Óz urpaǵyna jeti atasyn úıretý atadan balaǵa jalǵasyp kele jatqan qazaqtyń tárbıelik dástúri ekeni barshaǵa aıan. Munyń qandastyq jaǵynan alǵanda úlgi bolarlyq zor qyzmeti men mańyzyn halqymyz erte túsingen jáne ony berik ustanyp kelgen. Endi osy qaǵıdanyń tereń tamyryna kóz jiberip kóreıik.
Birinshiden, jeti ata tártibi týystyq, aǵaıyndyq birlikti, yntymaqty ustana otyryp, bir aýyl, bir baýyr bolyp ómir súrgen. Bir rýdyń adamdary osy kúnge deıin bir jerde mekendep kele jatyr.
Ekinshiden, jeti ataǵa deıingi týys-týǵandardyń turmys-tirshiligi de, kúnkórisi de, turǵan jer, sýy da, óris, qonys, jaılaýy da qysy-jazy qatar nemese birge bolady. Qıyndyqta bir-birine demeýshi, qamqorshy-pana, qýanyshty da, renish-qaıǵyny da birge kóterip bólisedi. «Týysy birdiń – ýysy bir» degen sóz osydan shyqqan.
Úshinshiden, bir atadan taraǵan týystar men jas urpaqtar birin-biri jaqsy tanıdy. Aǵaly-inili, apaly-sińili degendeı, syılastyqta, baýyrmaldyqta birge ósedi. Mundaı týys-týǵan, jaqyn-jýyqtar arasynda orynsyz janjal, urlyq-qarlyq, barymta, zorlyq-zombylyq sııaqty jat ister bolmaıdy. Óıtkeni tártip boıynsha týystar bir-biriniń malyn urlamaıdy. Kerisinshe, syrttaı qamqorshy bolyp, jaqyn-jýyqtarynyń mal-janyna kóz salyp júredi. Ákeler men analar bir kindikten shyqqan perzentterin el, rý namysyn qorǵaıtyn erjúrek, qaıyrymdy, qanshyl, uıymshyl, baýyrmal etip tárbıeleıdi. «Qanyna tartpaǵannyń qary synsyn» dep qatty aıtatyny taǵy bar.
Jeti ata uǵymynda aǵaıyn arasyndaǵy úzilmes birlik, buzylmas tektik tárbıe-tálimi óte zor jáne bul ádemi, utymdy tásildermen jasalǵan. Endi osy jeti ata shejiresine kim jatady? Bul týraly ártúrli oılar men boljamdar, talas-pikirler gazet-jýrnaldarda da, basqa ortada da týyndap otyr. Munyń bir ókinishtisi, sol pikirler arqyly qate uǵymdar men oı-túıinderdiń baıybyna tereń boılamaı aıta salýshylyq pen qatelikter baspasózderden de, oqýlyqtardan da jıi kórinip qalady. Týra aıtý kerek, bul – burynǵy arýaqty ata-babalarymyz bekitip, aıtyp, dáleldep, naqty tujyrymdap, ǵasyrdan-ǵasyrǵa aıqyndap salyp ketken sara jol. Bul – buljymaıtyn tártip qaǵıdasy. Jeti ata uǵymy jańa zań jobasy emes, ejelden qalyptasqan qanatty qaǵıda, sanaǵa sińgen ósıet, ónege mektebi, ata saltymyz. Keıbir avtorlar osy dástúrdi basqasha túsindirmekshi bolyp jáne ózderiniń bilmeıtindigimen qoımaı, ózgelerdi (ásirese, jastardy) de shatastyryp júr. Taǵy bir ókinishtisi, osy jeti ata týraly oıǵa qonbaıtyn qate ári teris túsinikter mektep oqýlyqtary men gazet-jýrnaldar betinde jıi kórinis tabady. Mysaly, respýblıkalyq ǵylymı-ádistemelik «Mekteptegi merekeler» atty jýrnalda (№3. 2009 j. 41-bette) «Halyq tárbıesi – asyl qazyna» taqyrybymen berilgen maqalada (avtory B.Júzbaeva) jeti ata júıesi «ata, bala, nemere, shóbere, shópshek, nemene, týajat» dep tizbekteledi. Munda áke degen joq. Mektepterge jańadan engizilip jatqan «Ózin-ózi taný» oqýlyǵynda (2-synyp. Almaty, 2009 j. 81-bette): 1. Ata. 2. Áke. 3. Bala. 4. Nemere. 5. Shóbere. 6. Shópshek. 7. Nemene dep kórsetilgen.
Bul da – qate. Eger ulttyq tárbıe men halyqtyq asyl qazynamyzdy otbasynan, mektepten bastap úıretýimiz qajet bolsa, endi qatelik osy jerlerden bastalsa, ony qashan, qalaı túzetpekpiz? Demek, qolǵa alynyp otyrǵan oqýlyqtarymyz ben oqý-úıretý isin durystap alǵanymyz jón. Osyndaı qatelik «Qazaq tili sabaqtary» (Avtory N.Berikov, «Ana tili» baspasy, 1994 j. 73-bet) dep atalatyn jınaqtyń «Shejire – qasterli qazynamyz» degen bóliminde ketken.
Dástúr, saltymyzdy ulyqtaý maqsatymen ótken jyl aıaǵynan beri shyǵyp jatqan «Dástúr» atty jaqsy jýrnalymyzdyń osy taqyrypta áńgime qozǵap jáne ony múldem qate taratyp jazǵanyna ókinemin (Óıtkeni men osy jýrnaldyń aqyldastar alqasynyń múshesimin). Osy jýrnaldyń 2010 j. №6, 7- sanyndaǵy 2-3-bette jeti ata «1. Balań. 2. Nemereń. 3. Shóbereń. 4. Shópshek. 5. Nemene. 6. Júrejat. 7. Týajat» dep taratqan. Árıne, bul da durys emes. Anyǵyn aıtar bolsaq, munyń bári de qate. Eń qıyny ári aýyry, osylaısha jazyp otyrǵandar ózderiniń bilmegendigimen ǵana qoımaı, keıingi jas urpaqtardy shatastyrady.
Jeti ata shejiresin kóbinese otbasynda, balabaqshada úıretý, oqytý kerek dep aıtylyp jatady. Biraq sol balabaqshadaǵy tárbıeshiniń ózi teris úıretip jatsa, ne deımiz? Saryaǵash qalasyndaǵy №2 «Er Tóstik» balabaqshasynyń tárbıeshisi «Ǵajaıyp álemi» degen maqalasynda «Jeti ata: ata, áke, bala, nemere, shóbere, shópshek, nemene» dep úıretipti («Otbasy jáne balabaqsha», №6. 2008 j. 43-bet). Osy kórsetilgen gazet-jýrnaldaǵydaı bolsa, bir ǵasyrda 4 urpaq ósedi dep eseptesek, jeti atany bilý úshin ár adam keminde 175 jasqa kelýi kerek. Al ol jasqa jetetin adam bar ma? Árıne, joq. Sonda bizge halyq aıtqan jeti atamyzdy bilý tipti múmkin emes. Joǵarydaǵy aıtylǵan jeti ata taratý jolynyń qateligi osydan-aq kórinip turǵan joq pa?
Mundaı pikirlerdi aıtqanda árkim belgili bir uǵymǵa nemese dáleldi dáıekterge, Tóle, Qazybek, Áıteke syndy aýzy dýaly bıler sózine júgingeni jón emes pe? Biz áńgimelep otyrǵan jeti ata ult tarıhy men tárbıesinde júzdegen, myńdaǵan jyldar boıy qalyptasqan uly uǵym emes pe? Joǵarydaǵy avtorlar ózderi kórsetken derekti qaıdan, kimnen alǵandyǵyn bile almaı otyrmyz jáne olar oǵan silteme jasamaǵan.
Qazaq halqy tilge, ár sózge mán bergen, sondyqtan da olar ataly sózge toqtaǵan.
Olaı bolsa, áńgime etip otyrǵan taqyrypta «ata» degen sóz bar. Iaǵnı bul «ata-baba» degen uǵymdy kórsetip, taıǵa tańba basqandaı, soqyrǵa taıaq ustatqandaı aıtyp tur. Al bala, nemere, shóbere degen atamyz emes, urpaǵymyz.Sóz jeti urpaq emes, jeti ata týraly bolyp otyr ǵoı. Olaı bolsa, jeti ata shejiresi ózimizge deıingi ata-babalarymyzdan bastap taratylady. Iaǵnı: 1. Óziń. 2. Áke. 3. Ata. 4. Arǵy ata. 5. Baba. 6.Túp ata. 7. Tek ata. Ras, bul ataýlar keı jerlerde basqasha aıtylýy da múmkin. Biraq, qalaı degenmen de, jeti ata joly osylaısha taratylatyn burynǵy bı, sheshender aıtyp ketkeni – aqıqat shyndyq.
Buǵan qazirgi jón, shejire biletin qarııalar da dál jaýap bere alady. Burynǵylar jón surasqanda «Ata tegiń kim?» – dep suraıtyny, mine, osydan shyqqan.
«Jeti atasyn bilgen ul
Jeti jurttyń qamyn jer.
Jeti atasyn bilmegen
Qulaǵy men jaǵyn jer», – degen júıeli sóz kóp maǵynany bildiredi. Sondyqtan da bizdiń ata-babalarymyz óz urpaqtaryna jeti atasynyń aty-jónin, atamekenin, óz rýynan shyqqan belgili batyr, bı, jaqsylardyń esimin aıtyp, úıretip otyrǵan. Bul joldy qazaqtyń aıaýly ári bilimdar perzenti Dinmuhamed Qonaev ta ustanǵan. Óziniń «Aqıqattan attaýǵa bolmaıdy» atty kitabynda («Sanat» baspasy, 1994 j.) bylaı degen: «Al endi ózime deıingi jeti atamdy qýalap aıtsam bylaı: Jolyn-Nurmambet-Azynabaı-Qonaı-Jetibaı-Jumabaı-Meńliahmet-Dinmuhamed» (13-14-bet). Basqa biletinder de, mysaly, Sábıt Muqanov ta osylaı taratqan, osyǵan toqtaǵan. Al buǵan biz nege toqtamaı júrmiz?
Ata-babalarymyz jeti ataǵa deıin qan aralastyrmaıdy, týystyq qalypty buzbaıdy. Segizinshi atadan bastap jańa rý atyn belgileıdi. Bul úshin sol atanyń aqsaqaldary men bıleri, el aǵalary rý múshelerin shaqyryp, boz bıe soıyp batalasyp, osymen jeti ataǵa tolyp, budan bylaı qyz alysyp, qyz berisetin qudalyqqa ruqsat etetin jol ashady. Bul dástúr – tekti, deni saý, taza urpaq ósýiniń kepili. Osyndaı tekti urpaq ósirý tárbıesin burynǵylar erteden-aq bilgen jáne ony qatty qadaǵalap otyrǵan.
Sóz reti kelgende aıta keteıik, qazaqta «júrejat, týajat» degen týystyq ataýlar bar. Muny bireýler jeti ata balasyna telip júr. Bul jerde «jat» degen sózge mán berý kerek. Ult tárbıesine zer salsaq, urpaq burynǵy ata-babalaryn jat sanamaıdy. Arǵyn Shaqshaq Jánibek urpaqtary 10 atadan assa da batyrdy arǵy atalarymyz dep maqtan tutady. Eger osyǵan toqtaıtyn bolsaq, anyǵynda, «týajat» – qyzdan taraıtyn urpaq. Ol bylaı taralady: jıen-jıenshar, kógenshar, degenshar, júrejat, týajat. Mysaly, ár azamat óz naǵashysyn, ákesiniń naǵashysyn biledi de, odan arǵysyn bilmeıdi. Osyǵan sáıkes «kógenshar», «degenshar» degen ataýlar da umytylǵan. Odan týǵandar júre-júre jat nemese týa jat bolyp týady. Muny burynǵy shejire, sóz, jón biletin qazyna qarttar aıtyp ketken.
Mine, biz jeti ataǵa baılanysty jáne onyń qalaı taratylatynyn burynǵylardyń aıtyp qaldyrǵan ónegeli sózderine saı jazyp otyrmyz.
Seıit Kenjeahmetuly, jazýshy,
etnograf, mádenıettanýshy
Arqalyq
«Ana tili».
