Qazaq halqy urpaǵynyń tárbıesine asa mán bergen. Balanyń jaman ádetti boıyna sińirmeı ósýine, adal azamat bolyp erjetýine ata-ana, aǵaıyn-týǵandy bylaı qoıyp, aýyl bolyp atsalysqan. Qazaqtyń kez kelgen balasy obal-saýapty jasynan túsingen. Qazaq balasy kishkentaıynan aınalasyna qolǵabysyn tıgizip, úlkenniń sózin eki etpeýge daǵdylanǵan. Úlkenderimiz balany uryp-soǵyp, ursyp-zekip emes, jol siltep, jón kórsetip tárbıelegen. Úlkennen ónege kórmegen balada ulaǵat bolmaıtynyn ǵasyrlar boıy urpaǵyna qalyptastyryp ketken. Búgingi áńgimemiz de tárbıeniń bir tarmaǵyna jatatyn tyıym jaıly bolmaq…
Astyń dámin kirgizer tuzdan aınalaıyn…
Nan men tuzdy basqa ulttar da qadirleıdi. Aıtalyq, orys halqy qurmetti qonaǵynyń aldynan nany men tuzyn kóterip shyǵady. Buǵan kóptep mysal keltirýge bolady. Al bizdiń qazaqta «dám-tuz» deıtin úlken uǵymdy bildiretin sóz bar, ıaǵnı nannan keıingi ardaqtalatyn qasıetti dám — tuz bolyp sanalady. Nan sııaqty tuzsyz da eshbir tamaqtyń dámi bolmaıdy. Tuzsyz tamaqty súısinip jeý múmkin emes. Tuzdyń quramynda da adam aǵzasyna qajetti qanshama zat bar.
«Dámdes, tuzdas boldyq», «dám-tuzdas bolǵan jaqynym edi…» dep jatamyz. «Dám-tuzdan attamaıtyn azamat…» degendi de estımiz. Kórdińiz be, azamattyń adaldyǵyn, istegen isin, adamgershiligin, ıaǵnı joldasqa adal, aınalasyna ádil adamdardy bir aýyz sózben-aq osylaı maqtaımyz. Aǵaıyn-týǵandy bylaı qoıǵanda, qońsy otyrǵan kórshisiniń úıine kep jatqan qonaqty «úıimizden dám tatyp ketińizder…» dep arnaıylap shaqyryp jatatyn qonaqjaı halyqpyz. «Dám aıdap kelip qaldyq», «dám tartsa, baramyz ǵoı…» dep jatamyz. Qazaq — dám-tuzǵa erekshe qaraıtyn qazany ottan túspegen, tórinen qonaǵy arylmaıtyn meımandos halyq.
«Tuzdy baspa», «tuzdy tókpe», «tuzdy shashpa» deımiz. Muny kim-kimde bolsa bala jasynan estip keledi. Kez kelgen adam balalary men nemerelerine únemi eskertip, aıtyp ta júr. Tuzdy bylǵanysh jerge qoıýǵa bolmaıdy. Qatty aralasyp, jaqsy qarym-qatynasta júrgen adam shańyraqqa qastandyq jasaǵanda, kóńilin qaldyrǵanda úı ıesi shydaı almaı, «dám-tuzym ursyn» dep jatady. Bul — qazaqtaǵy óte úlken qıyn qarǵystardyń biri. Sony jany kúıgendikten ǵana aıtady. Óıtkeni qazaq dám-tuzdan attamaýǵa tyrysady.
«Tuzdy tókpe» deıtin úlkender
Aıtpaı ketýge bolmaıtyn taǵy bir oqıǵa esime túsip otyr. Keńes ókimetiniń kezinde qalaly jerlerde qystyń kúni adamdar júretin aıaqjoldaǵy (trotýar) muzdy eritý úshin tuz tógetin edi. «Ájelerimiz «tuzdy tókpe» degendi qulaǵymyzǵa sińirip ósirmep pe edi…» degen oı mazalaıtyn muny kórgende. Shashyp tastaǵan tuzdy baspaý úshin barynsha aıaqjoldyń jıegimen, shetimen júrýge tyrysyp, qatty qorqatyn edim. Óıtkeni úlkenderdiń tyıym sózi bizdiń jasymyzdaǵy adamdardyń qanyna ábden sińgen. Kónekóz qarttar «bul kesir bolady», «adamdardy joqshylyqqa ákeledi» dep túsindirýshi edi «tuzdy tókpe» degenniń astaryn. Tuzdy tógýdiń, tuzdy basýdyń, tuzǵa qııanat jasaýdyń sońy adamdardy tarshylyqqa ákeletinin úlkender únemi aıtyp otyratyn. Osynyń barlyǵy sonaý 90-jyldardaǵy qıynshylyq kórgen kezimizde meniń esime jıi túsetin edi. «Myńdaǵan adam sol kezde tuzdy basyp júrdik… Bul — sol tuz basqanymyzdyń kesiri…» dep oılaýshy edim. Almatyda sol 90-jyldardaǵy aýyrtpashylyqty bastan ótkermegen otbasy kemde-kem boldy. Munyń sebebin «ekonomıkalyq qıyndyq» nemese basqa dep túsindirgenimen, uly kúshtiń qudiretine shek joq qoı. Bizdiń kesirligimizdi Jaratqan ıemiz ýaqyt óte kele kózimizge kórsetti. Qalaı dese de, munda bir tylsym baılanystyń bary ras. Óıtkeni halyq qınalyp ketti. Qoldaǵy jınalǵan qory taýsyldy, al jańa dúnıe — tapshy, joq bolatyn. Qalaı aıtsaq ta, sol jyldary nan men tuzdy basyp kelgen qalanyń halqyna zaýal keldi. Ózgeniń qalaı oılaıtynyn bilmeımin ári ózge úshin jaýap bermeımin, biraq óz basym osyǵan senem. Nandy teptik, tuzdy basyp júrdik — aqyry aıaǵynda qasıetti asty qadirlemegenimizdiń zaýalyn kórdik. Ár nárseniń qaıtarymy bolady degen osy emes pe?! Bizge joǵary jaqtaǵy Uly kúsh belgini osylaı berdi. Ókinishtisi, osyǵan mán bermeımiz, astaryna úńilgimiz kelmeıdi.
Tyıym — joqqa sený emes…
Qazirdiń ózinde qaıtadan ysyrapshylyqqa keńinen jol berip júrmiz. Búginde, Qudaıǵa shúkir, ne kóp, toı kóp. Toıdyń bolǵany jaqsy. Toı degen sózdiń ózi — «tamaqqa toı» emes, «kóńilge toı», «dos-jarannyń kóńiline toı» degen sóz. Biraq osyndaı toılardaǵy shekten shyqqan ysyrapshyldyq jaıly oılanyp kórdik pe… Tek baılyqty, barlyqty kórsetý úshin ústeldiń ústi maıysqansha asqa toltyramyz. Al adam qansha iship-jeıdi deısiz? Onyń iship-jeý múmkindigi de shekteýli emes pe?! Bir ǵana toıda asta-tók taǵam túriniń kóptigi sonsha, keıbir dámniń sheti buzylmaǵan kúıi dastarqanda qalady. Onyń barlyǵy, shyndap kelgende, qoqysqa tastalady ǵoı. Nan men tamaqtyń kóptep tastalatynyn kez kelgen meıramhana janyndaǵy qoqys salatyn arnaıy jáshikterden baıqaýǵa bolady.
Úlken shańyraqty ustap otyrǵandyqtan bizge de qonaq kóp keledi. Óz basym ústeldi toltyrýǵa tyryspaımyn. Kerisinshe kelgen meıman súısinip dám alatyndaı taǵam qoıýǵa barymdy salam. Al tipti qalyp bara jatqan astyń qaldyqtaryn múmkindiginshe qoqysqa tastamaýǵa tyrysamyn. Dámniń kıesi bar ekenin, ysyrapshylyqtyń zııan ekenin múmkindiginshe kelinime de, nemerelerime de aıtyp otyramyn. «Úlkennen — ulaǵat» dep jatamyz, men elge jón kórsetýden aýlaqpyn, biraq óz bilgenimdi balalaryma úıretýge mindettimin.
Biz nandy úıde pisiremiz. Kelinim de — solaı, nanyn úıde ózi pisiredi. Ol da nannyń ýaǵyn jerge shashpaýǵa balalardy árdaıym úıretip otyrady. Óıtkeni olar menen kórgenin isteıdi. Al tárbıeniń úlkeni — balaǵa aldymen óziń kórsetý bolyp tabylady. Bala kórgenin isteıdi. Olaı bolatyn bolsa, bútin taǵamǵa as dep qarap, qaldyǵyn qalaı bolsa, solaı qoqysqa tastaý — kúná.
Erteńgi kúni urpaǵynyń dám-tuzdy aıaqqa basyp, kesiri mańdaılaryna tıip, qıynshylyǵyn kórmes úshin úlkenderdiń qaı-qaısysy bolsyn aıtyp-túsindirip otyrýǵa mindetti dep oılaımyn. Tipti keı jaǵdaıda astyń qaldyǵyn tońazytqyshqa salyp, jer úıde turatyn ıtteri bar tanystardikine aparǵan anaǵurlym saýap der em.
Dámniń kıesinen qorqatyn ár adam osyny ádetke aınaldyrsa, kúndelikti qoqysqa ketip jatqan bir japyraq nannyń kıesi bar ekenin umytpasa eken. Munyń bári aınalyp kelgende adamdy rettilikke, ımandylyqqa úıretedi. Asty qadirleı bilýge alyp keledi. Qazaqtyń tyıym sózderinde etıkalyq, estetıkalyq, adamgershilik, ádeptilik, ımandylyq, tabıǵatty qorǵaý — osynyń barlyǵy, ıaǵnı turmys-tirshiliktiń, qam-qarekettiń barlyq salasy jan-jaqty qamtylǵan. Bir aýyz sózdiń ózinde qanshama mán-maǵyna bar. Tyıym degen joqqa sený nemese bizdiń ulttyń ǵana shyǵarǵany emes. Munyń astarynda úlken tárbıe jatyr…
Áńgimelesken
Aıgúl BOLATHANQYZY,
«Aıqyn».
