Túz adamy dep esepteletin erlerdiń isi – el, aýyl-úı, sharýashylyq qamy bolsa, úı adamy – áıel zatynyń mindeti – syrttaı qaraǵanda «ot basy, oshaq qasy» sekildi qarapaıym kóringenimen, naqtyraq zer salsaq, úı ishiniń sharýasy-kásibimen aınalysyp, bala-shaǵany baǵyp-qaǵý, ósirý, aǵaıyn jurttyń bereke-birligine uıytqy bolý sııaqty negizinen úıelmenniń qut-berekesin arttyratyn eń bir mańyzdy ister áıelge júktelip, ár shańyraqtyń turmys-tirshiligi, hal-ahýaly da osy úıdegi aq jaýlyqty anamen tyǵyz baılanysty bolatyny ultymyzǵa tán qundylyq deýge bolady.
Toı ótken kúnniń erteńinde-aq, jańa túsken jas kelin bozala tańmen talasyp turyp, aldymen qazaqta «úlken úı», «qara shańyraq» dep atalatyn áke úıiniń túndiginiń baýyna aqtyq baılap ashady. Odan keıin jasy úlken qaıyn aǵalarynyń, eń sońynda óz úıiniń túndigin ashqan soń, otaýynda ot jaǵyp, tútin tútetýi úshin «úlken úıden» «ot alýǵa» barady. Qazaqtyń «otbasy», «otaý» (ot alý sózinen shyqqan) uǵymdary ejelgi otqa tabynýǵa baılanysty týyndaǵan saltqa negizdele qalyptasqan ataý ekendigi anyq. Osy oraıda, tuıaq-tuqymy qalyp, urpaǵy jalǵasqanyn bildiretin «otyn jaǵyp, tútinin tútetetin artynda urpaǵy bar» degen sııaqty taǵy basqa kóptegen mátel sózder «ot jaǵyp, qazan kótergen» jeke úı, otbasyn qurǵandyǵyn bildiretin nanym-senimdik uǵymdardan bastaý alatyndyǵyn ataı ketý kerek. Osyndaı úlken de, jaýapty mindetter moınyna júktelgen qazaq kelini erte turyp, kesh jatyp, kún uzaqqa bir tynbaı kóp isti eńbekqorlyqpen bitiredi.
«Kelin eneniń topyraǵynan jaralady» deıdi halyq. Jas kelin áýlet úshin jasalatyn qasıetti de, kıeli mindetin múltiksiz atqaryp, bolashaqta eńbekqor, izetti, aqjarqyn, kópshil ana bolýyna ájeler men enelerdiń ómirlik tájirıbesi, kelinge berer aqyl-keńesi mańyzdy. Parasatty ájelerdiń: «Kelinińdi qyzdaı kór, qyzyń kelin bolmas pa?» deýi ózara syılastyqqa umtylýdy meńzegen, astary tym tereńde jatqan sóz bolsa kerek. Sondyqtan, jas kelindi o bastan sharýashylyq, úı sharýasyn júrgizý men meńgerýdiń jańa ortadaǵy úlgisine beıimdep, oń men solyn tez tanýyna járdemdesýi kerek. Osy ótpeli kezeńge asa mán bergen atalar «qatyndy bastan» (tárbıele) degen ósıet qaldyrýy tegin emes.
Sóıtip, burynǵy erke qyz, bula boıjetkenniń, endigi kelinniń áleýmettik mártebesi (statýsy) ózgerýine baılanysty, onyń is-qımylyna, minez-qulyqtaryna túrli shekteýler salynyp, yrym-tyıymdarǵa boı usynýyna týra keledi. Máselen, kúıeýinen basqa bógde adamdarǵa «áýret» (ǵaýrat-arab sózi) sanalatyn qolynyń ushymen betinen basqa denesin jalańash kórsetpeý, jalań bas, jalań aıaq júrmeý, erlerdiń jolyn kesip ótpeý, úlkender otyrǵan úıge kirmeý, úlkenderdiń áńgimesine aralaspaý, olarǵa shaı quıǵanda bir tizerlep qyryn otyrý, qazan aıaǵyn syldyrlatpaý, úlken adam kózinshe daýys kóterip sóılemeý, balalarǵa qatqyl sóılemeý, shańqyldap uryspaý, úlken úıdiń tórine shyqpaý, ata-enesiniń, qaıyn aǵalarynyń, qaınylarynyń tósegine otyrmaý, jer taıanyp otyryp as ishpeý, kıimin jelbegeı jamylmaý t.s.s. Osy atalǵan jáne osy tektes kelinge baılanysty yrym-tyıymdar men ádet-ǵuryptardyń tárbıelik máninen tys olardyń túpki máni – endigi kezekte dúnıege urpaq ákelýshi, bolashaq ana densaýlyǵyna, ıaǵnı bolashaq urpaqtyń ımandylyǵy men saýlyǵyna degen qamqorlyqta jatqany daýsyz. Patrıarhaldyq-rýlyq negizge qurylǵan qazaq qoǵamynda balanyń denesi ákeden (rýdyń ishindegi usaq tarmaqtardy qazaq «súıek» dep ataǵan), qany shesheden dep tanıtyn úrdis qalyptasqany málim. Buny «súıek ákeden, et anadan» dep te aıtady. Sondyqtan, jatyrdaǵy uryq-urpaqqa ananyń asyl minez-qulqy, tektiligi qanmen beriletindikten kelin bolsyn, jalpy áıel zatyna qarasty yrym-tyıymdardyń kóp bolyp kelý sebebi ulttyń asqaq bolashaǵyna degen arman-murattan týyndaıdy. «El bolamyn deseń besigińdi túze!» degen uranda osy nıetten týǵan.
Qalyptasqan dástúr boıynsha kelin bala aldymen túsken jeriniń úlken-kishisi, erler men áıelderine ózinshe at qoıa bilýi tıis. Ol qazaqta «at tergeý» dep atalady. At tergeý – jas kelinniń túsken jerine, kúıeýiniń týystaryna degen izgi qurmetiniń, ádebiniń ıgi kórinisteriniń biri ǵana bolyp, olardy óz atymen tikeleı atamaı, arnaıy ısharalap at qoıýy. Kelin tarapynan osy at tergeý barysynda onyń tapqyrlyǵy, teńeý sózderge sheshendigi, jarasymdy ázilqoılyǵy da synǵa túsetin bolǵan. Jas mólsheri, minezi, kelbeti men erekshe belgi, qasıetine, týystyq qatynasy men mártebesine qaraı qısyny tabylyp, utymdy qoıylǵan árbir attan kelinniń tapqyrlyǵy men aqyldylyǵy aınalasyna tanylady. Dúnıeden áldeqashan ozǵan atalardyń da atyn atamaı, janama sózder qoldanady. Máselen, bir atanyń aty Túsiphan nemese Túsipaqyn t.b. bolsa, tús, túsý, túsip qaldy, túsirip aldy degen sııaqty t.b. etistikti tergep, onyń ornyna «domalaý» sııaqty sózderdi qoldanady. Sondaı-aq, Balta esimdi adam atyn sol aýyldyń kelinderi «balta» degen eńbek quralyn aıtar kezde, aýyzǵa almaı, «aspap» dep tergeýmen keledi. Al, qaıyn ata, qaıyn aǵalaryna – saıatshy bolsa «búrkitshi ata, búrkitshi», dindar adam bolsa «molda ata, aǵa», jaqsy kıinetin, symbatty adam bolsa «seri ata, aǵa», jasyna qaraı «kishi ata, kishi aǵa» degen sııaqty t.b. at qoısa, qaıyndaryna qaljyńǵa negizdelgen, kúlkili attar da qoıady. Mysaly, tapaldy «suńǵaq boıly», jalqaýdy «pysyq qaınym» degen sııaqty.
Buryndary óz kúıeýin «bizdiń úıdiń kisisi», «otaǵasy», «úlken kisi» dep ataıtyn salt birli-jarym jaǵdaıda áli kúnge deıin ushyrasady. Osynyń barlyǵy kelin men qaıyn jurt arasyndaǵy ózara syılastyq pen bereke-birlikke qyzmet etetin halyqtyq ádet-ǵuryp normalarynyń aıqyn kórinisteri bolyp tabylady.
Endigi kezekte enesi kelinniń tezirek qursaqty bolyp, ózderi nemere súıýge asyǵady. Osy rette qazaq dástúrinde myqty ustanatyn bir salt bar. Ol kelin ul tapsyn degen yrymmen árkez sybaǵalanyp, usynylatyn qoıdyń ultabary (sychýg). Ol ómirge kóp urpaq ákelip, qazaqta basty baılyq sanalatyn balasy, ásirese uly kóp bolsyn degendi yrymdaǵan, tuspaldaǵan salt. Kelin óz densaýlyǵymen birge, ómirge deni saý bala ákelý úshin aıaǵy aýyr kelin qorshaǵan orta, tabıǵat, aýa-raıy qubylystaryna asa mán berip, kóp nárseden saqtanyp júrýi kerek bolady. Máselen, balanyń beti shubar bolady dep kúnge qyzdyrylmaıdy, balanyń tili shyqpaı, keshigedi dep, balyq jeýge, tolǵaǵy qatty ári, toǵyz aıdan artyq kóteredi dep, túıeniń etin jeýge tyıym salynady. Kútpegen kedergi, túsik tastaý nemese aı-kúninen buryn bosanyp qalýdan saqtyq retinde, qolaısyz jaıttar bolmaýy úshin ósip-óný rámizine balanatyn jeti qazynanyń asyly sanalatyn ıtke «ket» dep aıtýǵa bolmaıdy. Qolónermen shuǵyldanǵan kezde balanyń kindigi moınyna oralyp qalady dep arqan esý, urshyq ıirý, keste tigýden saqtandyrady. Qap, teńniń aýzyn býyp, japqyzbaıdy, kerisinshe kelinge ashqyzyp, basqalary jabady. Túsik aldyn-ala bolmas úshin enesi kelinniń etegin búrip qoıady. Munyń syrtynda durys, qunarly tamaqtanýy kerek ekeni, árıne, belgili jaıt. Keıin, aman-esen bosanǵan soń balasyn úlkenderdiń janynda emizýge týra kelse, bir qyryndaı otyryp tósin jasyrýy tıis. Úlkender otyrǵan dastarqanda eń tómende otyratyn jas kelin, sýsyn, shaı usynǵanda qos qoldap, nemese sol qolymen kese, tostaǵan ustaǵan oń qolynyń bilek tusyn sol qolymen demeı ustap, ınabatpen usyný kerek. Úlkenderge týra qaramaı nazaryn tómen salyp otyrýy, sýsyn ishkende, tamaq jegende bir qyryndaı otyryp, aýzyn bir qolymen kólegeılep, as shaınap otyrýy kerek degen sııaqty ózin ıbaly ustaı bilýge, adamdarmen qarym-qatynasta saq, abaı bolýǵa úıretetin tárbıelik mándi kóptegen t.b. yrym-tyıymdar bar.
Kelinniń jańa ortadaǵy ármen qaraıǵy áleýmettik mártebesin belgileıtin birneshe sharttar atqarylady. Olar – sáýkeleden keıingi – «jelek jamylý», odan keıingi «kımeshek kııý». Máselen, kelin bolyp túskennen keıin, sáýkelesin sandyqqa orap saqtap qoıǵan kelin, bir jyldaı ýaqyt boıy, ıaǵnı balaly bolǵanǵa deıin «jelek» jamylyp júredi. Jelek – kúreń óńdi jeńil matadan tigilgen, bas kıimniń shetin ala, shekeni, mańdaıdy jaba kelip, bet qana ashyq qaldyrylatyn, tógile, deneni oraı jaýyp turatyndaı etip mol qamtylǵan, uzyndyǵy tizeden asa keletin ǵuryptyq kıim túri. Belgilengen merzim bolǵan kezde mal soıyp, aýyl kempirlerin, abysyn-ajyndaryn shaqyryp, arnaıy ataı otyryp, kelinniń «jelegin alyp», «kımeshek kıgizedi».
Bul — kelinniń osy áýlettiń tolyq músheligine ótip, ana, adal jar, úı ıesi degen ataqqa ıe bolǵandyǵyn aıǵaqtaıtyn jas, áleýmettik ınııaııany belgilegen ǵuryp bolyp tabylady. Jas kelin túrli-tústi, zer jippen kestelengen, monshaqpen, tanamen áshekeılengen kımeshek kıse, jasy ulǵaıa kele ol áshekeıleri azaıǵan, reńki birkelki kımeshek kıetin bolady. Osy oraıda erekshe aıta keter jaıt, eger balaly bolyp úlgermeı, kelin ómirden qaıtqan jaǵdaıda, ejelgi qazaq tártibi boıynsha kezinde tólengen jasaýdaǵy jylqy, túıelermen birge qalyńdyqtyń uzatylǵanda kıgen sáýkelesin de qosa qaıtaratyn bolǵan. Eger bala týyp, urpaq qaldyrsa, jasaý da, mal da, sáýkele de qaıtarylmaı, kúıeýiniń menshigi bolyp qala beredi. Sondaı-aq, otbasylyq kıkiljińderden týyndap, ajyrasý máselesi qozǵalyp, ádil sotqa júginýdiń nátıjesinde, áıel zańdy ajyrasýǵa qol jetkizgen jaǵdaıynda, jasaý malymen birge, kúıeýi sáýkeleni de qaıtarýy tıis. Óıtkeni, sáýkele ósip-óný sımvolıkasy mindetin atqaratyn, qymbat tas, qymbat ań terilerimen sándelip tigilgen ǵuryptyq bas kıim ekeni belgili. Sáýkele asa baǵaly zat, máselen kóptegen derekterde belgili bolǵandaı áshekeıli sáýkeleniń quny júz jylqyǵa baǵalanatyn.
Osylaısha, ómir ótkelderinen ótip, kóp tájirıbe jınaqtap, nemere-shóbere súıgen analar aýyl-aımaqqa bedeldi bolyp, er adamdar aýylda joqta is basqaryp, mal soıǵyzyp, qonaq kútip, túsel túsirip attandyratyn jaıt qalypty rásimge aınalady.
Endeshe, árbir salttyń, ádet-ǵuryptyń, yrym-tyıymdar júıesiniń negizgi mindetteri saıyp kelgende qoǵam, qaýym músheleriniń jumylyp, birige túsýine qyzmet etetindigin basa aıtý kerek. Ejelgi Tomırıs, Zarına, keıingi Kerbez ana, Bórte, bertingi Domalaq ene, Bopaı hanymdardyń atqa minip qol bastap, attan túsip el bastaýy da – alashtyń asyl saltyn ardaq tutýynan edi.
Dosymbek HATRAN,
tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty,
QR Memlekettik Ortalyq murajaıynyń etnologııa bóliminiń meńgerýshisi
«Dala men qala».
