Sońǵy apta Pavlodar qalasy dúrligýde. Árıne, jaý shaýyp, sý basyp jatqan joq. Mıtıngi degen uǵym bul qalanyń túsine de kirmeıdi. Másele qalanyń ataýyn ózgertsek degen jergilikti belsendilerdiń usynysynda. "Jebe" qoǵamdyq uıymy Ertistiń jaǵasyna at basyn tiregen depýtat Aızada Qurmanovaǵa usynys tastapty. Qalanyń atyn Ertis dep ózgertý jóninde.
"Daýdyń basy Daırabaıdyń kók sıyry" demekshi, qalada birneshe kóshe ataýlarynyń ózgergenine ishteri ýdaı ashyp júrgender osy joly aıanyp qalmady. "Sheginetin jer joq, artymyzda Pavlodar" dep urandatqandar bastamashyl toptyń jeke basyna tıisýden de qaımyǵar emes. Áleýmettik jeli BAQ-na teńestirilgeninen, ol úshin arnaıy bap bar ekeninen habarsyz ba? Álde, jorta bilmegensıdi me? Solardyń ishinde óz qazaqtarymyzdyń da júrgeni qynjyltady. Táýelsizdik alǵan 30 jylda óz ıdeologııamyzdy jasaı almaǵan ne degen sorly halyq edik? Mynaý jergilikti pavlodarlyq ınstagramnyń bir ǵana paraqshasyndaǵy áriptesimiz, jýrnalıst Esenbek Sanatulyna Ertis ataýyn qoldaǵany úshin jazylǵan pikirlerdiń skrınshoty. Al, mundaı toptar men pikirler álemjelide qanshama.
Pavlodar oblysynyń ákimi Bolat Baqaýovta tarıhta qalatyn keremet múmkindik týyp tur. Halyqtyń qoldaýyn paıdalanyp, Pavlodardyń atyn aýystyryp tastasa Jumabekulynyń eshkim qolyn qaqpaıyn dep tur. Burynǵy ákimder halyq qarsy shyǵa ma dep jaltaqtaıtyn. Baqaýov bolsa kóshelerdiń attaryn qazaqshalap, tájirıbe jınap aldy. Mundaı múmkindik mıllıonnyń birine buıyrady.
Reseıdiń qaı qalasy Abylaı hannyń nemese Toqtamystyń atynda? Máskeýdi keýdesimen qorǵaǵan Baýyrjanǵa Reseı qandaı qurmet kórsetti? Ulttyq ıdeologııa degen bolady. Bir qalanyń atyn ózgerte almasaq qandaı Rýhanı Jańǵyrý?
Ertis degen ataý qandaı maǵyna beredi? Qalanyń ataýynyń ózgerýi qanshalyqty tıimdi? Osy týrasynda ózindik oıy bar zııaly qaýym ókilderine habarlastyq.
Nápil Bázilhan, túrkitanýshy, ǵalym
- Ertis - bul 7 ǵasyrda paıda bolǵan ataý. Er -degen sóz, erjigit degen sózden alynǵan. Al, Tis degen jalǵaý qyrtys degen sózdiń tys jalǵaýy. Er degen qazirgi er degen sóz emes. Erkek tabıǵat degen sóz. Tabıǵattyń erkegi degen sóz. Jyrtyp ótken ańǵardy, topyraq ózen tesip ótken jerdi qyrtys dep ataıdy. Túrkiler Ertish dep ataǵan.
Dýlat Isabekov, jazýshy
- Pavlodardyń Ertis bolyp ózgerýin eki qolymdy, eki aıaǵymdy kóterip qoldaımyn! Halyqtyń sanasy jetpeı júr me? Álde, bıliktiń basy jetpeı júr me? Bul baıaǵyda aýystyratyn, kezek kúttirmeıtin másele ǵoı. Pavlodar ol - Ertis! Búkil qazaqstandyqtardy os yataýdy qoldaýǵa shaqyramyn!
Qabdesh Jumadilov, jazýshy
Másele Ertiste, Kerekýde emes. Bizge Pavlodar degen attan qutylý kerek. Halyqtyń talaby bolý kerek. Pavlodar degen ne at? Pavlǵa syılyq. Biz qazir táýelsiz eldiń azamatymyz. Qandaı at qoıatynyn halyq sheshý kerek!
Qytaıdan bastaý alyp, Zaısanǵa deıin Qara Ertis atanatyn ózen, kólden keıin Aq Ertis nemese Ertis dep atalady. Shyǵys Qazaqstan arqyly aǵatyn ózen Pavlodar oblysyna kelip,ary qaraı Resıe Federaııasyna ótedi. Mine, osy Pavlodarǵa kelgen kezinde Ertis óte keń jaıylady. Óskemen men Semeıde arnadaı aspaıtyn ózen Pavlodar oblysyna kirgennen bastap jaıylyp, shalqyp jatady.
Jalpy, Ertis ózeni týraly Vıkıpedııa bylaı deıdi:
Ertis (orys. Irtysh, qyt. 额尔齐斯河) — Soltústik Muzdy muhıt alabynda jatqan ózen, Ob ózeniniń sol jaq salasy.
Qazaqstan jerinde Shyǵys Qazaqstan, Pavlodar oblystary arqyly aǵady. Jalpy uzyndyǵy 4248 km, onyń 1698 km-i Qazaqstan jerinde. Sý jınalatyn alaby 1643 myń km2.
Bastaýyn Altaı taýlarynyń silemi Besboǵda (Qytaı (Shyńjań Uıǵyr avtonomııalyq aýdany, Altaı aımaǵy) taýynan alady. Zaısan kóline deıingi bóligi – Qara Ertis, kólden tómen qaraı Aq Ertis nemese Ertis dep atalady.
Arnasy bastaý jaǵynda, negizinen, qar, muz sýymen, orta jáne tómengi aǵystarynda qar, jańbyr jáne jer asty sýymen tolyǵady. Alaby Altaı taýlarynyń ońtústik-batysyn, Tarbaǵataıdyń soltústik-batys baýraıyn, Saryarqanyń soltústik-shyǵysyn, Reseı jerinde Batys Sibir jazyǵy men Shyǵys Oral etegin qamtıdy.
Qazaq jerinde Ertis aǵynyn Qatyn, Qalba, Naryn, Tarbaǵataı jáne Saýyr jotalarynan, Qulyndy dalasynan jınaıdy. Kóp jerinde taý silemderin tile tereń shatqaldar qalyptasqan. Bul tusta jaǵalarynyń bıiktigi 500 m-ge jetedi. Qulyndy dalasynda ózenniń arnasy keńeıip, jaıylmasy paıda bolady. Taýlyq ańǵary (250 m bıiktikke deıin) qylqan japyraqty ormandy, oń jaǵy kóbine qaraǵaıly shabyndyqty keledi, osy tustaǵy arnasynyń eni 100 – 150 m, Omby qalasy tusynda 6 – 8 km, Tobyl kent tusynda 25 – 30 km-ge jetedi.
Ertisti boılaı keme qatynasy bar (3600 km- ge jýyq). Basty kemejaılary: Óskemen, Semeı, Pavlodar, Omby, Tobyl, Hanty-Mansıısk. 1953 jyly Ertiste Óskemen sý elektr stanııasy (SES) salynǵan. Ertis kaskadyndaǵy 3-saty Shúlbi SES-i bógetiniń qurylysy bastaldy. Ertis alabynyń sý energetıkalyq resýrstaryn ıgerý jylyna 30 mlrd. kv/saǵ-qa deıin elektr energııasyn bere alady. Ertistiń sýy Ortalyq Qazaqstandy sýmen qamtamasyz etýge jáne sýlandyrýǵa arnalǵan Ertis-Qaraǵandy kanalyn qorektendirýge (75 m3/s sý alynady) paıdalanylady. Ertis súırik, sylan, bekire, shortan, alabuǵa, eleń jáne t.b. balyqtarǵa baı. Sazan, taban, kókserke jáne baıkal omýli jersindirilgen.
Jyldyq aǵynyn retteý jáne elektr energııasyn alý úshin ózen boıynda Buqtyrma, Óskemen, Shúlbi bógenderi salynǵan. Saryarqa aımaǵyndaǵy tabıǵı qorlardy ıgerý maqsatynda Ertis-Qaraǵandy kanaly tartylǵan. Kóliktik mańyzy zor, saǵasynan 3784 km-ge deıin keme qatynaıdy.
Ońǵar Qabden,
"Adyrna" ulttyq portaly
