اقش پەن يران تەكەتىرەسى: قازاقستان قانداي ساباق الۋى كەرەك؟
ساراپشىلار اقش پەن يران اراسىنداعى داۋدى بەيبىت جولمەن شەشۋدى ەكى ەلدىڭ ەنشىسىنە قالدىرىپ وتىر. ال ەكى ەلدىڭ ازىرگە كەلىسىمگە كەلەر ءتۇرى جوق. يران يراكتاعى اقش-تىڭ اين اساد اسكەري بازاسىنا شابۋىلداردىڭ ەكىنشى تولقىنىن باستادى.
يران جوعارى باسشىسىنىڭ باس اسكەري كەڭەسشىسى حۋسەين دەحگان CNN-گە بەرگەن سۇحباتىندا تەگەران يراندىق گەنەرال كاسەم سۋلەيمانيدىڭ ءولىمى ءۇشىن كەك الاتىنىن جانە بۇل شارا امەريكالىق اسكەري نىساندارعا قارسى باعىتتالاتىنىن ايتتى. «جاۋابىمىز ولاردىڭ اسكەري نىساندارىنا باعىتتالادى. سىزدەرگە ءبىر نارسە ايتايىن: ەلىمىزدىڭ بيلىگى سوعىسقا ۇمتىلماعانىن جانە ۇمتىلمايتىنىن رەسمي تۇردە مالىمدەگەن. سوعىستى امەريكا باستاپ وتىر. سوندىقتان ولار سول ارەكەتىنە ءبىزدىڭ جاۋابىمىزدى قابىلداۋى كەرەك. سوعىستىڭ بۇل كەزەڭىن اياقتاۋدىڭ جالعىز امالى: بىزگە جاساعان سوققىسى سەكىلدى امەريكاعا دا سونداي سوققى جاساۋ. كەيىن ولار جاڭا قاقتىعىستى باستاماۋى كەرەك»، - دەپ كەلتىردى ونىڭ ءسوزىن ينوتۆ.
سونداي-اق دەحگان امەريكاعا شابۋىل جاسالسا، يراننىڭ 52 نىسانىنا اۋىر سوققى جاساۋعا ۋادە بەرگەن اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپتىڭ سوزىنە جاۋاپ بەردى. حۋسەين دەحگاننىڭ ايتۋىنشا، مۇنداي جاعداي بولسا، تەگەران مۇنى اسكەري قىلمىس دەپ سانايدى، سوندىقتان يران وزىنە شەكتەۋ قويماي، اقش-پەن تىكەلەي مايداندى باستايدى. «بۇل ءبىر قاتال اڭگىمە بولدى»، - دەپ قورىتىندىلادى تەلەارنا ءتىلشىسى.
اتاپ ايتقاندا، اق ۇيگە پەنتاگون باسشىسى مارك ەسپەر مەن اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى مايك پومپەو كەلدى. سونداي-اق، اق ۇيدە ترامپتىڭ حالىققا ىقتيمال ۇندەۋىن دايىنداپ جاتىر دەپ حابارلانعان.
بۇعان دەيىن يراكتىڭ باتىسىنداعى ەين-ال اساد بازاسى مەن ەربيلدەگى بازاعا شابۋىل جاسالدى دەپ حابارلانعان بولاتىن. اقش قورعانىس ءمينيسترىنىڭ قوعاممەن بايلانىس بويىنشا كومەكشىسى دجوناتان حوففمان «سوڭعى كۇندەرى يراننان تونگەن قاۋىپ-قاتەرگە جاۋاپ رەتىندە اقش قورعانىس مينيسترلىگى قىزمەتكەرلەرى مەن سەرىكتەستەرىن قورعاۋدىڭ بارلىق امالدارىن جاساپ جاتىر. يران رەجيمى ءبىزدىڭ كۇشتەرىمىزگە شابۋىل جاساپ، ايماقتاعى مۇددەمىزگە قارسى ارەكەتتەردى جوسپارلاعاندىقتان، بۇل ەكى بازا جوعارى دايىندىقتا بولدى. جاعدايدى باعالاي وتىرىپ، ءبىز ايماقتاعى اقش قىزمەتكەرلەرىن، سەرىكتەستەر مەن وداقتاستاردى قورعاۋ ءۇشىن بارلىق شارالاردى قولدانامىز. وزگەرىستەر بولسا، حاباردار ەتىپ وتىرامىز»، - دەپ اتاپ ءوتتى.
اق ءۇيدىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى ستەفاني گريشەم Twitter-دەگى پاراقشاسىنا اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ پەن ونىڭ كەڭەسشىلەرى جاعدايدى مۇقيات باقىلاپ وتىرعانىن مالىمدەدى. «يراكتاعى اقش بازاسىنا شابۋىل جاسالعانى بىزگە ءمالىم. پرەزيدەنتكە اقپارات بەردىك. ول جاعدايدى باقىلاۋدا ۇستاپ، ءوزىنىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك توبىمەن اقىلداسىپ جاتىر»، -دەپ مالىمدەدى اقش پرەزيدەنتىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى ستەفاني گريشەم.
بۇعان دەيىن حابارلانعانداي، CNN تەلەارناسىنا بەرگەن ەكسكليۋزيۆتى سۇحباتىندا يسلام رەۆوليۋتسياسى جوعارعى كوشباسشىسىنىڭ اسكەري كەڭەسشىسى حامەنەي حوسسەين دەحگان «كۋدس» يسلام رەۆوليۋتسياسى كۇزەت كورپۋسىنىڭ ارنايى جاساق باسشىسى، گەنەرال كاسەم سۇلەيمانيدىڭ ولىمىنە بايلانىستى اسكەريلەر مەن اسكەري وبەكتىلەرگە قارسى قيمىلدار بولۋى مۇمكىن ەكەنىن مالىمدەگەن.
پەنتاگوننىڭ وكىلى دجوناتان حوففمان ەرەۋىل يراننان شىققان دەپ مالىمدەدى. شابۋىل كەزىندە، اتاپ ايتقاندا، بالليستيكالىق زىمىراندار قولدانىلدى. يسلام رەۆوليۋتسيالىق ساقشىلار كورپۋسى بۇل شابۋىلدار ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الدى. شابۋىل سالدارىنان زارداپ شەككەندەر مەن زاقىم تۋرالى مالىمەتتەر جوق.
يران مەن اقش اراسىنداعى تەكە-تىرەسكە قىتاي دا الاڭداپ جاتىر. قىتايلىق ساراپشى Global Times حۋ بۇگىن جۋرناليستەرمەن كەزدەسكەن كەزدە بۇل سوعىستى وزدەرىنەن الىس دەپ سانامايتىنىن ايتىپتى. «قازىر يران نەمەسە وزدەرىن يران دەپ تانىستىراتىن كۇشتەردىڭ ارا-جىگى بىرىگىپ كەتتى. سەبەبى اقش-تى نەمەسە يراندى ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋعا مۇددەلى كۇشتەر امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ودان دا كۇشتى شابۋىلىنا سەبەپ بولادى. قازىر ءبىز كلاسسيكالىق جاعدايمەن بەتپە-بەت تۇرمىز. ەكى تاراپ ستاۆكانى تۇسىرگىسى كەلمەيدى، شەگىنگىسى دە كەلمەيدى. يراننىڭ ساياسي باسشىلارى حالقىنىڭ الدىندا «بەت-بەينەسىنەن ايرىلىپ قالعىسى كەلمەيدى. ال دونالد ترامپ بولسا وداقتاستارىن وكپەلەتىپ العىسى كەلمەيدى. بىراق اقش شابۋىلى يران ءۇشىن باستى قۇندىلىق بولىپ تابىلاتىن تاريحي مۇرالاردى جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرۋى مۇمكىن» دەپ جازىپتى.
جالپى، سوعىستى ءدال قازىر باستاپ جىبەرۋگە ەكى ەل دە مۇددەلى ەمەس. اقش –تا الدا پرەزيدەنت سايلاۋى. بۇل جانجال ترامپتىڭ ەكىنشى رەت سايلاۋعا ءتۇسۋ مۇمكىندىگىنىڭ جولىن كەسۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان كەيبىر ساراپشىلار كەشەدەن بەرى «تەك، كەلىسىمگە كەلگىسى كەلمەيتىن بىرقاتار ۇستانىم مەن كوزقاراس قايشىلىعى داعدارىسقا تىرەپ تۇر» دەگەن پىكىردى كوبىرەك ايتا باستادى. ەگەر وسىنىڭ بارىنە قاراماستان قاقتىعىس بولىپ جاتسا، سوعىستى كىمنىڭ باستاعانى ەشكىمگە ماڭىزدى بولماي قالۋى دا مۇمكىن. |
قازىر عالامتوردىڭ قازاقستاندىق سەگمەنتىندە اقش پەن يران اراسىنداعى تەكە-تىرەستىڭ ءبىزدىڭ ەلگە قاتىسى تۋرالى پىكىرلەردىڭ ءباسى باسىم بولىپ تۇر.
يران تاراپىنىڭ باستاماسىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى مۇحتار تىلەۋبەردى يران يسلام رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى موحامماد دجاۆاد زاريفپەن تەلەفون ارقىلى سويلەستى. بۇل تۋرالى قر ءسىم ءباسپاسوز قىزمەتى حابارلايدى. يران ءسىم باسشىسى تاياۋ شىعىستاعى اعىمداعى احۋال تۋرالى حاباردار ەتتى. مۇحتار تىلەۋبەردى وڭىردەگى جاعدايدىڭ شيەلەنىسۋىنە الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى. ول بارلىق تاراپتاردى شيەلەنىستىڭ ودان ءارى ۋشىعۋىن بولدىرماۋ ءۇشىن ۇستامدىلىق تانىتۋعا جانە جانجالدى شەشۋدىڭ ساياسي-ديپلوماتيالىق جولدارىن ىزدەۋگە شاقىردى. بۇل يرانعا قاتىستى اقپاراتتىڭ ءبولىمى. ال رەسمي ەمەس سەگمەنتى تۋرالى ساراپشىلار وزدەرىنىڭ كوزقاراستارىن بىرىنەن كەيىن ءبىرى جاريالاپ جاتىر.
مىسالى، قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى عازيز ءابىشوۆتىڭ پايىمداۋىنشا، قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياسات ۆەدومستۆاسىنىڭ باسشىسى بولجالدى شەڭبەردىڭ شەكپەنىنەن بۇل جولى دا شىققان جوق. قازاقستان رەسپۋبليكاسى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ باسشىسى «ايماقتاعى جاعدايدىڭ ۋشىعىپ بارا جاتقانىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى» جانە «بارلىق تاراپتاردى ايماقتاعى شيەلەنىسۋدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ۇستامدىلىق تانىتۋعا شاقىردى. قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا «جىگىتتەر، وكپە بولماسىن، انام ماعان كەشكى اس كەزىندە ۇيدە بولۋىمدى ءوتىندى. سوندىقتان ءبىزدىڭ ارالاسۋىمىزسىز شەشىلەدى دەپ ۇمىتتەنەمىن» دەگەنگە سايادى. مەن بۇدان ساياسي ساۋاتسىزدىق كورىپ تۇرعان جوقپىن. ءبىزدىڭ بۇل ماسەلەگە ارالاساتىن رەتىمىز جوق» دەپ ويىن تۇيىندەدى عازيز ءابىشوۆ.
بىراق اقش پەن يران اراسىنداعى تەكە-تىرەستە ەشبىر ەلدىڭ، اسىرەسە قازاقستاننىڭ قالتارىستا قالا المايتىنى انىق. كاسپي تەڭىزى ارقىلى شەكتەسەتىن قازاقستان مەن يراننىڭ ءوزارا الىس-بەرىسى جامان ەمەس. 2019 جىلدىڭ باس كەزىندە يسلام رەسپۋبليكاسىنىڭ ەنەرگەتيكا ءمينيسترى رەزا ارداكانيان «ەركىن ساۋدا ايماعىنا» قاتىستى ۋاقىتشا جاسالعان كەلىسىم كۇشىنە ەنەتىنىن ايتقان. يسلام رەسپۋبليكاسى قازاقتىڭ استىعىن توننالاپ ساتىپ الىپ وتىرعان بىردەن-ءبىر ەل. ال يراننىڭ نەگىزى كوزىرى - ورمۋز بۇعازى. سەبەبى پارسى شىعاناعىندا وندىرىلەتىن مۇنايدىڭ باسىم بولىگى وسى بۇعاز ارقىلى شەتەلدىك نارىققا ەكسپورتتالادى. «اق ءۇي يرانعا سانكتسيا سالسا، رەسمي تەگەراننىڭ ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىمەن ساۋداسى توقتاپ قالماي ما؟» دەگەن قاۋىپ بار ەل اراسىندا. بۇل ونسىز دا شاتقاياقتاپ تۇرعان تاياۋ شىعىستاعى ساياسي احۋالدى ودان سايىن ۋشىقتىرىپ جىبەرەتىنى انىق.
بىراق ءبىزدىڭ ەلدىڭ يرانعا قاتىستى ۇستانىمى رەسەيدىڭ كوزقاراسىنىڭ بەتالىسىنا قاراپ ايقىندالاتىنىن ءبارىمىز سەزىپ وتىرمىز. سەبەبى ساراپشىلار رەسەي ءاردايىم يراننىڭ سيرياداعى ءرولىن شەكتەۋگە مۇددەلى، ويتكەنى كرەمل يران مەن حەزبوللانى باسقارا المايتىنىن ايتادى. ءوز كەزەگىندە پۋتين سيريا داعدارىسى ءۇشىن ەشقاشان تولىق جاۋاپكەرشىلىكتى العىسى كەلمەدى، كەرىسىنشە رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق جانە اسكەري مۇددەلەرىن اقش مۇددەلەرىنەن جوعارى قويۋعا دايىن كۇشتەردى قولداعىسى كەلدى.
رەسەيلىك ديپلوماتتار، ونىڭ ىشىندە رف پرەزيدەنتى ۆ. پۋتين يراندى رەسەيدىڭ وداقتاسى دەپ تانۋعا اسىعىپ وتىرعان جوق. ولار ءۇشىن يران بەلگىلى ءبىر گەوساياسي قۇرىلىمنىڭ اقش ورتالىق بولىگى عانا ەدى، جانە بۇل بولىكتى وزدەرىنە قارسى توپتىڭ باقىلاۋىنا العىسى كەلگەنىن قالامايدى. ساراپشىلار بۇل وتە ماڭىزدى ءسات ەكەنىن ايتادى. سەبەبى كەز كەلگەن ساياسي اليانس وزارا مىندەتتەمەلەرمەن انىقتالادى. بىراق يران رەجيمى جاعدايىندا پۋتين كەز-كەلگەن ماڭىزدى مىندەتتەمەلەردەن اۋلاق بولدى. پۋتين ءوزىن وسى ايماقتاعى سوعىسۋشى لاگەرلەردىڭ ءبىرىنىڭ مۇشەسى رەتىندە ەمەس، تاياۋ شىعىس ەلدەرى اراسىندا دەلدال رەتىندە كورسەتۋگە تىرىستى. سەبەبى مۇنى ءبىز يراننىڭ ۇمتىلىستارىنا قايشى كەلەتىن يزرايل، تۇركيامەن دە ىنتىماقتاسقانىنان بايقاعانبىز.
سول سەبەپتى سۋلەيمانيدىڭ قازاسى رەسەي ءۇشىن ەشتەڭەنى وزگەرتە الماسى انىق. رەسەيدىڭ مۇمكىندىگى «جاعدايدى حالىقارالىق كەلىسىمدەر شەڭبەرىندە رەتتەۋ كەرەك» دەگەن سالقىنقاندى ديپلوماتيالىق ۇستانىمنان ءارى اسىپ كەتە المايدى.
بۇل رف سىرتقى ىستەر ءمينيسترى سەرگەي لاۆروۆ پەن يران سىرتقى ىستەر ءمينيسترى دجاۆاد زاريفپەن تەلەفون اڭگىمەسى كەزىندە بايقالىپ قالدى. ستراتەگيالىق دەڭگەيدە يران مەن اقش اراسىنداعى قاتىناستاردىڭ ناشارلاۋى رەسەيدىڭ سيريا جانجالىنا ارالاسقان گەوساياسي تەپە-تەڭدىكتى بۇزۋى مۇمكىن. پۋتين مۇنىڭ الدىن الۋدى ەۋروپالىق كوشباسشىلاردىڭ كومەگىمەن جۇزەگە اسىرعىسى كەلەدى. ماكرونمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسۋدەن باسقا، پۋتين گەرمانيانىڭ كانتسلەرى انگەلا مەركەلدى كەلەسى دەمالىس كۇندەرى رەسەيگە بارىپ، يران ماسەلەسىن تالقىلاۋعا شاقىردى.
ازىرگە رەسەيدىڭ تۇركيامەن ىنتىماقتاستىقتا شەكتەلىپ وتىر. سەبەبى تۇركيا، يراننان باسقا، ايماقتاعى جالعىز مىقتى ويىنشى - ونى اقش-تىڭ سەنىمدى وداقتاسى دەپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس.
8 قاڭتار، سارسەنبىدە پۋتين تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تايىپ ەردوعانمەن كەزدەسۋگە انكاراعا كەلەدى.
ولار ءۇشىن جاڭا گاز قۇبىرىن ىسكە قوسۋدان گورى ماڭىزدى تاقىرىپتار بولۋى ابدەن مۇمكىن. سەبەبى اقش پەن يران جانجالىنا قاتىستى تەك قازاقستان عانا ەمەس، قىتاي مەن رەسەي دە تۇك تە ىستەي المايتىنىن كوزى قاراقتى ساياساتتانۋشىلاردىڭ ءبارى ايتىپ جاتىر. اقش-تا تۇراتىن قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى ۋاليحان تولەشەۆ جۋرناليستەرمەن كەزدەسكەن كەزدە ولاردىڭ ونداي قاۋقارى جوق ەكەنىن ايتقان. رەسەي - مۇناي ءوندىرىسى نارىعىندا يراننىڭ باقتالاسى. «بۇل ەكى ەل اراسىنداعى تاۋار اينالىمى كولەمى وتە از. ونىڭ ۇستىنە يران - امبيتسيوزدى، تەوكراتتىق مەملەكەت. ونىڭ اۆتوريتارلى ءارى زايىرلى رەسەي سەكىلدى مەملەكەتپەن ەشقاشان قاتتى ارالاسقىسى كەلگەن ەمەس. گەوساياساتتا دا رەسەي مەن يران ۇنەمى باقتالاس بوپ كەلەدى. مىسالى، كاسپيدىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى ماسەلەسىن الالىق. 20 جىل بويىنا يراننىڭ كەسىرىنەن بۇل ماسەلەنى شەشە الماي كەلدىك قوي. ارينە، يران رەسەيدەن قولداۋ كۇتەدى، بىراق رەسەي اقش-تىڭ يران يادرولىق كەلىسىمشارتىن بۇزۋ ارەكەتىنە توسقاۋىل بولا المايدى. ونداي قاۋقارى جوق. ءپۋتيننىڭ ءوزى مۇنى اشىق مويىنداعان. يادرولىق كەلىسىم ماسەلەسىندە يراننىڭ باسىنا اراشا تۇسە المايتىنىن، ەكونوميكالىق داعدارىس پەن جۇمىسسىزدىقتان قۇتقارا المايتىنىن ايتقان ول الدىندا» دەيدى ساياساتتانۋشى.
دەمەك ءبىزدىڭ ەل دە بىرازعا دەيىن يران اقش تاقىرىبىنا بايلانىستى ۇستانىمدارىن ىركە تۇرۋعا تۋرا كەلىپ تۇر. سەبەبى يادرولىق قارۋعا يە ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى ساياسي جاعدايدىڭ ۋشىعىپ كەتۋى ءۇشىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستىڭ باستالىپ كەتۋىنە سەبەپ بولۋى ابدەن مۇمكىن. يراندى بۇرىنعى يراك، ليۆيا، سۇريامەن سالىستىرۋعا مۇلدە بولمايدى. باتىستىڭ ەكونوميكالىق سانكتسيالارى بولماعاندا ساۋد ارابيانىڭ ورنىنا ورتا شىعىستان شىققان «ۇلكەن جيىرمالىق» مۇشەسى يران بولۋى دا مۇمكىن ەدى. حالقىنىڭ سانى دا ساۋد ارابياسىنان ەكى ەسە كوپ جانە مۇناي سالاسىنا كوبىرەك تاۋەلدى ەمەس. ەكونوميكاسىن ءارتاراپتاندىرىپ ۇلگىرگەن باي، قۋاتتى شىعاناق سوعىسى كەزىندە سىننان وتكەن تەڭىز كۇشتەرى مەن ارتيللەريالىق كۇشتەرىن، زىمىران قارۋلارىن قوسسا قۇراما شتات ءۇشىن از شىعىن ەمەس. BBC مەن VOA ساراپشىلار، قاقتىعىس بولعان كۇندە جانە ۇزاققا سوزىلعان جاعدايدا يراننىڭ بىرقاتار ارتىقشىلىقتارىنىڭ دا بار ەكەنىن ايتىپ جاتىر. سول سەبەپتى بۇل جانجال وسى كۇنگە دەيىنگى جاڭعىرىعى بىرەر ايدان كەيىن باسىلىپ قالاتىن داۋ-دامايلارعا مۇلدەم ۇقسامايدى.
بۇگىن ترامپ قاتاڭ پوزيتسيا تانىتقانىمەن، تۇبەگەيلى سوعىستى قالامايتىنى تۋرالى رەسپۋبليكالىق پارتيانى قولداۋشى امەريكالىق باسىلىمدار جازىپ جاتىر.
راۋان ءىلياسوۆ،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
