AQSh pen Iran teketiresi: Qazaqstan qandaı sabaq alýy kerek?
Sarapshylar AQSh pen Iran arasyndaǵy daýdy beıbit jolmen sheshýdi eki eldiń enshisine qaldyryp otyr. Al eki eldiń ázirge kelisimge keler túri joq. Iran Iraktaǵy AQSh-tyń Aın Asad áskerı bazasyna shabýyldardyń ekinshi tolqynyn bastady.
Iran joǵary basshysynyń bas áskerı keńesshisi Hýseın Dehgan CNN-ge bergen suhbatynda Tegeran ırandyq general Kasem Sýleımanıdiń ólimi úshin kek alatynyn jáne bul shara amerıkalyq áskerı nysandarǵa qarsy baǵyttalatynyn aıtty. «Jaýabymyz olardyń áskerı nysandaryna baǵyttalady. Sizderge bir nárse aıtaıyn: elimizdiń bıligi soǵysqa umtylmaǵanyn jáne umtylmaıtynyn resmı túrde málimdegen. Soǵysty Amerıka bastap otyr. Sondyqtan olar sol áreketine bizdiń jaýabymyzdy qabyldaýy kerek. Soǵystyń bul kezeńin aıaqtaýdyń jalǵyz amaly: Bizge jasaǵan soqqysy sekildi Amerıkaǵa da sondaı soqqy jasaý. Keıin olar jańa qaqtyǵysty bastamaýy kerek», - dep keltirdi onyń sózin InoTV.
Sondaı-aq Dehgan Amerıkaǵa shabýyl jasalsa, Irannyń 52 nysanyna aýyr soqqy jasaýǵa ýáde bergen AQSh prezıdenti Donald Tramptyń sózine jaýap berdi. Hýseın Dehgannyń aıtýynsha, mundaı jaǵdaı bolsa, Tegeran muny áskerı qylmys dep sanaıdy, sondyqtan Iran ózine shekteý qoımaı, AQSh-pen tikeleı maıdandy bastaıdy. «Bul bir qatal áńgime boldy», - dep qorytyndylady telearna tilshisi.
Atap aıtqanda, Aq úıge Pentagon basshysy Mark Esper men AQSh memlekettik hatshysy Maık Pompeo keldi. Sondaı-aq, Aq úıde Tramptyń halyqqa yqtımal úndeýin daıyndap jatyr dep habarlanǵan.
Buǵan deıin Iraktyń batysyndaǵy Eın-al Asad bazasy men Erbıldegi bazaǵa shabýyl jasaldy dep habarlanǵan bolatyn. AQSh Qorǵanys mınıstriniń qoǵammen baılanys boıynsha kómekshisi Djonatan Hoffman «Sońǵy kúnderi Irannan tóngen qaýip-qaterge jaýap retinde AQSh Qorǵanys mınıstrligi qyzmetkerleri men seriktesterin qorǵaýdyń barlyq amaldaryn jasap jatyr. Iran rejımi bizdiń kúshterimizge shabýyl jasap, aımaqtaǵy múddemizge qarsy áreketterdi josparlaǵandyqtan, bul eki baza joǵary daıyndyqta boldy. Jaǵdaıdy baǵalaı otyryp, biz aımaqtaǵy AQSh qyzmetkerlerin, seriktester men odaqtastardy qorǵaý úshin barlyq sharalardy qoldanamyz. Ózgerister bolsa, habardar etip otyramyz», - dep atap ótti.
Aq úıdiń baspasóz hatshysy Stefanı Grıshem Twitter-degi paraqshasyna AQSh prezıdenti Donald Tramp pen onyń keńesshileri jaǵdaıdy muqııat baqylap otyrǵanyn málimdedi. «Iraktaǵy AQSh bazasyna shabýyl jasalǵany bizge málim. Prezıdentke aqparat berdik. Ol jaǵdaıdy baqylaýda ustap, óziniń ulttyq qaýipsizdik tobymen aqyldasyp jatyr», -dep málimdedi AQSh prezıdentiniń baspasóz hatshysy Stefanı Grıshem.
Buǵan deıin habarlanǵandaı, CNN telearnasyna bergen eksklıýzıvti suhbatynda Islam revolıýııasy joǵarǵy kóshbasshysynyń áskerı keńesshisi Hameneı Hosseın Dehgan «Kýds» Islam revolıýııasy kúzet korpýsynyń arnaıy jasaq basshysy, general Kasem Súleımanıdiń ólimine baılanysty áskerıler men áskerı obektilerge qarsy qımyldar bolýy múmkin ekenin málimdegen.
Pentagonnyń ókili Djonatan Hoffman ereýil Irannan shyqqan dep málimdedi. Shabýyl kezinde, atap aıtqanda, ballıstıkalyq zymyrandar qoldanyldy. Islam Revolıýııalyq Saqshylar korpýsy bul shabýyldar úshin jaýapkershilikti óz moınyna aldy. Shabýyl saldarynan zardap shekkender men zaqym týraly málimetter joq.
Iran men AQSh arasyndaǵy teke-tireske Qytaı da alańdap jatyr. Qytaılyq sarapshy Global Times Hý búgin jýrnalıstermen kezdesken kezde bul soǵysty ózderinen alys dep sanamaıtynyn aıtypty. «Qazir Iran nemese ózderin Iran dep tanystyratyn kúshterdiń ara-jigi birigip ketti. Sebebi AQSh-ty nemese Irandy bir-birine qarsy qoıýǵa múddeli kúshter Amerıka Qurama Shtattarynyń odan da kúshti shabýylyna sebep bolady. Qazir biz klassıkalyq jaǵdaımen betpe-bet turmyz. Eki tarap stavkany túsirgisi kelmeıdi, shegingisi de kelmeıdi. Irannyń saıası basshylary halqynyń aldynda «bet-beınesinen aırylyp qalǵysy kelmeıdi. Al Donald Tramp bolsa odaqtastaryn ókpeletip alǵysy kelmeıdi. Biraq AQSh shabýyly Iran úshin basty qundylyq bolyp tabylatyn tarıhı muralardy jer betinen joıyp jiberýi múmkin» dep jazypty.
Jalpy, soǵysty dál qazir bastap jiberýge eki el de múddeli emes. AQSh –ta alda prezıdent saılaýy. Bul janjal Tramptyń ekinshi ret saılaýǵa túsý múmkindiginiń jolyn kesýi ábden múmkin. Sondyqtan keıbir sarapshylar kesheden beri «Tek, kelisimge kelgisi kelmeıtin birqatar ustanym men kózqaras qaıshylyǵy daǵdarysqa tirep tur» degen pikirdi kóbirek aıta bastady. Eger osynyń bárine qaramastan qaqtyǵys bolyp jatsa, soǵysty kimniń bastaǵany eshkimge mańyzdy bolmaı qalýy da múmkin. |
Qazir ǵalamtordyń qazaqstandyq segmentinde AQSh pen Iran arasyndaǵy teke-tirestiń bizdiń elge qatysy týraly pikirlerdiń bási basym bolyp tur.
Iran tarapynyń bastamasymen Qazaqstan Respýblıkasynyń Syrtqy ister mınıstri Muhtar Tileýberdi Iran Islam Respýblıkasynyń Syrtqy ister mınıstri Mohammad Djavad Zarıfpen telefon arqyly sóılesti. Bul týraly QR SIM baspasóz qyzmeti habarlaıdy. Iran SIM basshysy Taıaý Shyǵystaǵy aǵymdaǵy ahýal týraly habardar etti. Muhtar Tileýberdi óńirdegi jaǵdaıdyń shıelenisýine alańdaýshylyq bildirdi. Ol barlyq taraptardy shıelenistiń odan ári ýshyǵýyn boldyrmaý úshin ustamdylyq tanytýǵa jáne janjaldy sheshýdiń saıası-dıplomatııalyq joldaryn izdeýge shaqyrdy. Bul Iranǵa qatysty aqparattyń bólimi. Al resmı emes segmenti týraly sarapshylar ózderiniń kózqarastaryn birinen keıin biri jarııalap jatyr.
Mysaly, qazaqstandyq saıasattanýshy Ǵazız Ábishovtiń paıymdaýynsha, Qazaqstannyń syrtqy saıasat vedomstvasynyń basshysy boljaldy sheńberdiń shekpeninen bul joly da shyqqan joq. Qazaqstan Respýblıkasy Syrtqy ister mınıstrliginiń basshysy «aımaqtaǵy jaǵdaıdyń ýshyǵyp bara jatqanyna alańdaýshylyq bildirdi» jáne «barlyq taraptardy aımaqtaǵy shıelenisýdiń aldyn alý úshin ustamdylyq tanytýǵa shaqyrdy. Qarapaıym tilmen aıtqanda «jigitter, ókpe bolmasyn, anam maǵan keshki as kezinde úıde bolýymdy ótindi. Sondyqtan bizdiń aralasýymyzsyz sheshiledi dep úmittenemin» degenge saıady. Men budan saıası saýatsyzdyq kórip turǵan joqpyn. Bizdiń bul máselege aralasatyn retimiz joq» dep oıyn túıindedi Ǵazız Ábishov.
Biraq AQSh pen Iran arasyndaǵy teke-tireste eshbir eldiń, ásirese Qazaqstannyń qaltarysta qala almaıtyny anyq. Kaspıı teńizi arqyly shektesetin Qazaqstan men Irannyń ózara alys-berisi jaman emes. 2019 jyldyń bas kezinde Islam Respýblıkasynyń energetıka mınıstri Reza Ardakanıan «erkin saýda aımaǵyna» qatysty ýaqytsha jasalǵan kelisim kúshine enetinin aıtqan. Islam Respýblıkasy qazaqtyń astyǵyn tonnalap satyp alyp otyrǵan birden-bir el. Al Irannyń negizi kóziri - Ormýz buǵazy. Sebebi parsy shyǵanaǵynda óndiriletin munaıdyń basym bóligi osy buǵaz arqyly sheteldik naryqqa eksporttalady. «Aq úı Iranǵa sankııa salsa, resmı Tegerannyń Ortalyq Azııa memleketterimen saýdasy toqtap qalmaı ma?» degen qaýip bar el arasynda. Bul onsyz da shatqaıaqtap turǵan Taıaý Shyǵystaǵy saıası ahýaldy odan saıyn ýshyqtyryp jiberetini anyq.
Biraq bizdiń eldiń Iranǵa qatysty ustanymy Reseıdiń kózqarasynyń betalysyna qarap aıqyndalatynyn bárimiz sezip otyrmyz. Sebebi sarapshylar Reseı árdaıym Irannyń Sırııadaǵy rólin shekteýge múddeli, óıtkeni Kreml Iran men Hezbollany basqara almaıtynyn aıtady. Óz kezeginde Pýtın Sırııa daǵdarysy úshin eshqashan tolyq jaýapkershilikti alǵysy kelmedi, kerisinshe Reseıdiń ekonomıkalyq jáne áskerı múddelerin AQSh múddelerinen joǵary qoıýǵa daıyn kúshterdi qoldaǵysy keldi.
Reseılik dıplomattar, onyń ishinde RF prezıdenti V. Pýtın Irandy Reseıdiń Odaqtasy dep tanýǵa asyǵyp otyrǵan joq. Olar úshin Iran belgili bir geosaıası qurylymnyń AQSh ortalyq bóligi ǵana edi, jáne bul bólikti ózderine qarsy toptyń baqylaýyna alǵysy kelgenin qalamaıdy. Sarapshylar bul óte mańyzdy sát ekenin aıtady. Sebebi kez kelgen saıası alıans ózara mindettemelermen anyqtalady. Biraq Iran rejımi jaǵdaıynda Pýtın kez-kelgen mańyzdy mindettemelerden aýlaq boldy. Pýtın ózin osy aımaqtaǵy soǵysýshy lagerlerdiń biriniń múshesi retinde emes, Taıaý Shyǵys elderi arasynda deldal retinde kórsetýge tyrysty. Sebebi muny biz Irannyń umtylystaryna qaıshy keletin Izraıl, Túrkııamen de yntymaqtasqanynan baıqaǵanbyz.
Sol sebepti Sýleımanıdiń qazasy Reseı úshin eshteńeni ózgerte almasy anyq. Reseıdiń múmkindigi «jaǵdaıdy halyqaralyq kelisimder sheńberinde retteý kerek» degen salqynqandy dıplomatııalyq ustanymnan ári asyp kete almaıdy.
Bul RF Syrtqy ister mınıstri Sergeı Lavrov pen Iran Syrtqy ister mınıstri Djavad Zarıfpen telefon áńgimesi kezinde baıqalyp qaldy. Strategııalyq deńgeıde Iran men AQSh arasyndaǵy qatynastardyń nasharlaýy Reseıdiń Sırııa janjalyna aralasqan geosaıası tepe-teńdikti buzýy múmkin. Pýtın munyń aldyn alýdy eýropalyq kóshbasshylardyń kómegimen júzege asyrǵysy keledi. Makronmen telefon arqyly sóılesýden basqa, Pýtın Germanııanyń kanleri Angela Merkeldi kelesi demalys kúnderi Reseıge baryp, Iran máselesin talqylaýǵa shaqyrdy.
Ázirge Reseıdiń Túrkııamen yntymaqtastyqta shektelip otyr. Sebebi Túrkııa, Irannan basqa, aımaqtaǵy jalǵyz myqty oıynshy - ony AQSh-tyń senimdi odaqtasy dep aıtý múmkin emes.
8 qańtar, sársenbide Pýtın Túrkııa prezıdenti Rejep Taıyp Erdoǵanmen kezdesýge Ankaraǵa keledi.
Olar úshin jańa gaz qubyryn iske qosýdan góri mańyzdy taqyryptar bolýy ábden múmkin. Sebebi AQSh pen Iran janjalyna qatysty tek Qazaqstan ǵana emes, Qytaı men Reseı de túk te isteı almaıtynyn kózi qaraqty saıasattanýshylardyń bári aıtyp jatyr. AQSh-ta turatyn qazaqstandyq saıasattanýshy Ýalıhan Tóleshev jýrnalıstermen kezdesken kezde olardyń ondaı qaýqary joq ekenin aıtqan. Reseı - munaı óndirisi naryǵynda Irannyń baqtalasy. «Bul eki el arasyndaǵy taýar aınalymy kólemi óte az. Onyń ústine Iran - ambııozdy, teokrattyq memleket. Onyń avtorıtarly ári zaıyrly Reseı sekildi memleketpen eshqashan qatty aralasqysy kelgen emes. Geosaıasatta da Reseı men Iran únemi baqtalas bop keledi. Mysaly, Kaspııdiń quqyqtyq mártebesi máselesin alalyq. 20 jyl boıyna Irannyń kesirinen bul máseleni sheshe almaı keldik qoı. Árıne, Iran Reseıden qoldaý kútedi, biraq Reseı AQSh-tyń Iran ıadrolyq kelisimshartyn buzý áreketine tosqaýyl bola almaıdy. Ondaı qaýqary joq. Pýtınniń ózi muny ashyq moıyndaǵan. Iadrolyq kelisim máselesinde Irannyń basyna arasha túse almaıtynyn, ekonomıkalyq daǵdarys pen jumyssyzdyqtan qutqara almaıtynyn aıtqan ol aldynda» deıdi saıasattanýshy.
Demek bizdiń el de birazǵa deıin Iran AQSh taqyrybyna baılanysty ustanymdaryn irke turýǵa týra kelip tur. Sebebi ıadrolyq qarýǵa ıe eki eldiń arasyndaǵy saıası jaǵdaıdyń ýshyǵyp ketýi úshinshi dúnıe júzilik soǵystyń bastalyp ketýine sebep bolýy ábden múmkin. Irandy burynǵy Irak, Lıvııa, Súrııamen salystyrýǵa múlde bolmaıdy. Batystyń ekonomıkalyq sankııalary bolmaǵanda Saýd Arabııanyń ornyna Orta Shyǵystan shyqqan «Úlken Jıyrmalyq» múshesi Iran bolýy da múmkin edi. Halqynyń sany da Saýd Arabııasynan eki ese kóp jáne munaı salasyna kóbirek táýeldi emes. Ekonomıkasyn ártaraptandyryp úlgirgen baı, qýatty Shyǵanaq soǵysy kezinde synnan ótken teńiz kúshteri men artıllerııalyq kúshterin, zymyran qarýlaryn qossa Qurama Shtat úshin az shyǵyn emes. BBC men VOA sarapshylar, qaqtyǵys bolǵan kúnde jáne uzaqqa sozylǵan jaǵdaıda Irannyń birqatar artyqshylyqtarynyń da bar ekenin aıtyp jatyr. Sol sebepti bul janjal osy kúnge deıingi jańǵyryǵy birer aıdan keıin basylyp qalatyn daý-damaılarǵa múldem uqsamaıdy.
Búgin Tramp qatań pozıııa tanytqanymen, túbegeıli soǵysty qalamaıtyny týraly respýblıkalyq partııany qoldaýshy amerıkalyq basylymdar jazyp jatyr.
Raýan ILIIaSOV,
«Adyrna» ulttyq portaly
