ءوز ۇرپاعىنا جەتى اتاسىن ۇيرەتۋ اتادان بالاعا جالعاسىپ كەلە جاتقان قازاقتىڭ تاربيەلىك ءداستۇرى ەكەنى بارشاعا ايان. مۇنىڭ قانداستىق جاعىنان العاندا ۇلگى بولارلىق زور قىزمەتى مەن ماڭىزىن حالقىمىز ەرتە تۇسىنگەن جانە ونى بەرىك ۇستانىپ كەلگەن. ەندى وسى قاعيدانىڭ تەرەڭ تامىرىنا كوز جىبەرىپ كورەيىك.
بىرىنشىدەن، جەتى اتا ءتارتىبى تۋىستىق، اعايىندىق بىرلىكتى، ىنتىماقتى ۇستانا وتىرىپ، ءبىر اۋىل، ءبىر باۋىر بولىپ ءومىر سۇرگەن. ءبىر رۋدىڭ ادامدارى وسى كۇنگە دەيىن ءبىر جەردە مەكەندەپ كەلە جاتىر.
ەكىنشىدەن، جەتى اتاعا دەيىنگى تۋىس-تۋعانداردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى دە، كۇنكورىسى دە، تۇرعان جەر، سۋى دا، ءورىس، قونىس، جايلاۋى دا قىسى-جازى قاتار نەمەسە بىرگە بولادى. قيىندىقتا ءبىر-بىرىنە دەمەۋشى، قامقورشى-پانا، قۋانىشتى دا، رەنىش-قايعىنى دا بىرگە كوتەرىپ بولىسەدى. «تۋىسى ءبىردىڭ – ۋىسى ءبىر» دەگەن ءسوز وسىدان شىققان.
ۇشىنشىدەن، ءبىر اتادان تاراعان تۋىستار مەن جاس ۇرپاقتار ءبىرىن-ءبىرى جاقسى تانيدى. اعالى-ءىنىلى، اپالى-ءسىڭىلى دەگەندەي، سىيلاستىقتا، باۋىرمالدىقتا بىرگە وسەدى. مۇنداي تۋىس-تۋعان، جاقىن-جۋىقتار اراسىندا ورىنسىز جانجال، ۇرلىق-قارلىق، بارىمتا، زورلىق-زومبىلىق سياقتى جات ىستەر بولمايدى. ويتكەنى ءتارتىپ بويىنشا تۋىستار ءبىر-ءبىرىنىڭ مالىن ۇرلامايدى. كەرىسىنشە، سىرتتاي قامقورشى بولىپ، جاقىن-جۋىقتارىنىڭ مال-جانىنا كوز سالىپ جۇرەدى. اكەلەر مەن انالار ءبىر كىندىكتەن شىققان پەرزەنتتەرىن ەل، رۋ نامىسىن قورعايتىن ەرجۇرەك، قايىرىمدى، قانشىل، ۇيىمشىل، باۋىرمال ەتىپ تاربيەلەيدى. «قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن» دەپ قاتتى ايتاتىنى تاعى بار.
جەتى اتا ۇعىمىندا اعايىن اراسىنداعى ۇزىلمەس بىرلىك، بۇزىلماس تەكتىك تاربيە-ءتالىمى وتە زور جانە بۇل ادەمى، ۇتىمدى تاسىلدەرمەن جاسالعان. ەندى وسى جەتى اتا شەجىرەسىنە كىم جاتادى؟ بۇل تۋرالى ءارتۇرلى ويلار مەن بولجامدار، تالاس-پىكىرلەر گازەت-جۋرنالداردا دا، باسقا ورتادا دا تۋىنداپ وتىر. مۇنىڭ ءبىر وكىنىشتىسى، سول پىكىرلەر ارقىلى قاتە ۇعىمدار مەن وي-تۇيىندەردىڭ بايىبىنا تەرەڭ بويلاماي ايتا سالۋشىلىق پەن قاتەلىكتەر باسپاسوزدەردەن دە، وقۋلىقتاردان دا ءجيى كورىنىپ قالادى. تۋرا ايتۋ كەرەك، بۇل – بۇرىنعى ارۋاقتى اتا-بابالارىمىز بەكىتىپ، ايتىپ، دالەلدەپ، ناقتى تۇجىرىمداپ، عاسىردان-عاسىرعا ايقىنداپ سالىپ كەتكەن سارا جول. بۇل – بۇلجىمايتىن ءتارتىپ قاعيداسى. جەتى اتا ۇعىمى جاڭا زاڭ جوباسى ەمەس، ەجەلدەن قالىپتاسقان قاناتتى قاعيدا، ساناعا سىڭگەن وسيەت، ونەگە مەكتەبى، اتا سالتىمىز. كەيبىر اۆتورلار وسى ءداستۇردى باسقاشا تۇسىندىرمەكشى بولىپ جانە وزدەرىنىڭ بىلمەيتىندىگىمەن قويماي، وزگەلەردى (اسىرەسە، جاستاردى) دە شاتاستىرىپ ءجۇر. تاعى ءبىر وكىنىشتىسى، وسى جەتى اتا تۋرالى ويعا قونبايتىن قاتە ءارى تەرىس تۇسىنىكتەر مەكتەپ وقۋلىقتارى مەن گازەت-جۋرنالدار بەتىندە ءجيى كورىنىس تابادى. مىسالى، رەسپۋبليكالىق عىلىمي-ادىستەمەلىك «مەكتەپتەگى مەرەكەلەر» اتتى جۋرنالدا (№3. 2009 ج. 41-بەتتە) «حالىق تاربيەسى – اسىل قازىنا» تاقىرىبىمەن بەرىلگەن ماقالادا (اۆتورى ب.جۇزباەۆا) جەتى اتا جۇيەسى «اتا، بالا، نەمەرە، شوبەرە، شوپشەك، نەمەنە، تۋاجات» دەپ تىزبەكتەلەدى. مۇندا اكە دەگەن جوق. مەكتەپتەرگە جاڭادان ەنگىزىلىپ جاتقان «ءوزىن-ءوزى تانۋ» وقۋلىعىندا (2-سىنىپ. الماتى، 2009 ج. 81-بەتتە): 1. اتا. 2. اكە. 3. بالا. 4. نەمەرە. 5. شوبەرە. 6. شوپشەك. 7. نەمەنە دەپ كورسەتىلگەن.
بۇل دا – قاتە. ەگەر ۇلتتىق تاربيە مەن حالىقتىق اسىل قازىنامىزدى وتباسىنان، مەكتەپتەن باستاپ ۇيرەتۋىمىز قاجەت بولسا، ەندى قاتەلىك وسى جەرلەردەن باستالسا، ونى قاشان، قالاي تۇزەتپەكپىز؟ دەمەك، قولعا الىنىپ وتىرعان وقۋلىقتارىمىز بەن وقۋ-ۇيرەتۋ ءىسىن دۇرىستاپ العانىمىز ءجون. وسىنداي قاتەلىك «قازاق ءتىلى ساباقتارى» (اۆتورى ن.بەرىكوۆ، «انا ءتىلى» باسپاسى، 1994 ج. 73-بەت) دەپ اتالاتىن جيناقتىڭ «شەجىرە – قاستەرلى قازىنامىز» دەگەن بولىمىندە كەتكەن.
ءداستۇر، سالتىمىزدى ۇلىقتاۋ ماقساتىمەن وتكەن جىل اياعىنان بەرى شىعىپ جاتقان «ءداستۇر» اتتى جاقسى جۋرنالىمىزدىڭ وسى تاقىرىپتا اڭگىمە قوزعاپ جانە ونى مۇلدەم قاتە تاراتىپ جازعانىنا وكىنەمىن (ويتكەنى مەن وسى جۋرنالدىڭ اقىلداستار القاسىنىڭ مۇشەسىمىن). وسى جۋرنالدىڭ 2010 ج. №6, 7- سانىنداعى 2-3-بەتتە جەتى اتا «1. بالاڭ. 2. نەمەرەڭ. 3. شوبەرەڭ. 4. شوپشەك. 5. نەمەنە. 6. جۇرەجات. 7. تۋاجات» دەپ تاراتقان. ارينە، بۇل دا دۇرىس ەمەس. انىعىن ايتار بولساق، مۇنىڭ ءبارى دە قاتە. ەڭ قيىنى ءارى اۋىرى، وسىلايشا جازىپ وتىرعاندار وزدەرىنىڭ بىلمەگەندىگىمەن عانا قويماي، كەيىنگى جاس ۇرپاقتاردى شاتاستىرادى.
جەتى اتا شەجىرەسىن كوبىنەسە وتباسىندا، بالاباقشادا ۇيرەتۋ، وقىتۋ كەرەك دەپ ايتىلىپ جاتادى. بىراق سول بالاباقشاداعى تاربيەشىنىڭ ءوزى تەرىس ۇيرەتىپ جاتسا، نە دەيمىز؟ سارىاعاش قالاسىنداعى №2 «ەر توستىك» بالاباقشاسىنىڭ تاربيەشىسى «عاجايىپ الەمى» دەگەن ماقالاسىندا «جەتى اتا: اتا، اكە، بالا، نەمەرە، شوبەرە، شوپشەك، نەمەنە» دەپ ۇيرەتىپتى («وتباسى جانە بالاباقشا»، №6. 2008 ج. 43-بەت). وسى كورسەتىلگەن گازەت-جۋرنالداعىداي بولسا، ءبىر عاسىردا 4 ۇرپاق وسەدى دەپ ەسەپتەسەك، جەتى اتانى ءبىلۋ ءۇشىن ءار ادام كەمىندە 175 جاسقا كەلۋى كەرەك. ال ول جاسقا جەتەتىن ادام بار ما؟ ارينە، جوق. سوندا بىزگە حالىق ايتقان جەتى اتامىزدى ءبىلۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. جوعارىداعى ايتىلعان جەتى اتا تاراتۋ جولىنىڭ قاتەلىگى وسىدان-اق كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟
مۇنداي پىكىرلەردى ايتقاندا اركىم بەلگىلى ءبىر ۇعىمعا نەمەسە دالەلدى دايەكتەرگە، تولە، قازىبەك، ايتەكە سىندى اۋزى دۋالى بيلەر سوزىنە جۇگىنگەنى ءجون ەمەس پە؟ ءبىز اڭگىمەلەپ وتىرعان جەتى اتا ۇلت تاريحى مەن تاربيەسىندە جۇزدەگەن، مىڭداعان جىلدار بويى قالىپتاسقان ۇلى ۇعىم ەمەس پە؟ جوعارىداعى اۆتورلار وزدەرى كورسەتكەن دەرەكتى قايدان، كىمنەن العاندىعىن بىلە الماي وتىرمىز جانە ولار وعان سىلتەمە جاساماعان.
قازاق حالقى تىلگە، ءار سوزگە ءمان بەرگەن، سوندىقتان دا ولار اتالى سوزگە توقتاعان.
ولاي بولسا، اڭگىمە ەتىپ وتىرعان تاقىرىپتا «اتا» دەگەن ءسوز بار. ياعني بۇل «اتا-بابا» دەگەن ۇعىمدى كورسەتىپ، تايعا تاڭبا باسقانداي، سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي ايتىپ تۇر. ال بالا، نەمەرە، شوبەرە دەگەن اتامىز ەمەس، ۇرپاعىمىز.ءسوز جەتى ۇرپاق ەمەس، جەتى اتا تۋرالى بولىپ وتىر عوي. ولاي بولسا، جەتى اتا شەجىرەسى وزىمىزگە دەيىنگى اتا-بابالارىمىزدان باستاپ تاراتىلادى. ياعني: 1. ءوزىڭ. 2. اكە. 3. اتا. 4. ارعى اتا. 5. بابا. 6.ءتۇپ اتا. 7. تەك اتا. راس، بۇل اتاۋلار كەي جەرلەردە باسقاشا ايتىلۋى دا مۇمكىن. بىراق، قالاي دەگەنمەن دە، جەتى اتا جولى وسىلايشا تاراتىلاتىن بۇرىنعى بي، شەشەندەر ايتىپ كەتكەنى – اقيقات شىندىق.
بۇعان قازىرگى ءجون، شەجىرە بىلەتىن قاريالار دا ءدال جاۋاپ بەرە الادى. بۇرىنعىلار ءجون سۇراسقاندا «اتا تەگىڭ كىم؟» – دەپ سۇرايتىنى، مىنە، وسىدان شىققان.
«جەتى اتاسىن بىلگەن ۇل
جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەر.
جەتى اتاسىن بىلمەگەن
قۇلاعى مەن جاعىن جەر»، – دەگەن جۇيەلى ءسوز كوپ ماعىنانى بىلدىرەدى. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ءوز ۇرپاقتارىنا جەتى اتاسىنىڭ اتى-ءجونىن، اتامەكەنىن، ءوز رۋىنان شىققان بەلگىلى باتىر، بي، جاقسىلاردىڭ ەسىمىن ايتىپ، ۇيرەتىپ وتىرعان. بۇل جولدى قازاقتىڭ اياۋلى ءارى ءبىلىمدار پەرزەنتى دىنمۇحامەد قوناەۆ تا ۇستانعان. ءوزىنىڭ «اقيقاتتان اتتاۋعا بولمايدى» اتتى كىتابىندا («سانات» باسپاسى، 1994 ج.) بىلاي دەگەن: «ال ەندى وزىمە دەيىنگى جەتى اتامدى قۋالاپ ايتسام بىلاي: جولىن-نۇرمامبەت-ازىناباي-قوناي-جەتىباي-جۇماباي-مەڭلىاحمەت-دىنمۇحامەد» (13-14-بەت). باسقا بىلەتىندەر دە، مىسالى، ءسابيت مۇقانوۆ تا وسىلاي تاراتقان، وسىعان توقتاعان. ال بۇعان ءبىز نەگە توقتاماي ءجۇرمىز؟
اتا-بابالارىمىز جەتى اتاعا دەيىن قان ارالاستىرمايدى، تۋىستىق قالىپتى بۇزبايدى. سەگىزىنشى اتادان باستاپ جاڭا رۋ اتىن بەلگىلەيدى. بۇل ءۇشىن سول اتانىڭ اقساقالدارى مەن بيلەرى، ەل اعالارى رۋ مۇشەلەرىن شاقىرىپ، بوز بيە سويىپ باتالاسىپ، وسىمەن جەتى اتاعا تولىپ، بۇدان بىلاي قىز الىسىپ، قىز بەرىسەتىن قۇدالىققا رۇقسات ەتەتىن جول اشادى. بۇل ءداستۇر – تەكتى، دەنى ساۋ، تازا ۇرپاق ءوسۋىنىڭ كەپىلى. وسىنداي تەكتى ۇرپاق ءوسىرۋ تاربيەسىن بۇرىنعىلار ەرتەدەن-اق بىلگەن جانە ونى قاتتى قاداعالاپ وتىرعان.
ءسوز رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، قازاقتا «جۇرەجات، تۋاجات» دەگەن تۋىستىق اتاۋلار بار. مۇنى بىرەۋلەر جەتى اتا بالاسىنا تەلىپ ءجۇر. بۇل جەردە «جات» دەگەن سوزگە ءمان بەرۋ كەرەك. ۇلت تاربيەسىنە زەر سالساق، ۇرپاق بۇرىنعى اتا-بابالارىن جات سانامايدى. ارعىن شاقشاق جانىبەك ۇرپاقتارى 10 اتادان اسسا دا باتىردى ارعى اتالارىمىز دەپ ماقتان تۇتادى. ەگەر وسىعان توقتايتىن بولساق، انىعىندا، «تۋاجات» – قىزدان تارايتىن ۇرپاق. ول بىلاي تارالادى: جيەن-جيەنشار، كوگەنشار، دەگەنشار، جۇرەجات، تۋاجات. مىسالى، ءار ازامات ءوز ناعاشىسىن، اكەسىنىڭ ناعاشىسىن بىلەدى دە، ودان ارعىسىن بىلمەيدى. وسىعان سايكەس «كوگەنشار»، «دەگەنشار» دەگەن اتاۋلار دا ۇمىتىلعان. ودان تۋعاندار جۇرە-جۇرە جات نەمەسە تۋا جات بولىپ تۋادى. مۇنى بۇرىنعى شەجىرە، ءسوز، ءجون بىلەتىن قازىنا قارتتار ايتىپ كەتكەن.
مىنە، ءبىز جەتى اتاعا بايلانىستى جانە ونىڭ قالاي تاراتىلاتىنىن بۇرىنعىلاردىڭ ايتىپ قالدىرعان ونەگەلى سوزدەرىنە ساي جازىپ وتىرمىز.
سەيىت كەنجەاحمەتۇلى، جازۋشى،
ەتنوگراف، مادەنيەتتانۋشى
ارقالىق
«انا ءتىلى».
