سوڭعى اپتا پاۆلودار قالاسى دۇرلىگۋدە. ارينە، جاۋ شاۋىپ، سۋ باسىپ جاتقان جوق. ميتينگى دەگەن ۇعىم بۇل قالانىڭ تۇسىنە دە كىرمەيدى. ماسەلە قالانىڭ اتاۋىن وزگەرتسەك دەگەن جەرگىلىكتى بەلسەندىلەردىڭ ۇسىنىسىندا. "جەبە" قوعامدىق ۇيىمى ەرتىستىڭ جاعاسىنا ات باسىن تىرەگەن دەپۋتات ايزادا قۇرمانوۆاعا ۇسىنىس تاستاپتى. قالانىڭ اتىن ەرتىس دەپ وزگەرتۋ جونىندە.
"داۋدىڭ باسى دايرابايدىڭ كوك سيىرى" دەمەكشى، قالادا بىرنەشە كوشە اتاۋلارىنىڭ وزگەرگەنىنە ىشتەرى ۋداي اشىپ جۇرگەندەر وسى جولى ايانىپ قالمادى. "شەگىنەتىن جەر جوق، ارتىمىزدا پاۆلودار" دەپ ۇرانداتقاندار باستاماشىل توپتىڭ جەكە باسىنا تيىسۋدەن دە قايمىعار ەمەس. الەۋمەتتىك جەلى باق-نا تەڭەستىرىلگەنىنەن، ول ءۇشىن ارنايى باپ بار ەكەنىنەن حابارسىز با؟ الدە، جورتا بىلمەگەنسيدى مە؟ سولاردىڭ ىشىندە ءوز قازاقتارىمىزدىڭ دا جۇرگەنى قىنجىلتادى. تاۋەلسىزدىك العان 30 جىلدا ءوز يدەولوگيامىزدى جاساي الماعان نە دەگەن سورلى حالىق ەدىك؟ مىناۋ جەرگىلىكتى پاۆلودارلىق ينستاگرامنىڭ ءبىر عانا پاراقشاسىنداعى ارىپتەسىمىز، جۋرناليست ەسەنبەك ساناتۇلىنا ەرتىس اتاۋىن قولداعانى ءۇشىن جازىلعان پىكىرلەردىڭ سكرينشوتى. ال، مۇنداي توپتار مەن پىكىرلەر الەمجەلىدە قانشاما.
پاۆلودار وبلىسىنىڭ اكىمى بولات باقاۋوۆتا تاريحتا قالاتىن كەرەمەت مۇمكىندىك تۋىپ تۇر. حالىقتىڭ قولداۋىن پايدالانىپ، پاۆلوداردىڭ اتىن اۋىستىرىپ تاستاسا جۇمابەكۇلىنىڭ ەشكىم قولىن قاقپايىن دەپ تۇر. بۇرىنعى اكىمدەر حالىق قارسى شىعا ما دەپ جالتاقتايتىن. باقاۋوۆ بولسا كوشەلەردىڭ اتتارىن قازاقشالاپ، تاجىريبە جيناپ الدى. مۇنداي مۇمكىندىك ميلليوننىڭ بىرىنە بۇيىرادى.
رەسەيدىڭ قاي قالاسى ابىلاي حاننىڭ نەمەسە توقتامىستىڭ اتىندا؟ ماسكەۋدى كەۋدەسىمەن قورعاعان باۋىرجانعا رەسەي قانداي قۇرمەت كورسەتتى؟ ۇلتتىق يدەولوگيا دەگەن بولادى. ءبىر قالانىڭ اتىن وزگەرتە الماساق قانداي رۋحاني جاڭعىرۋ؟
ەرتىس دەگەن اتاۋ قانداي ماعىنا بەرەدى؟ قالانىڭ اتاۋىنىڭ وزگەرۋى قانشالىقتى ءتيىمدى؟ وسى تۋراسىندا وزىندىك ويى بار زيالى قاۋىم وكىلدەرىنە حابارلاستىق.
ءناپىل ءبازىلحان، تۇركىتانۋشى، عالىم
- ەرتىس - بۇل 7 عاسىردا پايدا بولعان اتاۋ. ەر -دەگەن ءسوز، ەرجىگىت دەگەن سوزدەن الىنعان. ال، ءتىس دەگەن جالعاۋ قىرتىس دەگەن ءسوزدىڭ تىس جالعاۋى. ەر دەگەن قازىرگى ەر دەگەن ءسوز ەمەس. ەركەك تابيعات دەگەن ءسوز. تابيعاتتىڭ ەركەگى دەگەن ءسوز. جىرتىپ وتكەن اڭعاردى، توپىراق وزەن تەسىپ وتكەن جەردى قىرتىس دەپ اتايدى. تۇركىلەر ەرتىش دەپ اتاعان.
دۋلات يسابەكوۆ، جازۋشى
- پاۆلوداردىڭ ەرتىس بولىپ وزگەرۋىن ەكى قولىمدى، ەكى اياعىمدى كوتەرىپ قولدايمىن! حالىقتىڭ ساناسى جەتپەي ءجۇر مە؟ الدە، بيلىكتىڭ باسى جەتپەي ءجۇر مە؟ بۇل باياعىدا اۋىستىراتىن، كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە عوي. پاۆلودار ول - ەرتىس! بۇكىل قازاقستاندىقتاردى وس ىاتاۋدى قولداۋعا شاقىرامىن!
قابدەش ءجۇمادىلوۆ، جازۋشى
ماسەلە ەرتىستە، كەرەكۋدە ەمەس. بىزگە پاۆلودار دەگەن اتتان قۇتىلۋ كەرەك. حالىقتىڭ تالابى بولۋ كەرەك. پاۆلودار دەگەن نە ات؟ پاۆلعا سىيلىق. ءبىز قازىر تاۋەلسىز ەلدىڭ ازاماتىمىز. قانداي ات قوياتىنىن حالىق شەشۋ كەرەك!
قىتايدان باستاۋ الىپ، زايسانعا دەيىن قارا ەرتىس اتاناتىن وزەن، كولدەن كەيىن اق ەرتىس نەمەسە ەرتىس دەپ اتالادى. شىعىس قازاقستان ارقىلى اعاتىن وزەن پاۆلودار وبلىسىنا كەلىپ،ارى قاراي رەسيە فەدەراتسياسىنا وتەدى. مىنە، وسى پاۆلودارعا كەلگەن كەزىندە ەرتىس وتە كەڭ جايىلادى. وسكەمەن مەن سەمەيدە ارناداي اسپايتىن وزەن پاۆلودار وبلىسىنا كىرگەننەن باستاپ جايىلىپ، شالقىپ جاتادى.
جالپى، ەرتىس وزەنى تۋرالى ۆيكيپەديا بىلاي دەيدى:
ەرتىس (ورىس. يرتىش, قىت. 额尔齐斯河) — سولتۇستىك مۇزدى مۇحيت الابىندا جاتقان وزەن، وب وزەنىنىڭ سول جاق سالاسى.
قازاقستان جەرىندە شىعىس قازاقستان, پاۆلودار وبلىستارى ارقىلى اعادى. جالپى ۇزىندىعى 4248 كم، ونىڭ 1698 كم-ءى قازاقستان جەرىندە. سۋ جينالاتىن الابى 1643 مىڭ كم2.
باستاۋىن التاي تاۋلارىنىڭ سىلەمى بەسبوعدا (قىتاي (شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانى, التاي ايماعى) تاۋىنان الادى. زايسان كولىنە دەيىنگى بولىگى – قارا ەرتىس، كولدەن تومەن قاراي اق ەرتىس نەمەسە ەرتىس دەپ اتالادى.
ارناسى باستاۋ جاعىندا، نەگىزىنەن، قار، مۇز سۋىمەن، ورتا جانە تومەنگى اعىستارىندا قار، جاڭبىر جانە جەر استى سۋىمەن تولىعادى. الابى التاي تاۋلارىنىڭ وڭتۇستىك-باتىسىن، تارباعاتايدىڭ سولتۇستىك-باتىس باۋرايىن، سارىارقانىڭ سولتۇستىك-شىعىسىن، رەسەي جەرىندە باتىس ءسىبىر جازىعى مەن شىعىس ورال ەتەگىن قامتيدى.
قازاق جەرىندە ەرتىس اعىنىن قاتىن, قالبا, نارىن, تارباعاتاي جانە ساۋىر جوتالارىنان، قۇلىندى دالاسىنان جينايدى. كوپ جەرىندە تاۋ سىلەمدەرىن تىلە تەرەڭ شاتقالدار قالىپتاسقان. بۇل تۇستا جاعالارىنىڭ بيىكتىگى 500 م-گە جەتەدى. قۇلىندى دالاسىندا وزەننىڭ ارناسى كەڭەيىپ، جايىلماسى پايدا بولادى. تاۋلىق اڭعارى (250 م بيىكتىككە دەيىن) قىلقان جاپىراقتى ورماندى، وڭ جاعى كوبىنە قاراعايلى شابىندىقتى كەلەدى، وسى تۇستاعى ارناسىنىڭ ەنى 100 – 150 م، ومبى قالاسى تۇسىندا 6 – 8 كم، توبىل كەنت تۇسىندا 25 – 30 كم-گە جەتەدى.
ەرتىستى بويلاي كەمە قاتىناسى بار (3600 كم- گە جۋىق). باستى كەمەجايلارى: وسكەمەن, سەمەي, پاۆلودار, ومبى، توبىل، حانتى-مانسيسك. 1953 جىلى ەرتىستە وسكەمەن سۋ ەلەكتر ستانتسياسى (سەس) سالىنعان. ەرتىس كاسكادىنداعى 3-ساتى ءشۇلبى سەس-ءى بوگەتىنىڭ قۇرىلىسى باستالدى. ەرتىس الابىنىڭ سۋ ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستارىن يگەرۋ جىلىنا 30 ملرد. كۆ/ساع-قا دەيىن ەلەكتر ەنەرگياسىن بەرە الادى. ەرتىستىڭ سۋى ورتالىق قازاقستاندى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋگە جانە سۋلاندىرۋعا ارنالعان ەرتىس-قاراعاندى كانالىن قورەكتەندىرۋگە (75 م3/س سۋ الىنادى) پايدالانىلادى. ەرتىس سۇيرىك, سىلان, بەكىرە, شورتان, الابۇعا, ەلەڭ جانە ت.ب. بالىقتارعا باي. سازان, تابان, كوكسەركە جانە بايكال ءومۋلى جەرسىندىرىلگەن.
جىلدىق اعىنىن رەتتەۋ جانە ەلەكتر ەنەرگياسىن الۋ ءۇشىن وزەن بويىندا بۇقتىرما، وسكەمەن، ءشۇلبى بوگەندەرى سالىنعان. سارىارقا ايماعىنداعى تابيعي قورلاردى يگەرۋ ماقساتىندا ەرتىس-قاراعاندى كانالى تارتىلعان. كولىكتىك ماڭىزى زور، ساعاسىنان 3784 كم-گە دەيىن كەمە قاتىنايدى.
وڭعار قابدەن،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
