قاڭتاردىڭ 3-ءى كۇنى الماتى جۇرتشىلىعى مەملەكەت جəنە قوعام قايراتكەرى سەرىكبولسىن Əبدىلدينمەن قوشتاستى.
نەگە ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى، جوعارىداعىلار مارقۇمدى سوڭعى ساپارىنا عىلىم اكادەمياسىنان ەمەس، جامبىل اتىنداعى فيلارمونيادان شىعارىپ سالعاندى ءجون كورگەن ەكەن. ونىڭ وزىندە فيلارمونيانىڭ كورەرمەن زالىن بەرمەپتى. قۋىقتاي فويە كەلۋشىلەرگە تىم تارلىق ەتتى. قوشتاسۋعا كەلگەندەر ءيىن تىرەسىپ، سىعىلىسىپ əزەر سيىپ تۇردى. قارالى ميتينگ تە شولاق قايىرىلدى. ميتينگتەن سوڭ، قالىڭ نوپىرمەن بىرگە لىقسىپ، سىرتقا اقتارىلدىق.
دالاعا شىققاندا بايقادىق، باعانا ىشكە سيماي تۇرعانداي بولىپ كوپ كورىنگەن قارالى جۇرت سىرتقا شىققاندا ءبىر-اق ۋىس بوپ قالىپتى. وسى ءبىر ۋىس جۇرتتىڭ ىشىنەن بيلىكتىڭ بەتكە ۇستار ءبىر شەندىسىن كورە الماعانىمىزعا قىنجىلدىق. جايشىلىق جيىنداردا ميكروفونعا جارماسىپ، مىنبە مەن توي ءتورىن بەرمەيتىن "وردەندى اقىن-جازۋشىلار" دا بۇل جيىندا بولعان جوق.
مارقۇمدى شىعارىپ سالۋعا ءوزىن وپپوزيتسيونەر سانايتىندار، سوسىن الماتىداعى سەمەيلىك جەرلەستەرى عانا كەلگەندەي əسەر قالدىردى. بىردە-ەكىلى وزىندىك پىكىرى بار جاستار مەن جاس جۋرناليستەردىڭ كوزگە شالىنعانى بولماسا وزدەرىن بلوگەر اتايتىن ديۆان باتىرلار دا بايقالا قويمادى. سول سەكىلدى وزگە ۇلت وكىلدەرى دە كوزگە تۇسپەدى. (سوندىقتان بيلىكتەگى مىرزالار، بۇدان بىلاي ورىسشا سويلەمەسەڭىزدەر دە بولادى ەكەن. ءبəرىبىر ءتۇبى ءبىر كەلەتىن اجال جەتىپ، و دۇنيەلىك بولساڭىزدار "كەڭسايعا" نەمەسە نۇر-سۇلتانداعى پانتەونعا شىعارىپ سالۋعا ءوز قازاعىڭنان باسقا ەشكىم دە كەلمەيدى. وعان مىنا قارالى جيىن كۋə)
ايتپاقشى، وزگە ۇلت دەمەكشى ءمايىتتى əكەتىپ بارا جاتقاندا ءəنشى باتىرحان شوكەنوۆتى ەسىمە الدىم. مارقۇمدى الماتى جۇرتشىلىعى 2015 جىلى دəل وسىلاي جامبىل فيلارمونياسىنىڭ الدىنان شىعارىپ سالعان بولاتىن. سول جولى əنشىمەن قوشتاسۋعا كەلگەن جۇرتتىڭ كوپتىگىندە ەسەپ بولماپ ەدى. قارالى قاۋىم كەڭسايعا قاراي لىقسي جونەلگەندە فيلارمونيا الاڭىنان سوناۋ بوگەنباي باتىر كوشەسىنە دەيىن سىرەسە قوزعالعانىن كوزىمىز كوردى. ءوز باسىم التى الاشتىڭ يگى جاقسىسى جيىلعان الماتىدا تاپ باتىرحان əنشىدەي ارداقتالىپ جەرلەنگەن ەشكىمدى كورگەن جوقپىن. سول جيىندا كىمدەر بولمادى دەيسىز؟ كىمدەر دەگەننەن گورى قاي ۇلتتىڭ وكىلدەرى بولمادى دەگەن دۇرىسىراق شىعار. داڭقتى əنشىمەن قوشتاسۋعا بيلىكشىل ساياساتكەرلەرىمىز بيىك مىنبەرلەردەن سويلەگەن سايىن اۋىز تولتىرا ماقتانىشپەن ايتاتىن، بىراق ەلىمىزدە قانداي جاعدايلار ورىن السا دا كوزىمىزگە ەش تۇسە قويمايتىن 130 ۇلتتىڭ وكىلدەرىنىڭ تۇگەلى بولماسا دا دەنى كەلگەن ەدى. مىنە، ساعان "قازاقستاندىق ۇلت"! - دەپ ەدىم مەن سوندا ىشتەي تاڭىرقاپ. جوعارىداعى رەسەيشىل، شالا يدەولوگتار قازاقتىڭ ساناسىنا قايتا-قايتا تىقپالاپ جۇرگەن "قازاقستاندىق ۇلتتىڭ" جانى كوپشىلىك مəدەنيەتتە، جۇرەگى قالىڭ بۇقارا سۇيگەن ونەرپازدا ەكەن عوي دەپ تاڭ قالعان ەدىم سول جولى.
بۇل جولى تəۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ تاريحىندا شەشۋشى پəرمەنگە يە بولىپ، العاشقى ساياسي، تاريحي ماڭىزى بار قۇندى قۇجاتتارعا قول قويعان، كەيىن بيلىككە كونسترۋكتيۆتى وپپوزيتسيونەر بولعان مەملەكەت قايراتكەرىن وزگە ۇلت تۇگىلى ءوز جۇرتى ءوز مəنىندە ارداقتاي المادى. ارداقتاي الماعانى سول ەمەس پە، سوناۋ سوۆەتتىك كەزەڭدە بىرگە قىزمەت ىستەگەن، ءəلى دە بولسا، تۇعىردان تۇسپەۋگە جانتالاسىپ وسى كۇنگى بيلىكتىڭ ماڭايىن اينالسوقتاپ جۇرگەن زامانداستارىنىڭ تىم بولماسا بىرەۋى كەلىپ توبە كورسەتۋگە جارامادى. جوعارعى كەڭەستىڭ، پارلامەنت توراعاسى بولعان تۇلعانى اقتىق ساپارعا شىعارىپ سالۋعا بىردە-ءبىر جوعارى دارەجەلى مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتىڭ قاتىسپاۋى - ەگەر دەنى دۇرىس ەلدە ورىن السا شەتىن جاعداي سانالار ەدى. بىراق ءبىزدىڭ ەلدە مۇنداي نəرسەلەر قالىپتى دۇنيەگە اينالعان، وعان وسى جولى كوزىمىزدى تاعى ءبىر مəرتە جەتكىزدىك.
راسىندا، ءƏبدىلدين اعامىزدىڭ əرىپتەستەرى، توپىراقتى ولىمگە بارعاندارىڭىز، كەلىپ كوڭىل بىلدىرگەندەرىڭىز ءۇشىن مەملەكەت سىزدەردى قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتپايتىن ەدى عوي. كۇنى كەشە عانا ۇكىمەت ۇيىندە وزدەرىڭىزبەن ساياسات مايدانىندا تىزە قوسىسقان سوراتنيكتەرىڭىز ەمەس پە ەدى؟ شەنەۋنىكتىك چەست، نامىس قايدا؟!
نامىس دەمەكشى، وسى ورايدا XIX عاسىردىڭ ءبىر əڭگىمەسى ەسىمە تۇسەدى. ءبىزدىڭ ەلدە قۇتجان مەن باقا دەگەن باقتالاس ەكى كىسى عۇمىر كەشىپتى. قۇتجانى - بولىس، باقاسى - باتىر ەكەن. ەكەۋى كەلەلى كەڭەستەردە، ەل مول جيىلعان جيىنداردا وقتىن-وقتىن ەرەگىسىپ قالىپ ءجۇرىپتى. جانجالدى بۇرىن باستاپ، قامشى كوتەرەتىن كوبىنەسە باقا باتىر ەكەن.
ءبىر جىلى بولىس سايلاۋى وتەتىن بولىپ ىشىندە باقا باتىر دا بار، ەل جاقسىلارى قۇتجاندى بولىس قويماققا اقمولاعا اتتانىپتى. ورىستىڭ دəرگەيىنە ءبىرجولاتا قاراعان، قازاقتىڭ ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىرى جەمقور رەسەي شەنەۋنىكتەرىنىڭ قولىنا كوشكەن كەز. ەل ءىشىن پاراقورلىق ارالاپ، وياز ماڭىن əلەكەدەي جالاڭداعان پىسىقتار جايلاي باستاعان تۇس. سونداي ىسقاياق بىرەۋ ورىس ويازدىڭ جەمساۋىن كەڭىردەگىنە دەيىن تىعىنداپ، بۇلار بارعانشا بولىستىق قىزمەتتى وزىنە قاراي يكەمدەپ قويسا كەرەك. ءىستىڭ بىلايشا ناسىرعا شاپقانىن كۇتپەگەن قۇتجان توبى العاشقىدا ابدىراپ قالىپتى. وڭەشىنەن ولەڭگە سەمىرگەن وگىزگە دەيىن ءوتىپ كەتكەن مايجەلكە ويازدىڭ دا بۇلارمەن ەش ءىسى بولماعانداي، كەردەڭ-كەردەڭ باسىپ ماڭايىنا جولاتپاپتى. سول سəتتە تۇتىگىپ كەتكەن باقا باتىر بەلىنە قىلىشىن ىلە سالىپ، نايزاسىن قولىنا كەزەنە ۇستاعان كۇيى ويازدىڭ كەڭسەسىنە باسا كوكتەپ كىرىپ بارىپ: "وسىدان قۇتجان بولىس بولماسا بۋنت بۋدەت، بۋنت بۋدەت، بۋنت بۋدەت! - دەپ ءۇش رەت اقىرىپ، نايزاسىمەن كەڭسەنىڭ ەدەنىن ءۇش مəرتە دۇرسىلدەتە قويىپ-قويىپ قالىپ شالت بۇرىلىپ شىعىپ كەتەدى. بۇل كەنەسارى زامانىنان كەيىنگى ۋاقىت - ورىس ۇلىقتارى بۋنت دەسە ءəلى دە بولسا زارەسى ۇشا قورقادى ەكەن. سودان جەمقور وياز پارا بەرگەن پىسىقتىڭ پاراسىن وزىنە قايتىپ بەرىپ قۇتجاندى بولىستىققا بەكىتىپتى.
وسىلايشا شارۋاسى وڭىنان شەشىلگەن ازاماتتار ەلگە ولجالى قايتادى. ۇزاق جولدا قالجىڭى جاراسىپ كەلە جاتقان سوڭ با، توپتىڭ ىشىنەن ءبىر جاس جىگىت باتىلى جەتىپ باقا باتىرعا جاناسا بەرە əزىلگە جىعىپ: "باتىرەكە، ءبىر گəپتىڭ مەنى تاڭعالدىرىپ كەلە جاتقانى. اۋىلدا جۇرگەندە قۇتجەكەڭە كۇن كورسەتپەۋشى ەدىڭىز. دۇنيەدە ەكى ادام اراز بولسا ءسىز ەكەۋىڭىز شىعار دەۋشى ەدىم. سويتسەك ارازدىقتان بۇرىن ءوزىڭىز əۋەلى قۇتجەكەڭنەن قايمىعادى ەكەنسىز عوي. ولاي دەگەنىم باعانا قۇتجەكەڭ بولىس بولمايدى دەگەندە ويازدىڭ ءتورى بىلاي تۇرسىن، كورىنە كىرىپ كەتە جازدادىڭىز عوي!" - دەپتى. سوندا باقا باتىر كۇيىپ كەتسە كەرەك، جالت قاراپ: "Əي، شىرىك نەمە، قۇتجانمەن مەنىڭ اراز ەكەنىم راس ونىمەن اراز بولىپ وتەتىنىم دە راس. بىراق قۇتجانمەن ءوزىم اراز بولعانىممەن نامىسىم اراز ەمەس قوي!" - دەگەن ەكەن.
تاعى ءبىر əڭگىمە. ارقا ەلىندە التاي الشاعىر باتىر مەن كەرنەي باۋبەك باتىردىڭ وسى سيپاتتى حيكاياسى ساقتالعان. (الشاعىر باتىر əيگىلى "دايراباي" كۇيىن شىعارعان اتاقتى دايراباي كۇيشىنىڭ اتاسى بايقارامەن ءبىر تۋىسادى. الشاعىردىڭ ءوزى دە كۇيشى بولعان)
زامانىندا كەنەسارىنىڭ باتىرى بولعان الشاعىر مەن باۋبەك باتىر عۇمىر بويى جاۋلاسىپ، تارتىسىپ ءوتىپتى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە الشاعىرعا اجال جەتىپ، كەلمەستىڭ كەمەسىنە ءمىنىپتى. جامانات حابار جەردە جاتا ما، ەسكەن جەلدەي تەز تاراپ باۋبەك باتىردىڭ ەلىنە دە جەتىپتى. وسى ورايدى پايدالانىپ باتىرعا جاقسى اتتى بولا قويايىن دەگەن اۋىلدىڭ ءبىر پىسىعى قارالى حاباردى ەستىگەن بەتتە باۋبەككە القىنا جەتىپ: "باتىر، اتا جاۋىڭىز الشاعىر اجال قۇشتى، و دۇنيەگە اتتانىپتى", - دەپتى ءسۇيىنشى سۇراعانداي اڭقىلداپ. سوندا باۋبەك باتىر: "نە دەيدى؟!" - دەپ ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، əلگى اۋىلداسىن كوگالا قويداي قىلىپ ساباپ: "باۋىرىم-اي، تەڭىم ەدىڭ، تۇستاسىم ەدىڭ، ەندى كىممەن ايقاسامىن" - دەپ وكىرىپ جىلاپ جىبەرگەن ەكەن. سودان الشاعىردىڭ ەلىنە اتتانىپ، əۋلەتىنە كوڭىل ايتىپ، مال اتاپ، دۇعا وقىتقىزىپ قايتىپتى دەسەدى. كەيىن دە "باستاسىم ەدى، تەڭ قۇربىم ەدى", - دەپ ۇنەمى ەسكە الىپ، الشاعىر باتىردىڭ ارۋاعىن قۇرمەتتەپ وتىرادى ەكەن.
قاراپ وتىرساڭىز، قاراپايىم جۇرتتىڭ تىلىمەن ايتقاندا: بۇل كىسىلەردىڭ ءبىزدىڭ وقىعان شەنەۋنىكتەرىمىز سياقتى قوس-قوستان ديپلومى جوق، ۋنيۆەرسيتەت پەن جوعارعى پارتيا مەكتەبىن بىتىرمەگەن نەمەسە قازىرگى جاس شەنەۋنىكتەر سياقتى شەتەلدە "بولاشاق" باعدارلاماسىمەن وقىپ كەلگەن جوق. دەسەك تە، وسى قوس باتىر سەكىلدى ول زاماننىڭ وقىماعان وعلاندارىنىڭ ەسىمدەرى ەل اۋزىندا وسىنداي كىسىلىك ءىس-əرەكەتتەرىمەن ساقتالىپ قالعانىن كورەمىز. تەك باياعىنىڭ ادامدارىنىڭ وسى كۇنگى وقىعانداردان ايىرماشىلىعى ولار ادامي قۇندىلىقتار مەن كىسىلىك قارىم-قاتىناستاردى ءومىردىڭ وزىنەن ۇيرەنىپ، بويلارىنا دارىتقان دالا دانىشپاندارى ەدى. ءمəشھۇر ءجۇسىپ اتامىزدىڭ: "بۇرىنعىنىڭ ءبəرى əۋليە" دەگەنى وسىندايدان ايتىلسا كەرەك.
سولاي دەيىك، بىراق قازىرگى بيلىكتە جۇرگەندەردىڭ ەل الدىنا ماڭدايى جارقىراپ جاقسى بولۋىنا نە كەدەرگى نەمەسە كىم كەدەرگى؟ نەگە ولار ەل ىشىندە قاسىنا تۇكسيگەن وققاعارلارىن ەرتپەي جۇرە المايدى؟ نەگە ولار قاراپايىم ادامي قاسيەتتەردەن جۇرداي. نەگە ولاردا باقا باتىردىڭ نامىسىنداي ەردىڭ نامىسى جوق؟ وزدەرى اراز بولسا دا نامىستارى اراز بولمايتىن ادامي بيىككە قاشان جەتەدى؟! بۇل - قازىرگى ۋاقىتتا جۇرتشىلىقتىڭ بيلىك يەلەرىنە قويار ەڭ كوكەيكەستى ساۋالداردىڭ ءبىرى بولىپ تۇر. بىراق كىم جاۋاپ بەرەدى؟..
...يə، كەشە تۇتاس ءبىر ءدəۋىر كوشتى. قانشا دەگەنمەن سەرىكبولسىن ءƏبدىلدين قازاقستانداعى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ كوشەلى كوسەمى ەدى، اي ءمۇيىزدى سەركەسى ەدى. ءوز پرينتسيپتەرىنەن اينىماعان ول ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن كوممۋنيزم يدەياسىنا ادال بولا ءبىلدى. ال باسقا كوممۋنيستەردىڭ بارلىعى 1991 جىلدىڭ تامىزىندا-اق، پارتياعا بەرگەن انتتارىنان اينىپ، وزدەرى ءولىپ-ءوشىپ، جانىنان ارتىق سۇيگەن، قالتقىسىز بەرىلە قىزمەت ەتكەن كوممۋنيستىك پارتيانى وپ-وڭاي، ءبىر سəتتە تىك كوتەرىلە ساتىپ كەتكەن بولاتىن.
ءƏبدىلديننىڭ əلەۋمەتشىل بولىپ، كوممۋنيزم يدەياسىنا ادال بولعانى - ءسوتسياليزمدى ادامزات قاۋىمى توقتايتىن ەڭ سوڭعى قوعامدىق فورماتسيا بەكەتى دەپ تانىعانىنان، وعان يمانداي سەنگەنىنەن شىعار. ويتكەنى ول كۇللى əلەم جۇرتشىلىعىنىڭ، əسىرەسە باتىس ەۋروپا مەملەكەتتەرىنىڭ سوتسياليزم جولىن تاڭداي باستاعانىنىڭ كۋəسى بولدى جəنە بۇل مەملەكەتتەر ونىڭ كوز الدىندا ەشقانداي رەۆوليۋتسيالارسىز-اق، ەۆوليۋتسيالىق جولمەن اقىرىنداپ سوتسياليستىك ەلدەرگە اينالىپ جاتتى.
ال پاتشالىق رەسەيدى، ونىڭ ەزگىسىندە بولعان فەوداليزمنىڭ ءبيتتى كۇپىسىن كيگەن قازاق قوعامىن كاپيتاليزمگە سوقتىرماي بىردەن سوتسياليستىك قۇرلىسقا سەكىرتىپ وتكىزەمىن دەپ تۇبىنە جەتكەن وكتيابر رەۆوليۋتسياسى عوي. Əيتپەسە ەۆوليۋتسيالىق دامۋ جولىمەن جۇرسە، سوتسياليزم - ادامزات قوعامىنىڭ دامۋ ساتىسىنىڭ ەڭ جوعارعى باسپالداعى ەكەندىگىن - بۇل كۇندە سوتسياليزمگە ەۆوليۋتسيا سوقپاعىمەن ءجۇرۋ ارقىلى كوشكەن، ءسويتىپ ەلدەرىندە əلەۋمەتتىك تەڭدىك، ورتاقتىق ورناتىپ، əدىلەت پەن ىزگىلىك يدەيالارى سالتانات قۇرعان باتىس مەملەكەتتەرى دəلەلدەۋدە.
بəلكىم سەرىكبولسىن اعامىز دا ساياسي تاجىريبەسى مول، سانالى سوتسياليست رەتىندە قازاقتىڭ سوتسياليزم داۋىرىندە عۇمىر كەشكەنىن قالاعان بولار، ارمانداعان دا شىعار. بىراق ول ءۇشىن الدىمەن قازاق بالاسىن سانسىراتقان مىنا جابايى كاپيتاليزمنەن، ونىڭ تۇگەل كەزەڭىنەن ءوتۋ كەرەك بولاتىن. الايدا جەمقورلىق جايلاعان ەلدىڭ جابايى كاپيتاليزمدى جەڭىپ شىعۋى əزىرگە مۇمكىن ەمەس ەكەنىن، وعان تولاسسىز كۇرەسكە تولى مەحناتتى جىلدار كەرەك ەكەنىنە قارت كوممۋنيستتىڭ كəنىگى ساياساتكەر رەتىندە كوزى جەتكەن ەدى. بəلكىم قامىعىپ، قۇسالانعان دا شىعار. قۇسا ءتۇبى - دەرت قوي...
سولاي... جامبىل فيلارمونياسىنىڭ الدىنان مارقۇمنىڭ تابىتىن ارنايى كولىككە كوتەرىپ سالىپ، ورتامىزدان الا جونەلگەندە، قازاقتىڭ كəسىبي ساياسات ساحناسىنىڭ ويسىراپ قالعانىن تۇيسىندىك. سەرىكبولسىن ءƏبدىلدينسىز ول ەندى وسىلاي ۇڭىرەيىپ تۇرا بەرمەك. ۇلتتىق ھəم ادامزاتتىق قۇندىلىقتارمەن قارۋلانعان جاڭا بۋىن مەملەكەتشىل ساياساتكەرلەر كەلگەنشە...
ەرلان تولەۋتاي
