«Qazaq áıeli qandaı bolýy kerek?» degen saýal týyndaı qalsa, kóz aldyma ótken ǵasyrdyń alpysynshy, jetpisinshi jyldaryndaǵy ájelerimiz ben apalarymyz orala ketedi. Sebebi dana analar qatarynda es bile bastaǵannan kórgenim – sol kisiler. Odan burynǵy ótken analarymyz jaıynda tek uzynqulaq áńgimelerden ǵana bilemiz. Sol apa-ájelerimiz úıishilik qandaı da bir tyǵyryqty jaǵdaı bolmasyn, asa sabyrlylyq tanytyp, ákelerimizdiń taban aqy, mańdaı terimen tapqan nápaqalaryna shúkirshilik etip, otbasynyń berekesin kirgizip otyrar edi.«Úıde otyr» degeni bolmasa, ol kisilerdiń jaılanyp, janyn kútken kezderi esimde joq. Stýdent baýyrlarymyz bolsa analarymyzdyń kúbige pisken maıyn, qurt-irimshikterin, qoldan japqan taba nanyn ańsap kelýshi edi qaladan. Jalpy, tirshilik jupyny bolǵanymen, úı tola yrys, dastarqan ústi bereke edi. Qanshama sharshap-shaldyǵyp júrgen kúnniń ózinde ol kisilerdiń otbasy múshelerine eńbegin buldap nazdanǵanyn da, nazalanǵanyn da baıqamappyn. Búkil is-áreket, ómir qalyptarymen ol kisiler otaǵasylaryn qurmet tutýdyń bıik úlgisin kórsetip ótti desek jón bolar. Sol sebepti ákelerimiz bizge asqar taýdaı asa bedeldi tulǵa bop kórinýshi edi.
Keńes ókimeti salǵan keselder
«Qoǵamy «oqymaǵan áıelder» sanatyna qosyp qoıǵan, astanadan sonaý shalǵaıda jatqan aýyldardaǵy analarymyzǵa joǵaryda sıpattalǵandaı danalyq qasıetter qaıdan bitken?» dep oıǵa qalýshy edik. Sóıtsek, máseleniń bári ımanda, judyryqtaı ǵana júrektiń qalybynda eken ǵoı! Bir qarasańyz, sý tamshysynda pálendeı kúsh-qýat joq sııaqty. Alaıda ol bar bolǵyryń bir nysanany kózdep, turaqty túrde tamshylap turar bolsa, tasty da jarady eken. Keńes úkimeti kezinde qazaq otbasylary da soǵan uqsas kúı keshti dese bolǵandaı. «Áıel teńdigi, áıel teńdigi, áıel men er adam teń quqyqty» degen syrty jyltyr, ishi jymysqy pıǵylǵa toly sol bir qyzyl ıdeologııa nasıhaty jetpis jyldaı, úzdiksiz túrde Keńes áıelderi sanasyn nysanaǵa alyp, aıtylýda, jazylýda boldy. Tasty da jaratyn tamshy-nasıhat hanymdar bolmysyna batpandap sińip jatty. Al shyn mánindegi áıelder teńdigin, hanymdar baqytyn Jaratýshymyz áý bastan-aq qorǵap, ol týrasyndaǵy ózgermes Úkimderin sodan 14 ǵasyr buryn qasıetti Quran arqyly adamzatqa joldap qoıǵanyn, ókinishke qaraı, keńestik kezeńde bilmedik. Sebebi temir perde súzgisiniń tym qatal ári myzǵymastaı myǵym bolǵany barshaǵa aıan.
Oıymyzdy naqtylaı túsip, pikirimizdi tarata aıtar bolsaq, 1980 jyldary respýblıkalyq «Lenınshil jas» gazetiniń «Adamgershilik-tárbıe» atty bóliminde jumys istegendikten bolar, otbasyndaǵy ahýaldar jaıly redakııamyzǵa kelip túsken oqyrman hattary, negizinen, meniń qolyma kep toptalatyn. Keıbirin oqı otyryp janyńyz túrshigedi. Elimizdiń talaı-talaı túkpirlerinen hat joldaǵan kóziqaraqty nebir otaǵasy-oqyrmandarymyz aýyldaryndaǵy shamamen 25 pen 55 jas aralyǵyndaǵy qazaq áıel-analardyń otbasy berekesin kúıttegennen góri, jıylyp, «beshir» jasaǵysh bop ketkenderin kúıine jazyp jatatyn. Sıyr saýylmaı, nan pisirilmeı, bala-shaǵanyń kıimderin kir shalyp, otbasynyń berekesi ketip-aq qalǵan eken. Osynyń bárin baıandaı kelip, álgi azamat gazetten kómek surapty: «Aıtyńyzdarshy, áıelderimiz, tym bolmasa, emshektegi balalaryn úıge kep emizip bersin, sizderden aqyl, sóz kómegin kútemiz. Áıtpese, nárestemizdi olar otyrǵan úıge tasyp, sharshadyq», – degendeı. Hatty qysqartyp jarııaladyq. Sol sol-aq eken, álgi taqylettes hattar bólimimizdi basty da qaldy. Sonda bir ańǵarǵanymyz – «emansıpırovannyı» bop osylaısha qyzyq qýyp júrgen áıelderdiń negizgi deni turǵyndarynyń 95-99 paıyzyn qazaq otbasylary quraıtyn aýyldardan edi. Esime tússe, kúni búginge deıin qaıran qalam. «Qazaqy aýyldyń qaımaǵy nelikten osynshalyq buzyldy eken?!» dep. Osy baıandalǵan jaıttar úshin turǵyndarynyń júreginen ımandaryn alyp qoıǵan keńestik dáýirdi kinálaımyz da. Qaıtemiz endi?!.
Uly zańdylyqty basshylyqqa alyp…
Sodan arada ondaǵan jyldar ótkende, naryqtyq ekonomıkanyń qursaýynda qalǵan otbasylaryn, negizinen, áıel-analar «ala qap arqalap júrip» asyrady. Shańyraqtaǵy tepe-teńdik odan ári buzyla tústi. Degenmen táýelsizdigimizdiń osy jıyrma jyly barysynda oń ózgerister de bolmaı qalǵan joq. Shynaıy Aqıqat jolyn tańdaǵan shańyraqtarda onyń árbir múshesi otbasyndaǵy, qala berdi, qoǵamdaǵy óz rólin aıqyn túısinip, árkim óz ornynan tabylýǵa tyrysýda. Osylaısha olar óz shańyraǵyndaǵy ǵana emes, tutas qoǵamdaǵy keleńsizdikterdi joıyp, tepe-teńdikterdi qaıta ornatýǵa umtylýda. Jıyrma jyl barysyndaǵy ózgerister nátıjesinde qazir qoǵamymyzda «emansıpaııasy» odan ári órship ketken bıkeshtermen qatar otbasynyń shyrqyn buzbaıtyndaı haldegi mojantopaı áıelder de, sonymen birge otbasynyń tirligin uly Jaratýshynyń buıryq etken zańdaryna sáıkes júrgizýge qoldarynan kelgenshe kúsh salyp júrgen hanymdar da barshylyq.
Bizdiń ishki oı-armanymyz aıtady: «Shirkin-aı, jalǵan emansıpaııany qýalap, «bilimdimin» dep sanasyn ýaqytsha ári qajetsiz aqparattarmen toltyryp, jantalasyp júrgenderdiń sany meılinshe azaıa tússe ǵoı. Al mojantopaılarymyzǵa Alla Ózi tereń ıman, bilim-bilik, sana berip, olar úshinshilerdiń qataryna qosylyp ketse, quba-qup. Sebebi qasıetti Quran men shynaıy hadısterge súıene otyryp ǵulamalardyń jazýynsha, otbasynyń búkil yrys-berekesine, balalar tárbıesine jaýap beretin áıel-ana eń áýeli tereń ıman ıesi bolýy tıis. Al tereń ımannan adam bolmysyndaǵy barlyq ózge de izgi qasıetterdiń órbıtini aqıqat. Sondaı-aq ıman keltirgen árbir er men áıeldiń talbesikten jer-besikke deıin udaıy ári jan-jaqty bilim alýǵa mindetti ekendigi de qasıetti Kitapta basa aıtylǵan. Endeshe, otbasymyzdyń, demek, tutastaı alǵanda, Otanymyzdyń ishki bútindigin, bereke-birligin oılasaq, «áıeldi – bastan» degen tujyrymnyń, keıbir erkekkindiktilerdiń jańsaq túrde túsingenindeı, otanasyn basynan bastap qysyp ustap, ony bas sap sabaı berý emestigin op-ońaı-aq túsinýge bolatyn sııaqty.
Sharıǵat boıynsha, áıel-ananyń otbasyndaǵy, qoǵamdaǵy quqyqtary ushan-teńiz. Bul jaıly ótken maqalamyzdaǵy «kúıeýiniń áıeli aldyndaǵy mindetteri» degen qaǵıdalar tizbeginde toqtalyp ótkenbiz. Iaǵnı eriniń áıeli aldyndaǵy mindetteri, sóz joq, otanasynyń quqyqtaryn quraıdy. Al biz búgin sóz etip otyrǵan áıel-ananyń eri aldyndaǵy mindetterinen otaǵasynyń otbasy jaǵdaıyndaǵy quqyqtary kelip shyǵady. Endeshe, hanymdardyń shańyraq astyndaǵy mindetteri jaıly áńgimemizdi odan ári jalǵastyrsaq. Joǵaryda aıtqanymyzdaı, ımanyn turaqty túrde kúsheıtip, ol úshin jalǵasty kúıde paıdaly bilim jınaqtap otyrǵan áıel-ana sondaı-aq erli-zaıyptyq ómirleri barysynda eriniń haqyn ózi men óz týystarynyń haqynan da joǵary qoıýǵa mindetti. Sonda ǵana, ótken joly sóz etilgendeı, er-azamattyń áıeli aldyndaǵy óte salmaqty mindetteri jáne áıeldiń eri aldyndaǵy mindetteri ózara tepe-teńdikke keler edi. Kúıeýine meılinshe adal bop, onyń tabıǵı suranystaryn yjdahatty túrde ornyna keltirý de osy alǵashqy mindetinen týyndaıdy eken. Bul sharıǵı tujyrymdy naqty dáleldermen tarata aıtar bolsaq, ál-Buharı jınaqtaǵan shynaıy hadıste aıtylǵanyndaı, Muhammed salla Allahý áleıhı ýássalam paıǵambarymyz: «Áıel adamnyń kúıeýi bar kezde onyń ruqsatynsyz oraza ustaýy halal emes», – degen eken. Osy qaǵıdaǵa qatysty ǵalym Muhammad Ahmad Kanannyń aıtýynsha: «Óıtkeni áıel oraza ustaǵan bolsa, kúıeýi kúndiz oǵan qosyla almaıdy. Al qosylý – erkektiń haqy», – deıdi. Ǵulamalardyń bulaısha táptishteı túsindirý sebebi – osyndaı qaǵıdalardy bilmeýleriniń kesirinen áıel-jarlardyń ózderine artyq kúná japsyryp almaýlaryn janashyrlyqpen eskertkenderi.
Jaratýshy áıel mártebesin joǵarylatqan
Áıel balasynyń kelesi mindeti – kúıeýiniń tapqan tabysynan onyń ruqsatynsyz óz tórkinine bolsa da eshnárseni jasyryp-jaýyp bermeýi. Alla Ózi keshirgeı, mundaı keleńsiz áreketterge mysal bizdiń qoǵamymyzda edáýir. Sebebi keıbir sheshelerdiń: «Qyz degen jaqsy ǵoı. Kúıeýine kórsetip bir, kórsetpeı bir bizge tasıdy da jatady» degen tektes «maqtaý» sózderin estip qalamyz. Degenmen áıel adamnyń óz eńbek tabysy nemese jeke ıeligindegi zattary týraly sóz basqa! Áıelderdiń kelesi mindeti – kúıeýiniń ruqsatymen ǵana úıden shyǵýy. Bizdiń qoǵamymyzǵa qatysty bul qaǵıdany, bálkim, bylaısha túsingen jón bolar. Turmystyq jáne materıaldyq túrli qıyn túıinderdi saralaı kele, kóbinese, er-azamattar áıelderiniń jumys istep, aqsha tabýyna ózderi usynys jasap jatady. Demek, jumysqa baryp-kelý jáne sol qyzmetine baılanysty otanasynyń basqa da júris-turystaryna otaǵasy aldyn ala ruqsat berip qoıdy degen sóz. Anyǵyn, árıne, Alla biledi. Sonymen birge kúıeýi qalamaǵan hanymdarmen áıeliniń aralaspaýy da onyń taǵy bir mindeti bop esepteledi eken. Sondaı-aq kúıeýiniń ruqsatynsyz onyń dostarymen tanysýy da artyq áreketter qataryna jatady. Aıta ketý kerek, sharıǵat belgilegen mundaı sharttardy talap etýi úshin ol otaǵasynyń ózi eń áýeli ımanyn kemeldendirýge dáıim umtylǵan abzal jar bolýy tıis. Ózi ımansyz tirlikterdiń ishinde keship júrgen erkektiń áıeline joǵarydaǵydaı sharıǵı talaptar qoıýyna quqy da joq. Kúıeýiniń adal eńbegimen tapqan tabysyna qanaǵat etip, onyń berekesin kirgizýge tyrysýy áıeldiń basty mindetteriniń birine jatady. Ǵulamalardyń aıtýynsha, kórseqyzar toıymsyzdyqpen: «Ózgelermen salystyrǵanda, tabysyń az. Nege kóldeneń paıdaǵa umtylmaısyń?» – dep yzyńdaǵan zaıyby kóp jaǵdaılarda jubaıyn haram tabys joldaryna ıtermeleýi, sol arqyly ekeýine de kúná júkteýi yqtımal.
Áıel adam – otbasynda asyl jar ǵana emes, aıaýly ári kórkem minezdi ana da. Ol balalaryn «ul, qyz» dep alalamaı teń kórip, bárine de ınabatty tárbıe berýge kúsh salýy tıis deıdi Islam qaǵıdalary. Sebebi ákesinen góri balalarmen birge kóbirek bolatyn da, olardyń árqaısysynyń jaǵdaıyn tereń túsinetin de – analary. Ulyn uıaǵa, qyzyn qııaǵa qondyrǵannan keıin de ol sabyrly ári dana da ádiletti ene retinde kelinine qyzyndaı, kúıeý balasyna óz ulyndaı qarap, jas otaýlarǵa qamqorlyq jasaı bilýi tıis. Otanasy kúıeýiniń ata-anasy men týystaryna da, óz týystaryna da tereń baýyrmaldyǵyn kórsetip, olardy qurmetteı bilgeni abzal. «Aǵaıyn-jekjatpen qatar kórshilerimen de jaqsy syılastyqta bola bilgen áıel ǵana qurmetke laıyq» deıdi ǵulamalar.
Bir qaraǵanda, áıel-ananyń otbasy jaǵdaıyndaǵy mindetteri kóp ári aýyr sııaqty kórinýi múmkin. Alaıda joǵaryda biz sanamalap shyqqan týystardyń ishinde Alla rıza bolarlyq isterdi meılinshe molynan atqarýǵa tyrysatyndarynyń sany edáýir ekenin, demek, olardyń da búgingi áńgimemizdiń keıipkeri bop otyrǵan áıel-anany óz jekjattary retinde meılinshe qurmettep, talaı saýap jınaýǵa asyǵatynyn eskersek, otanasy mindetteriniń qaýyrsyndaı jeńileıip sala beretinin túsiner edik. Asa Meıirimdi, Bárin Bilýshi Iemizdiń buıyrǵany boıynsha tirlik keshsek, ómirimiz tunǵan úılesimdilikke aınalar edi. Sebebi adam balasyn jaratyp, olarǵa otbasyn qalaı qurý kerektigin úıretken – bir Alla. Sondaı Qamqor Jaratýshymyz óz pendelerine sol shańyraq astyndaǵy ortaq tirlikti ımandy túrde qalaı júrgizý kerektigi týraly aınymas erejelerdi qasıetti Quranda baıandap berdi emes pe! Bizdiń mindetimiz – sol erejelerdi oqyp-úırenip, ony basshylyqqa ala bilýimiz ǵana. Óz ómirlerinde sharıǵat jolyn ustanyp ótken dana babalarymyz: «Aǵaıyn tatý bolsa – at kóp, abysyn tatý bolsa – as kóp» dep qalaı taýyp aıtqan deseńizshi!
Nurlytaı ÚRKIMBAI,
«Ana tili»
