قازاق حالقى ۇرپاعىنىڭ تاربيەسىنە اسا ءمان بەرگەن. بالانىڭ جامان ادەتتى بويىنا سىڭىرمەي وسۋىنە، ادال ازامات بولىپ ەرجەتۋىنە اتا-انا، اعايىن-تۋعاندى بىلاي قويىپ، اۋىل بولىپ اتسالىسقان. قازاقتىڭ كەز كەلگەن بالاسى وبال-ساۋاپتى جاسىنان تۇسىنگەن. قازاق بالاسى كىشكەنتايىنان اينالاسىنا قولعابىسىن تيگىزىپ، ۇلكەننىڭ ءسوزىن ەكى ەتپەۋگە داعدىلانعان. ۇلكەندەرىمىز بالانى ۇرىپ-سوعىپ، ۇرسىپ-زەكىپ ەمەس، جول سىلتەپ، ءجون كورسەتىپ تاربيەلەگەن. ۇلكەننەن ونەگە كورمەگەن بالادا ۇلاعات بولمايتىنىن عاسىرلار بويى ۇرپاعىنا قالىپتاستىرىپ كەتكەن. بۇگىنگى اڭگىمەمىز دە تاربيەنىڭ ءبىر تارماعىنا جاتاتىن تىيىم جايلى بولماق…
استىڭ ءدامىن كىرگىزەر تۇزدان اينالايىن…
نان مەن تۇزدى باسقا ۇلتتار دا قادىرلەيدى. ايتالىق، ورىس حالقى قۇرمەتتى قوناعىنىڭ الدىنان نانى مەن تۇزىن كوتەرىپ شىعادى. بۇعان كوپتەپ مىسال كەلتىرۋگە بولادى. ال ءبىزدىڭ قازاقتا «ءدام-تۇز» دەيتىن ۇلكەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن ءسوز بار، ياعني ناننان كەيىنگى ارداقتالاتىن قاسيەتتى ءدام — تۇز بولىپ سانالادى. نان سياقتى تۇزسىز دا ەشبىر تاماقتىڭ ءدامى بولمايدى. تۇزسىز تاماقتى ءسۇيسىنىپ جەۋ مۇمكىن ەمەس. تۇزدىڭ قۇرامىندا دا ادام اعزاسىنا قاجەتتى قانشاما زات بار.
«دامدەس، تۇزداس بولدىق»، «ءدام-تۇزداس بولعان جاقىنىم ەدى…» دەپ جاتامىز. «ءدام-تۇزدان اتتامايتىن ازامات…» دەگەندى دە ەستيمىز. كوردىڭىز بە، ازاماتتىڭ ادالدىعىن، ىستەگەن ءىسىن، ادامگەرشىلىگىن، ياعني جولداسقا ادال، اينالاسىنا ءادىل ادامداردى ءبىر اۋىز سوزبەن-اق وسىلاي ماقتايمىز. اعايىن-تۋعاندى بىلاي قويعاندا، قوڭسى وتىرعان كورشىسىنىڭ ۇيىنە كەپ جاتقان قوناقتى «ۇيىمىزدەن ءدام تاتىپ كەتىڭىزدەر…» دەپ ارنايىلاپ شاقىرىپ جاتاتىن قوناقجاي حالىقپىز. «ءدام ايداپ كەلىپ قالدىق»، «ءدام تارتسا، بارامىز عوي…» دەپ جاتامىز. قازاق — ءدام-تۇزعا ەرەكشە قارايتىن قازانى وتتان تۇسپەگەن، تورىنەن قوناعى ارىلمايتىن مەيماندوس حالىق.
«تۇزدى باسپا»، «تۇزدى توكپە»، «تۇزدى شاشپا» دەيمىز. مۇنى كىم-كىمدە بولسا بالا جاسىنان ەستىپ كەلەدى. كەز كەلگەن ادام بالالارى مەن نەمەرەلەرىنە ۇنەمى ەسكەرتىپ، ايتىپ تا ءجۇر. تۇزدى بىلعانىش جەرگە قويۋعا بولمايدى. قاتتى ارالاسىپ، جاقسى قارىم-قاتىناستا جۇرگەن ادام شاڭىراققا قاستاندىق جاساعاندا، كوڭىلىن قالدىرعاندا ءۇي يەسى شىداي الماي، «ءدام-تۇزىم ۇرسىن» دەپ جاتادى. بۇل — قازاقتاعى وتە ۇلكەن قيىن قارعىستاردىڭ ءبىرى. سونى جانى كۇيگەندىكتەن عانا ايتادى. ويتكەنى قازاق ءدام-تۇزدان اتتاماۋعا تىرىسادى.
«تۇزدى توكپە» دەيتىن ۇلكەندەر
ايتپاي كەتۋگە بولمايتىن تاعى ءبىر وقيعا ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە قالالى جەرلەردە قىستىڭ كۇنى ادامدار جۇرەتىن اياقجولداعى (تروتۋار) مۇزدى ەرىتۋ ءۇشىن تۇز توگەتىن ەدى. «اجەلەرىمىز «تۇزدى توكپە» دەگەندى قۇلاعىمىزعا ءسىڭىرىپ وسىرمەپ پە ەدى…» دەگەن وي مازالايتىن مۇنى كورگەندە. شاشىپ تاستاعان تۇزدى باسپاۋ ءۇشىن بارىنشا اياقجولدىڭ جيەگىمەن، شەتىمەن جۇرۋگە تىرىسىپ، قاتتى قورقاتىن ەدىم. ويتكەنى ۇلكەندەردىڭ تىيىم ءسوزى ءبىزدىڭ جاسىمىزداعى ادامداردىڭ قانىنا ابدەن سىڭگەن. كونەكوز قارتتار «بۇل كەسىر بولادى»، «ادامداردى جوقشىلىققا اكەلەدى» دەپ ءتۇسىندىرۋشى ەدى «تۇزدى توكپە» دەگەننىڭ استارىن. تۇزدى توگۋدىڭ، تۇزدى باسۋدىڭ، تۇزعا قيانات جاساۋدىڭ سوڭى ادامداردى تارشىلىققا اكەلەتىنىن ۇلكەندەر ۇنەمى ايتىپ وتىراتىن. وسىنىڭ بارلىعى سوناۋ 90-جىلدارداعى قيىنشىلىق كورگەن كەزىمىزدە مەنىڭ ەسىمە ءجيى تۇسەتىن ەدى. «مىڭداعان ادام سول كەزدە تۇزدى باسىپ جۇردىك… بۇل — سول تۇز باسقانىمىزدىڭ كەسىرى…» دەپ ويلاۋشى ەدىم. الماتىدا سول 90-جىلدارداعى اۋىرتپاشىلىقتى باستان وتكەرمەگەن وتباسى كەمدە-كەم بولدى. مۇنىڭ سەبەبىن «ەكونوميكالىق قيىندىق» نەمەسە باسقا دەپ تۇسىندىرگەنىمەن، ۇلى كۇشتىڭ قۇدىرەتىنە شەك جوق قوي. ءبىزدىڭ كەسىرلىگىمىزدى جاراتقان يەمىز ۋاقىت وتە كەلە كوزىمىزگە كورسەتتى. قالاي دەسە دە، مۇندا ءبىر تىلسىم بايلانىستىڭ بارى راس. ويتكەنى حالىق قينالىپ كەتتى. قولداعى جينالعان قورى تاۋسىلدى، ال جاڭا دۇنيە — تاپشى، جوق بولاتىن. قالاي ايتساق تا، سول جىلدارى نان مەن تۇزدى باسىپ كەلگەن قالانىڭ حالقىنا زاۋال كەلدى. وزگەنىڭ قالاي ويلايتىنىن بىلمەيمىن ءارى وزگە ءۇشىن جاۋاپ بەرمەيمىن، بىراق ءوز باسىم وسىعان سەنەم. ناندى تەپتىك، تۇزدى باسىپ جۇردىك — اقىرى اياعىندا قاسيەتتى استى قادىرلەمەگەنىمىزدىڭ زاۋالىن كوردىك. ءار نارسەنىڭ قايتارىمى بولادى دەگەن وسى ەمەس پە؟! بىزگە جوعارى جاقتاعى ۇلى كۇش بەلگىنى وسىلاي بەردى. وكىنىشتىسى، وسىعان ءمان بەرمەيمىز، استارىنا ۇڭىلگىمىز كەلمەيدى.
تىيىم — جوققا سەنۋ ەمەس…
قازىردىڭ وزىندە قايتادان ىسىراپشىلىققا كەڭىنەن جول بەرىپ ءجۇرمىز. بۇگىندە، قۇدايعا شۇكىر، نە كوپ، توي كوپ. تويدىڭ بولعانى جاقسى. توي دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى — «تاماققا توي» ەمەس، «كوڭىلگە توي»، «دوس-جاراننىڭ كوڭىلىنە توي» دەگەن ءسوز. بىراق وسىنداي تويلارداعى شەكتەن شىققان ىسىراپشىلدىق جايلى ويلانىپ كوردىك پە… تەك بايلىقتى، بارلىقتى كورسەتۋ ءۇشىن ۇستەلدىڭ ءۇستى مايىسقانشا اسقا تولتىرامىز. ال ادام قانشا ءىشىپ-جەيدى دەيسىز؟ ونىڭ ءىشىپ-جەۋ مۇمكىندىگى دە شەكتەۋلى ەمەس پە؟! ءبىر عانا تويدا استا-توك تاعام ءتۇرىنىڭ كوپتىگى سونشا، كەيبىر ءدامنىڭ شەتى بۇزىلماعان كۇيى داستارقاندا قالادى. ونىڭ بارلىعى، شىنداپ كەلگەندە، قوقىسقا تاستالادى عوي. نان مەن تاماقتىڭ كوپتەپ تاستالاتىنىن كەز كەلگەن مەيرامحانا جانىنداعى قوقىس سالاتىن ارنايى جاشىكتەردەن بايقاۋعا بولادى.
ۇلكەن شاڭىراقتى ۇستاپ وتىرعاندىقتان بىزگە دە قوناق كوپ كەلەدى. ءوز باسىم ۇستەلدى تولتىرۋعا تىرىسپايمىن. كەرىسىنشە كەلگەن مەيمان ءسۇيسىنىپ ءدام الاتىنداي تاعام قويۋعا بارىمدى سالام. ال ءتىپتى قالىپ بارا جاتقان استىڭ قالدىقتارىن مۇمكىندىگىنشە قوقىسقا تاستاماۋعا تىرىسامىن. ءدامنىڭ كيەسى بار ەكەنىن، ىسىراپشىلىقتىڭ زيان ەكەنىن مۇمكىندىگىنشە كەلىنىمە دە، نەمەرەلەرىمە دە ايتىپ وتىرامىن. «ۇلكەننەن — ۇلاعات» دەپ جاتامىز، مەن ەلگە ءجون كورسەتۋدەن اۋلاقپىن، بىراق ءوز بىلگەنىمدى بالالارىما ۇيرەتۋگە مىندەتتىمىن.
ءبىز ناندى ۇيدە پىسىرەمىز. كەلىنىم دە — سولاي، نانىن ۇيدە ءوزى پىسىرەدى. ول دا ناننىڭ ۋاعىن جەرگە شاشپاۋعا بالالاردى ءاردايىم ۇيرەتىپ وتىرادى. ويتكەنى ولار مەنەن كورگەنىن ىستەيدى. ال تاربيەنىڭ ۇلكەنى — بالاعا الدىمەن ءوزىڭ كورسەتۋ بولىپ تابىلادى. بالا كورگەنىن ىستەيدى. ولاي بولاتىن بولسا، ءبۇتىن تاعامعا اس دەپ قاراپ، قالدىعىن قالاي بولسا، سولاي قوقىسقا تاستاۋ — كۇنا.
ەرتەڭگى كۇنى ۇرپاعىنىڭ ءدام-تۇزدى اياققا باسىپ، كەسىرى ماڭدايلارىنا ءتيىپ، قيىنشىلىعىن كورمەس ءۇشىن ۇلكەندەردىڭ قاي-قايسىسى بولسىن ايتىپ-ءتۇسىندىرىپ وتىرۋعا مىندەتتى دەپ ويلايمىن. ءتىپتى كەي جاعدايدا استىڭ قالدىعىن توڭازىتقىشقا سالىپ، جەر ۇيدە تۇراتىن يتتەرى بار تانىستاردىكىنە اپارعان اناعۇرلىم ساۋاپ دەر ەم.
ءدامنىڭ كيەسىنەن قورقاتىن ءار ادام وسىنى ادەتكە اينالدىرسا، كۇندەلىكتى قوقىسقا كەتىپ جاتقان ءبىر جاپىراق ناننىڭ كيەسى بار ەكەنىن ۇمىتپاسا ەكەن. مۇنىڭ ءبارى اينالىپ كەلگەندە ادامدى رەتتىلىككە، يماندىلىققا ۇيرەتەدى. استى قادىرلەي بىلۋگە الىپ كەلەدى. قازاقتىڭ تىيىم سوزدەرىندە ەتيكالىق، ەستەتيكالىق، ادامگەرشىلىك، ادەپتىلىك، يماندىلىق، تابيعاتتى قورعاۋ — وسىنىڭ بارلىعى، ياعني تۇرمىس-تىرشىلىكتىڭ، قام-قارەكەتتىڭ بارلىق سالاسى جان-جاقتى قامتىلعان. ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ وزىندە قانشاما ءمان-ماعىنا بار. تىيىم دەگەن جوققا سەنۋ نەمەسە ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ عانا شىعارعانى ەمەس. مۇنىڭ استارىندا ۇلكەن تاربيە جاتىر…
اڭگىمەلەسكەن
ايگۇل بولاتحانقىزى،
«ايقىن».
