؟» – دەپ ىزىڭداعان زايىبى كوپ جاعدايلاردا جۇبايىن حارام تابىس جولدارىنا يتەرمەلەۋى، سول ارقىلى ەكەۋىنە دە كۇنا جۇكتەۋى ىقتيمال.
ايەل ادام – وتباسىندا اسىل جار عانا ەمەس، اياۋلى ءارى كوركەم مىنەزدى انا دا. ول بالالارىن «ۇل، قىز» دەپ الالاماي تەڭ كورىپ، بارىنە دە يناباتتى تاربيە بەرۋگە كۇش سالۋى ءتيىس دەيدى يسلام قاعيدالارى. سەبەبى اكەسىنەن گورى بالالارمەن بىرگە كوبىرەك بولاتىن دا، ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ جاعدايىن تەرەڭ تۇسىنەتىن دە – انالارى. ۇلىن ۇياعا، قىزىن قياعا قوندىرعاننان كەيىن دە ول سابىرلى ءارى دانا دا ادىلەتتى ەنە رەتىندە كەلىنىنە قىزىنداي، كۇيەۋ بالاسىنا ءوز ۇلىنداي قاراپ، جاس وتاۋلارعا قامقورلىق جاساي ءبىلۋى ءتيىس. وتاناسى كۇيەۋىنىڭ اتا-اناسى مەن تۋىستارىنا دا، ءوز تۋىستارىنا دا تەرەڭ باۋىرمالدىعىن كورسەتىپ، ولاردى قۇرمەتتەي بىلگەنى ابزال. «اعايىن-جەكجاتپەن قاتار كورشىلەرىمەن دە جاقسى سىيلاستىقتا بولا بىلگەن ايەل عانا قۇرمەتكە لايىق» دەيدى عۇلامالار.
ءبىر قاراعاندا، ايەل-انانىڭ وتباسى جاعدايىنداعى مىندەتتەرى كوپ ءارى اۋىر سياقتى كورىنۋى مۇمكىن. الايدا جوعارىدا ءبىز سانامالاپ شىققان تۋىستاردىڭ ءىشىندە اللا ريزا بولارلىق ىستەردى مەيلىنشە مولىنان اتقارۋعا تىرىساتىندارىنىڭ سانى ەداۋىر ەكەنىن، دەمەك، ولاردىڭ دا بۇگىنگى اڭگىمەمىزدىڭ كەيىپكەرى بوپ وتىرعان ايەل-انانى ءوز جەكجاتتارى رەتىندە مەيلىنشە قۇرمەتتەپ، تالاي ساۋاپ جيناۋعا اسىعاتىنىن ەسكەرسەك، وتاناسى مىندەتتەرىنىڭ قاۋىرسىنداي جەڭىلەيىپ سالا بەرەتىنىن تۇسىنەر ەدىك. اسا مەيىرىمدى، ءبارىن ءبىلۋشى يەمىزدىڭ بۇيىرعانى بويىنشا تىرلىك كەشسەك، ءومىرىمىز تۇنعان ۇيلەسىمدىلىككە اينالار ەدى. سەبەبى ادام بالاسىن جاراتىپ، ولارعا وتباسىن قالاي قۇرۋ كەرەكتىگىن ۇيرەتكەن – ءبىر اللا. سونداي قامقور جاراتۋشىمىز ءوز پەندەلەرىنە سول شاڭىراق استىنداعى ورتاق تىرلىكتى يماندى تۇردە قالاي جۇرگىزۋ كەرەكتىگى تۋرالى اينىماس ەرەجەلەردى قاسيەتتى قۇراندا بايانداپ بەردى ەمەس پە! ءبىزدىڭ مىندەتىمىز – سول ەرەجەلەردى وقىپ-ۇيرەنىپ، ونى باسشىلىققا الا ءبىلۋىمىز عانا. ءوز ومىرلەرىندە شاريعات جولىن ۇستانىپ وتكەن دانا بابالارىمىز: «اعايىن تاتۋ بولسا – ات كوپ، ابىسىن تاتۋ بولسا – اس كوپ» دەپ قالاي تاۋىپ ايتقان دەسەڭىزشى!
نۇرلىتاي ۇركىمباي،
«انا ءتىلى»
