ءتۇز ادامى دەپ ەسەپتەلەتىن ەرلەردىڭ ءىسى – ەل، اۋىل-ءۇي، شارۋاشىلىق قامى بولسا، ءۇي ادامى – ايەل زاتىنىڭ مىندەتى – سىرتتاي قاراعاندا «وت باسى، وشاق قاسى» سەكىلدى قاراپايىم كورىنگەنىمەن، ناقتىراق زەر سالساق، ءۇي ءىشىنىڭ شارۋاسى-كاسىبىمەن اينالىسىپ، بالا-شاعانى باعىپ-قاعۋ، ءوسىرۋ، اعايىن جۇرتتىڭ بەرەكە-بىرلىگىنە ۇيىتقى بولۋ سياقتى نەگىزىنەن ۇيەلمەننىڭ قۇت-بەرەكەسىن ارتتىراتىن ەڭ ءبىر ماڭىزدى ىستەر ايەلگە جۇكتەلىپ، ءار شاڭىراقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى، حال-احۋالى دا وسى ۇيدەگى اق جاۋلىقتى انامەن تىعىز بايلانىستى بولاتىنى ۇلتىمىزعا ءتان قۇندىلىق دەۋگە بولادى.
توي وتكەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە-اق، جاڭا تۇسكەن جاس كەلىن بوزالا تاڭمەن تالاسىپ تۇرىپ، الدىمەن قازاقتا «ۇلكەن ءۇي»، «قارا شاڭىراق» دەپ اتالاتىن اكە ءۇيىنىڭ ءتۇندىگىنىڭ باۋىنا اقتىق بايلاپ اشادى. ودان كەيىن جاسى ۇلكەن قايىن اعالارىنىڭ، ەڭ سوڭىندا ءوز ءۇيىنىڭ تۇندىگىن اشقان سوڭ، وتاۋىندا وت جاعىپ، ءتۇتىن تۇتەتۋى ءۇشىن «ۇلكەن ۇيدەن» «وت الۋعا» بارادى. قازاقتىڭ «وتباسى»، «وتاۋ» (وت الۋ سوزىنەن شىققان) ۇعىمدارى ەجەلگى وتقا تابىنۋعا بايلانىستى تۋىنداعان سالتقا نەگىزدەلە قالىپتاسقان اتاۋ ەكەندىگى انىق. وسى ورايدا، تۇياق-تۇقىمى قالىپ، ۇرپاعى جالعاسقانىن بىلدىرەتىن «وتىن جاعىپ، ءتۇتىنىن تۇتەتەتىن ارتىندا ۇرپاعى بار» دەگەن سياقتى تاعى باسقا كوپتەگەن ماتەل سوزدەر «وت جاعىپ، قازان كوتەرگەن» جەكە ءۇي، وتباسىن قۇرعاندىعىن ءبىلدىرەتىن نانىم-سەنىمدىك ۇعىمداردان باستاۋ الاتىندىعىن اتاي كەتۋ كەرەك. وسىنداي ءۇلكەن دە، جاۋاپتى مىندەتتەر موينىنا جۇكتەلگەن قازاق كەلىنى ەرتە تۇرىپ، كەش جاتىپ، كۇن ۇزاققا ءبىر تىنباي كوپ ءىستى ەڭبەكقورلىقپەن بىتىرەدى.
«كەلىن ەنەنىڭ توپىراعىنان جارالادى» دەيدى حالىق. جاس كەلىن اۋلەت ءۇشىن جاسالاتىن قاسيەتتى دە، كيەلى مىندەتىن مۇلتىكسىز اتقارىپ، بولاشاقتا ەڭبەكقور، ىزەتتى، اقجارقىن، كوپشىل انا بولۋىنا اجەلەر مەن ەنەلەردىڭ ومىرلىك تاجىريبەسى، كەلىنگە بەرەر اقىل-كەڭەسى ماڭىزدى. پاراساتتى اجەلەردىڭ: «كەلىنىڭدى قىزداي كور، قىزىڭ كەلىن بولماس پا؟» دەۋى ءوزارا سىيلاستىققا ۇمتىلۋدى مەڭزەگەن، استارى تىم تەرەڭدە جاتقان ءسوز بولسا كەرەك. سوندىقتان، جاس كەلىندى و باستان شارۋاشىلىق، ءۇي شارۋاسىن جۇرگىزۋ مەن مەڭگەرۋدىڭ جاڭا ورتاداعى ۇلگىسىنە بەيىمدەپ، وڭ مەن سولىن تەز تانۋىنا ءجاردەمدەسۋى كەرەك. وسى وتپەلى كەزەڭگە اسا ءمان بەرگەن اتالار «قاتىندى باستان» (تاربيەلە) دەگەن وسيەت قالدىرۋى تەگىن ەمەس.
ءسويتىپ، بۇرىنعى ەركە قىز، بۇلا بويجەتكەننىڭ، ەندىگى كەلىننىڭ الەۋمەتتىك مارتەبەسى (ستاتۋسى) وزگەرۋىنە بايلانىستى، ونىڭ ءىس-قيمىلىنا، مىنەز-قۇلىقتارىنا ءتۇرلى شەكتەۋلەر سالىنىپ، ىرىم-تىيىمدارعا بوي ۇسىنۋىنا تۋرا كەلەدى. ماسەلەن، كۇيەۋىنەن باسقا بوگدە ادامدارعا «اۋرەت» (عاۋرات-اراب ءسوزى) سانالاتىن قولىنىڭ ۇشىمەن بەتىنەن باسقا دەنەسىن جالاڭاش كورسەتپەۋ، جالاڭ باس، جالاڭ اياق جۇرمەۋ، ەرلەردىڭ جولىن كەسىپ وتپەۋ، ۇلكەندەر وتىرعان ۇيگە كىرمەۋ، ۇلكەندەردىڭ اڭگىمەسىنە ارالاسپاۋ، ولارعا شاي قۇيعاندا ءبىر تىزەرلەپ قىرىن وتىرۋ، قازان اياعىن سىلدىرلاتپاۋ، ۇلكەن ادام كوزىنشە داۋىس كوتەرىپ سويلەمەۋ، بالالارعا قاتقىل سويلەمەۋ، شاڭقىلداپ ۇرىسپاۋ، ۇلكەن ءۇيدىڭ تورىنە شىقپاۋ، اتا-ەنەسىنىڭ، قايىن اعالارىنىڭ، قاينىلارىنىڭ توسەگىنە وتىرماۋ، جەر تايانىپ وتىرىپ اس ىشپەۋ، كيىمىن جەلبەگەي جامىلماۋ ت.س.س. وسى اتالعان جانە وسى تەكتەس كەلىنگە بايلانىستى ىرىم-تىيىمدار مەن ادەت-عۇرىپتاردىڭ ءتاربيەلىك مانىنەن تىس ولاردىڭ تۇپكى ءمانى – ەندىگى كەزەكتە دۇنيەگە ۇرپاق اكەلۋشى، بولاشاق انا دەنساۋلىعىنا، ياعني بولاشاق ۇرپاقتىڭ يماندىلىعى مەن ساۋلىعىنا دەگەن قامقورلىقتا جاتقانى داۋسىز. پاتريارحالدىق-رۋلىق نەگىزگە قۇرىلعان قازاق قوعامىندا بالانىڭ دەنەسى اكەدەن (رۋدىڭ ىشىندەگى ۇساق تارماقتاردى قازاق «سۇيەك» دەپ اتاعان), قانى شەشەدەن دەپ تانيتىن ءۇردىس قالىپتاسقانى ءمالىم. بۇنى «سۇيەك اكەدەن، ەت انادان» دەپ تە ايتادى. سوندىقتان، جاتىرداعى ۇرىق-ۇرپاققا انانىڭ اسىل مىنەز-قۇلقى، تەكتىلىگى قانمەن بەرىلەتىندىكتەن كەلىن بولسىن، جالپى ايەل زاتىنا قاراستى ىرىم-تىيىمداردىڭ كوپ بولىپ كەلۋ سەبەبى ۇلتتىڭ اسقاق بولاشاعىنا دەگەن ارمان-مۇراتتان تۋىندايدى. «ەل بولامىن دەسەڭ بەسىگىڭدى تۇزە!» دەگەن ۇراندا وسى نيەتتەن تۋعان.
قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا كەلىن بالا الدىمەن تۇسكەن جەرىنىڭ ۇلكەن-كىشىسى، ەرلەر مەن ايەلدەرىنە وزىنشە ات قويا ءبىلۋى ءتيىس. ول قازاقتا «ات تەرگەۋ» دەپ اتالادى. ات تەرگەۋ – جاس كەلىننىڭ تۇسكەن جەرىنە، كۇيەۋىنىڭ تۋىستارىنا دەگەن ىزگى قۇرمەتىنىڭ، ادەبىنىڭ يگى كورىنىستەرىنىڭ ءبىرى عانا بولىپ، ولاردى ءوز اتىمەن تىكەلەي اتاماي، ارنايى يشارالاپ ات قويۋى. كەلىن تاراپىنان وسى ات تەرگەۋ بارىسىندا ونىڭ تاپقىرلىعى، تەڭەۋ سوزدەرگە شەشەندىگى، جاراسىمدى ازىلقويلىعى دا سىنعا تۇسەتىن بولعان. جاس مولشەرى، مىنەزى، كەلبەتى مەن ەرەكشە بەلگى، قاسيەتىنە، تۋىستىق قاتىناسى مەن مارتەبەسىنە قاراي قيسىنى تابىلىپ، ۇتىمدى قويىلعان ءاربىر اتتان كەلىننىڭ تاپقىرلىعى مەن اقىلدىلىعى اينالاسىنا تانىلادى. دۇنيەدەن الدەقاشان وزعان اتالاردىڭ دا اتىن اتاماي، جاناما سوزدەر قولدانادى. ماسەلەن، ءبىر اتانىڭ اتى ءتۇسىپحان نەمەسە تۇسىپاقىن ت.ب. بولسا، ءتۇس، ءتۇسۋ، ءتۇسىپ قالدى، ءتۇسىرىپ الدى دەگەن سياقتى ت.ب. ەتىستىكتى تەرگەپ، ونىڭ ورنىنا «دومالاۋ» سياقتى سوزدەردى قولدانادى. سونداي-اق، بالتا ەسىمدى ادام اتىن سول اۋىلدىڭ كەلىندەرى «بالتا» دەگەن ەڭبەك قۇرالىن ايتار كەزدە، اۋىزعا الماي، «اسپاپ» دەپ تەرگەۋمەن كەلەدى. ال، قايىن اتا، قايىن اعالارىنا – ساياتشى بولسا «بۇركىتشى اتا، بۇركىتشى»، ءدىندار ادام بولسا «مولدا اتا، اعا»، جاقسى كيىنەتىن، سىمباتتى ادام بولسا «سەرى اتا، اعا»، جاسىنا قاراي «كىشى اتا، كىشى اعا» دەگەن سياقتى ت.ب. ات قويسا، قايىندارىنا قالجىڭعا نەگىزدەلگەن، كۇلكىلى اتتار دا قويادى. مىسالى، تاپالدى «سۇڭعاق بويلى»، جالقاۋدى «پىسىق قاينىم» دەگەن سياقتى.
بۇرىندارى ءوز كۇيەۋىن «ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ كىسىسى»، «وتاعاسى»، «ۇلكەن كىسى» دەپ اتايتىن سالت ءبىرلى-جارىم جاعدايدا ءالى كۇنگە دەيىن ۇشىراسادى. وسىنىڭ بارلىعى كەلىن مەن قايىن جۇرت اراسىنداعى ءوزارا سىيلاستىق پەن بەرەكە-بىرلىككە قىزمەت ەتەتىن حالىقتىق ادەت-عۇرىپ نورمالارىنىڭ ايقىن كورىنىستەرى بولىپ تابىلادى.
ەندىگى كەزەكتە ەنەسى كەلىننىڭ تەزىرەك قۇرساقتى بولىپ، وزدەرى نەمەرە سۇيۋگە اسىعادى. وسى رەتتە قازاق داستۇرىندە مىقتى ۇستاناتىن ءبىر سالت بار. ول كەلىن ۇل تاپسىن دەگەن ىرىممەن اركەز سىباعالانىپ، ۇسىنىلاتىن قويدىڭ ۇلتابارى (سىچۋگ). ول ءومىرگە كوپ ۇرپاق اكەلىپ، قازاقتا باستى بايلىق سانالاتىن بالاسى، اسىرەسە ۇلى كوپ بولسىن دەگەندى ىرىمداعان، تۇسپالداعان سالت. كەلىن ءوز دەنساۋلىعىمەن بىرگە، ومىرگە دەنى ساۋ بالا اكەلۋ ءۇشىن اياعى اۋىر كەلىن قورشاعان ورتا، تابيعات، اۋا-رايى قۇبىلىستارىنا اسا ءمان بەرىپ، كوپ نارسەدەن ساقتانىپ ءجۇرۋى كەرەك بولادى. ماسەلەن، بالانىڭ بەتى شۇبار بولادى دەپ كۇنگە قىزدىرىلمايدى، بالانىڭ ءتىلى شىقپاي، كەشىگەدى دەپ، بالىق جەۋگە، تولعاعى قاتتى ءارى، توعىز ايدان ارتىق كوتەرەدى دەپ، تۇيەنىڭ ەتىن جەۋگە تىيىم سالىنادى. كۇتپەگەن كەدەرگى، تۇسىك تاستاۋ نەمەسە اي-كۇنىنەن بۇرىن بوسانىپ قالۋدان ساقتىق رەتىندە، قولايسىز جايتتار بولماۋى ءۇشىن ءوسىپ-ءونۋ رامىزىنە بالاناتىن جەتى قازىنانىڭ اسىلى سانالاتىن يتكە «كەت» دەپ ايتۋعا بولمايدى. قولونەرمەن شۇعىلدانعان كەزدە بالانىڭ كىندىگى موينىنا ورالىپ قالادى دەپ ارقان ەسۋ، ۇرشىق ءيىرۋ، كەستە تىگۋدەن ساقتاندىرادى. قاپ، تەڭنىڭ اۋزىن بۋىپ، جاپقىزبايدى، كەرىسىنشە كەلىنگە اشقىزىپ، باسقالارى جابادى. تۇسىك الدىن-الا بولماس ءۇشىن ەنەسى كەلىننىڭ ەتەگىن ءبۇرىپ قويادى. مۇنىڭ سىرتىندا دۇرىس، قۇنارلى تاماقتانۋى كەرەك ەكەنى، ارينە، بەلگىلى جايت. كەيىن، امان-ەسەن بوسانعان سوڭ بالاسىن ۇلكەندەردىڭ جانىندا ەمىزۋگە تۋرا كەلسە، ءبىر قىرىنداي وتىرىپ ءتوسىن جاسىرۋى ءتيىس. ۇلكەندەر وتىرعان داستارقاندا ەڭ تومەندە وتىراتىن جاس كەلىن، سۋسىن، شاي ۇسىنعاندا قوس قولداپ، نەمەسە سول قولىمەن كەسە، توستاعان ۇستاعان وڭ قولىنىڭ بىلەك تۇسىن سول قولىمەن دەمەي ۇستاپ، يناباتپەن ۇسىنۋ كەرەك. ۇلكەندەرگە تۋرا قاراماي نازارىن تومەن سالىپ وتىرۋى، سۋسىن ىشكەندە، تاماق جەگەندە ءبىر قىرىنداي وتىرىپ، اۋزىن ءبىر قولىمەن كولەگەيلەپ، اس شايناپ وتىرۋى كەرەك دەگەن سياقتى ءوزىن يبالى ۇستاي بىلۋگە، ادامدارمەن قارىم-قاتىناستا ساق، اباي بولۋعا ۇيرەتەتىن ءتاربيەلىك ءماندى كوپتەگەن ت.ب. ىرىم-تىيىمدار بار.
كەلىننىڭ جاڭا ورتاداعى ارمەن قارايعى الەۋمەتتىك مارتەبەسىن بەلگىلەيتىن بىرنەشە شارتتار اتقارىلادى. ولار – ساۋكەلەدەن كەيىنگى – «جەلەك جامىلۋ»، ودان كەيىنگى «كيمەشەك كيۋ». ماسەلەن، كەلىن بولىپ تۇسكەننەن كەيىن، ساۋكەلەسىن ساندىققا وراپ ساقتاپ قويعان كەلىن، ءبىر جىلداي ۋاقىت بويى، ياعني بالالى بولعانعا دەيىن «جەلەك» جامىلىپ جۇرەدى. جەلەك – كۇرەڭ ءوڭدى جەڭىل ماتادان تىگىلگەن، باس كيىمنىڭ شەتىن الا، شەكەنى، ماڭدايدى جابا كەلىپ، بەت قانا اشىق قالدىرىلاتىن، توگىلە، دەنەنى وراي جاۋىپ تۇراتىنداي ەتىپ مول قامتىلعان، ۇزىندىعى تىزەدەن اسا كەلەتىن عۇرىپتىق كيىم ءتۇرى. بەلگىلەنگەن مەرزىم بولعان كەزدە مال سويىپ، اۋىل كەمپىرلەرىن، ابىسىن-اجىندارىن شاقىرىپ، ارنايى اتاي وتىرىپ، كەلىننىڭ «جەلەگىن الىپ»، «كيمەشەك كيگىزەدى».
بۇل — كەلىننىڭ وسى اۋلەتتىڭ تولىق مۇشەلىگىنە ءوتىپ، انا، ادال جار، ءۇي يەسى دەگەن اتاققا يە بولعاندىعىن ايعاقتايتىن جاس، الەۋمەتتىك ينيتسياتسيانى بەلگىلەگەن عۇرىپ بولىپ تابىلادى. جاس كەلىن ءتۇرلى-ءتۇستى، زەر جىپپەن كەستەلەنگەن، مونشاقپەن، تانامەن اشەكەيلەنگەن كيمەشەك كيسە، جاسى ۇلعايا كەلە ول اشەكەيلەرى ازايعان، رەڭكى بىركەلكى كيمەشەك كيەتىن بولادى. وسى ورايدا ەرەكشە ايتا كەتەر جايت، ەگەر بالالى بولىپ ۇلگەرمەي، كەلىن ومىردەن قايتقان جاعدايدا، ەجەلگى قازاق ءتارتىبى بويىنشا كەزىندە تولەنگەن جاساۋداعى جىلقى، تۇيەلەرمەن بىرگە قالىڭدىقتىڭ ۇزاتىلعاندا كيگەن ساۋكەلەسىن دە قوسا قايتاراتىن بولعان. ەگەر بالا تۋىپ، ۇرپاق قالدىرسا، جاساۋ دا، مال دا، ساۋكەلە دە قايتارىلماي، كۇيەۋىنىڭ مەنشىگى بولىپ قالا بەرەدى. سونداي-اق، وتباسىلىق كيكىلجىڭدەردەن تۋىنداپ، اجىراسۋ ماسەلەسى قوزعالىپ، ءادىل سوتقا جۇگىنۋدىڭ ناتيجەسىندە، ايەل زاڭدى اجىراسۋعا قول جەتكىزگەن جاعدايىندا، جاساۋ مالىمەن بىرگە، كۇيەۋى ءساۋكەلەنى دە قايتارۋى ءتيىس. ويتكەنى، ساۋكەلە ءوسىپ-ءونۋ سيمۆوليكاسى مىندەتىن اتقاراتىن، قىمبات تاس، قىمبات اڭ تەرىلەرىمەن ساندەلىپ تىگىلگەن عۇرىپتىق باس كيىم ەكەنى بەلگىلى. ساۋكەلە اسا باعالى زات، ماسەلەن كوپتەگەن دەرەكتەردە بەلگىلى بولعانداي اشەكەيلى ءساۋكەلەنىڭ قۇنى ءجۇز جىلقىعا باعالاناتىن.
وسىلايشا، ءومىر وتكەلدەرىنەن ءوتىپ، كوپ تاجىريبە جيناقتاپ، نەمەرە-شوبەرە سۇيگەن انالار اۋىل-ايماققا بەدەلدى بولىپ، ەر ادامدار اۋىلدا جوقتا ءىس باسقارىپ، مال سويعىزىپ، قوناق كۇتىپ، تۇسەل ءتۇسىرىپ اتتاندىراتىن جايت قالىپتى راسىمگە اينالادى.
ەندەشە، ءاربىر سالتتىڭ، ادەت-عۇرىپتىڭ، ىرىم-تىيىمدار جۇيەسىنىڭ نەگىزگى مىندەتتەرى سايىپ كەلگەندە قوعام، قاۋىم مۇشەلەرىنىڭ جۇمىلىپ، بىرىگە تۇسۋىنە قىزمەت ەتەتىندىگىن باسا ايتۋ كەرەك. ەجەلگى توميريس، زارينا، كەيىنگى كەربەز انا، بورتە، بەرتىنگى دومالاق ەنە، بوپاي حانىمداردىڭ اتقا ءمىنىپ قول باستاپ، اتتان ءتۇسىپ ەل باستاۋى دا – الاشتىڭ اسىل سالتىن ارداق تۇتۋىنان ەدى.
دوسىمبەك حاتران،
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،
قر مەملەكەتتىك ورتالىق مۇراجايىنىڭ ەتنولوگيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى
«دالا مەن قالا».
