ادەتتە ءۇيدىڭ تۇڭعىشى ۇيلەنىپ، دۇنيەگە ءسابي كەلگەندە، اتاسى مەن اجەسى نەمەرەنى باۋىرىنا سالىپ جاتادى. ءتىپتى وزدەرىنىڭ بالاسى قىلىپ «مەنشىكتەپ» الاتىن اتا-اجەلەر جەتەرلىك. بالانىڭ تۋعان اتا-اناسى دا «اتاسىنىڭ بالاسى»، «اجەسىنىڭ بالاسى» دەپ اتا مەن اجەگە قاراي يكەمدەيدى. سونىمەن، تۇڭعىش بالا كىمدىكى؟ باۋىرىنا سالۋدىڭ پايداسى قانداي؟ بۇگىندە بۇل ءداستۇر ساقتالعان با؟ اتا مەن اجە تاربيەسىن كورگەن بالانىڭ ەرەكشەلىگى نەدە؟ بۇل جايىندا زەينەپ اپايدىڭ اڭگىمەسىن تىڭداساق…
بالا — بالىم، بالامنىڭ بالاسى — جانىم
قانداي حالىقتىڭ بولسىن وزىنە ءتان وزگەدەن ەرەكشەلەندىرىپ تۇراتىن سالت-داستۇرلەرى، داعدىلارى بار. باۋىرىنا سالۋ دەگەن بىزبەن قاتار ءومىر ءسۇرىپ جاتقان حالىقتاردىڭ ىشىندە تەك قازاققا عانا ءتان. ارينە، وزگە ۇلتتار دا نەمەرەلەرىنە قامقورلىق كورسەتەدى، باعادى، قارايدى.
ال قازاقتىڭ ەرەكشەلىگى سول، تۇڭعىش نەمەرەنى مىندەتتى تۇردە اتاسى مەن اجەسى باۋىرىنا سالعان. ول سول ءۇيدىڭ كەنجەسى بولىپ وسەدى. بۇل، ءبىر جاعىنان، «ون ۇشتە وتاۋ يەسى» بولعان جاس وتباسىنا دەگەن قامقورلىق بولسا كەرەك. ەكىنشىدەن، بالانى تاربيەلەۋدە وزدەرى ءالى جاس ۇل مەن كەلىننىڭ تاجىريبەسىنىڭ ازدىعىن بىلگەندىكتەن دە نەمەرەنى باۋىرىنا سالعان، ياعني باۋىرىنا سالۋ — نەمەرەنى ۋىزىنا جاريتىنداي ەتىپ تاربيەلەۋگە اتسالىسۋ. ويتكەنى اتا مەن اجە — كوپتى كورگەن، ءومىردىڭ تالاي بەلەستەرىنەن وتكەن، جاقسىلى-جاماندى ءومىر كەشكەن تاجىريبەسى مول ادامدار. اتا-اجە تاربيەلەگەن بالانىڭ، بىرىنشىدەن، ءتىلى ەرتە شىعادى. سەبەبى ۇلكەن كىسىلەر ءاربىر ءسوزدى انىق ايتادى، بالامەن ۇلكەن ادامشا سويلەسەدى. بالا جۇرە باستاعاننان-اق وزدەرىمەن ۇنەمى ەرتىپ جۇرەتىن بولعان. بالا كىشكەنتايىنان ۇلكەندەردىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ وسەدى.
ۇنەمى ۇلكەندەردىڭ قاسىندا جۇرەتىندىكتەن، بالا اتاسى مەن اجەسىنىڭ تەڭ تۇستارىن «پالەنشە اتام»، «تۇگەنشە اجەم» دەپ سولاردىڭ بارلىعىن وڭدەپ-تۇستەپ، كىمنىڭ كىم ەكەنىن ءبىلىپ، تۋىسقانىن تانىپ وسەدى. بالا اكە-شەشەسىن ءبىلىپ تۇرسا دا، «اتامنىڭ بالاسىمىن»، «اجەمنىڭ بالاسىمىن» دەپ ءجون سۇراعاندارعا اتا-اجەسىنىڭ اتتارىن ايتىپ جاتادى. قوناققا بارعان بالاعا ادەتتە قۇلاق بەرىپ جاتامىز. بۇل دا نەگىزسىز ەمەس. «جاقسى سوزگە قۇلاعى تۇرىك بولسىن»، «جاقسى ءسوزدى كوپ ەستىسىن»، «ۇعىمتال ءارى زەرەك بولسىن» دەگەن نيەت جاتىر مۇنىڭ استارىندا. سودان دا بولار، اتاسىنا ەرىپ قوناققا بارعان بالا دا مىندەتتى تۇردە قۇلاق كۇتىپ وتىراتىن بولعان. قالاي دەسەك تە، ۇلكەن كىسىلەردىڭ سوزدەرى ورنىقتى، ولار كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىكتىڭ اينالاسىنداعى اڭگىمە ايتا بەرمەيدى. وزدەرى باس قوسقان كەزدە وتكەن-كەتكەن شەجىرەدەن، تاريحتان اڭگىمە قوزعايدى. ەل ىشىندەگى ءارتۇرلى تۇيتكىلدى ماسەلەلەر، سول قوعامداعى بولىپ جاتقان جاعدايلار ۇلكەن كىسىلەر ارقىلى بالانىڭ قۇلاعىنا سىڭەدى.
بالا جاسىنداعىسىن ۇمىتپايدى
ءار ادامنىڭ بولمىسى، مىنەز-قۇلقى، اينالاسىمەن قارىم-قاتىناسى ءارتۇرلى عوي، بىرەۋ قاتال، بىرەۋ مەيىرىمدى دەگەندەي، كەيبىر ادام وزىمشىلدەۋ بولادى. وسى ءبىر وزىمشىلدىكتىڭ باۋىرىنا سالعان بالاعا زيانى دا بار. كەيبىر جاستاۋ اجەلەر ءوزىمسىنىپ «اپ دەگەندە اۋزىمنان ءتۇستىڭ»، «سەنى ءوزىم تۋدىم، ءوزىمنىڭ بالامسىڭ» دەپ بالانىڭ ءتىلىن قىزىق كورىپ، اكەسىن بوقتاتىپ، شەشەسىن جامانداتىپ وسىرەدى. وسىنىڭ ءوزى بالاعا ۇلكەن زيان تيگىزەتىنىن ءوزىمشىل اتا-اجە ويلاي بەرمەيدى. «بۇرىن تۋعان بۇرىن ولەدى» دەگەندەي، ءوزىن باققان اتا-اجە ومىردەن وتكەندە، بالا ءوز اتا-اناسىنا، ءوز باۋىرلارىنا جۇعىسا الماي جەتىمسىرەيدى. ءوزىن جالعىز قالعانداي سەزىنەدى ءارى اتتارىن اتاپ ۇيرەتكەندىكتەن، اكەسىن «اكە»، شەشەسىن «اپا» دەي الماي، قاتتى تىعىرىققا تىرەلەدى. بۇل جان دۇنيەسىنە قاتتى اسەر ەتەدى. ءىشى ءبىلىپ تۇرسا دا، ءوز اتا-اناسىنا، ءوز باۋىرلارىنا قوسىلا المايدى. ارينە، بارلىق اتا-اجە نەمەرەنى وسىلاي تاربيەلەيدى دەۋدەن اۋلاقپىن. دەسە دە، ءىشىنارا وسىنداي جايتتار دا كەزدەسىپ جاتادى. اقىلدى اتا-اجەلەر بالانى ەشقاشان ءبىرجولا بولمەي، اتا-اناسىن بىلگىزىپ وسىرەدى. اناسىنىڭ اق سۇتىنەن اجىراتپايدى.
وكىنىشكە قاراي، كەڭەستىك كەزەڭنىڭ ورناۋىنا، بۇكىل قوعامدىق قۇرىلىستىڭ ىرگەتاسى وزگەشە قالانۋىنا بايلانىستى ادەمى ءداستۇر جويىلىپ، ۇرپاق جالعاستىعى ءۇزىلىپ قالعانداي بولدى… بالاباقشا بار عوي دەپ ويلاۋلارى مۇمكىن باز بىرەۋلەر. شىنىن ايتۋ كەرەك، بالاباقشا — اتا-انالارى جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن ويلاستىرىلعان زاماننىڭ قاجەتتىلىگى. بالاباقشانىڭ تاربيەسى مەن اتا-اجەنىڭ تاربيەسىن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. ويتكەنى اتا مەن اجە — شەجىرە، ولار اتا-باباسىنان بەرى قارايعىنىڭ بارلىعىن بالاعا ۇيرەتەدى. ال بالاباقشادا بىردەي تاماق ىشەتىنى، ءبىر ولەڭدى جاتتايتىنى، ءبىر بولمەدە ءبارى ءبىر ۋاقىتتا ۇيىقتايتىنى، ياعني جالپىعا بىردەي تاربيە بەرىلەتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. بۇل جەردە بالا تۇلعالىق قاسيەتتەن ايىرىلادى، جەكە ادام رەتىندە قالىپتاسا المايدى، وزىنە عانا ءتان بولمىسى جويىلادى. بالاباقشادا وسكەن بالانىڭ ەسىندە ەشتەڭە قالمايدى. ۇيرەنگەن تاقپاعىن عانا ۇمىتپاۋى مۇمكىن، ال اتا-اجەنىڭ باۋىرىندا وسكەن بالا جەكە تاربيە الادى. بۇل — وتە ۇلكەن ماسەلە. ارينە، مۇنى قازىر ءبىز وزگەرتە المايمىز. ويتكەنى ۋاقىت سونداي، سونداي كەزەڭدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. وكىنىشتىسى، قازىرگى اتا-اجە ءبىر-ەكى بالامەن توقتاپ قالىپ، قىزمەتتى ءبىرىنشى كەزەككە قويعان ادامدار. ولاردى كىنالاۋعا بولمايدى، زامانى سولاي بولدى. بۇل اجەلەردىڭ بۇرىنعى اجەلەرمەن سالىستىرعاندا ءومىر ءسۇرۋ قالپى وزگەرگەن. نەمەرە تاربيەسىنە اسا كوڭىل اۋدارعىسى كەلمەيدى. كوپكە توپىراق شاشۋدان اۋلاقپىن، قۇدايعا شۇكىر، نەمەرەلەرىن جەتەكتەپ جۇرگەن اتا-اجەلەر ارامىزدا بار.
قالاي دەسەك تە، اتا مەن اجە كورگەن بالا مەيىرىمدى، ادال، ءتىل العىش بولىپ، ۇلكەندى سىيلاپ وسەدى. اجەسىنىڭ باۋىرىندا وسكەن بالا اڭگىمەشىل، ءسوزدى تاۋىپ ايتادى، نىقتاپ ايتادى. قازاقتىڭ كەز كەلگەن بالاسىن تەك ءوز اتا-اجەسى ەمەس، بۇكىل اۋىلدىڭ ابىز اتالارى مەن ونەگەلى اجەلەرى قامقورلىعىنا العان. اۋىل اقساقالدارى مەن اجەلەرى «پالەننىڭ بالاسى عوي»، «تۇگەنشەنىڭ نەمەرەسى عوي» دەپ ەركەلەتكەن. ءتىپتى بالانىڭ ءوز اتا-اجەسى ومىردەن ءوتىپ كەتكەننەن سوڭ دا بالانىڭ الدەبىر تەنتەكتىگىنە «وي، ول پالەنشەنىڭ ەركەسى ەدى عوي، ەركەلەگەنى شىعار»، «اتاسى مەن اجەسىنىڭ كوزىن كورگەن ءبىز بارمىز عوي، ەركەلىگى باسىلار» دەيدى. اتا-اجەسىنىڭ كوزىن كورگەندەر سىرتتاي قامقورلىعىن ءبىلدىرىپ، كورگەن كەزدە اقىل-كەڭەسىن ايتىپ، ارقاسىنان قاعىپ، ماڭدايىنان ءسۇيىپ جاتادى. قاراپ تۇرساڭىز، مۇنىڭ ءوزى — تاربيە.
وكىنىشتىسى، بۇگىندە ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان تاربيە جالعاستىعى ۇزىلگەن. كوپتەگەن جاستارىمىز بىرگە تۋعان اعا-اپكەلەرىنەن باسقا تۋىستارىن تانىمايدى، جەتى اتاسىن بىلمەيدى. ولاردا قانشىلدىق پەن باۋىرمالدىق سەزىم ازايعان. تۋىستىق اتاۋلاردى ۇمىتتىق. كوبىندە «پلەمياننيگىم»، «دۆويۋرودنوي اعام» دەپ تۇسىندىرۋگە ءۇيىرمىز. مۇنىڭ بارلىعى تۋىستاردى الىستاتا تۇسەدى.
بالالى ءۇي — بازار…
بالاسى جوق وتباسىلار جاتتان ەمەس، اعايىن-تۋعانىنىڭ بالاسىن الاتىن بولعان. مۇنى باۋىرىنا سالۋ دەپ ەمەس، اسىراپ الۋ دەپ اتايدى. اتى قويىلعان بالا بولسا، اتىن وزگەرتىپ قويىپ، قولىنا اسىقتى جىلىك ۇستاتىپ، توي جاساپ، ەتەگىنە ءتۇسىرىپ اسىراپ العان جاعدايلار قازاق وتباسىلارىندا بولعان. جاقىنىنا بالاسىن بەرگەندەر ول بالانى قايتارىپ الا المايدى. بالاسى جوق تۋىسىنا قيىپ بەرگەندىكتەن، اعايىن-تۋعاننىڭ الدىندا، اللانىڭ الدىندا بالاعا تالاسپاعان. راس، باعىپ العان اتا-انا بالاعا دۇرىس قاراماي، ءوز دارەجەسىندە تاربيەلەمەگەن جاعدايدا اعايىن-تۋعاننىڭ ارالاسۋىمەن بۇل ماسەلەنى ءبىر جاقتى ەتىپ شەشۋگە تىرىسادى. ونداي جاعداي وتە سيرەك كەزدەسكەن. بالاعا اڭساپ جەتكەن وتباسى مۇنداي ورەسكەلدىككە بارماعان. سوندىقتان باۋىرىنا سالۋ — اتا-اجەلەرگە ءتان بولسا، اسىراپ الۋ — مۇلدە باسقا. باۋىرىنا سالعان بالا ءوز اتا-اناسىن بىلەدى، ال اسىراپ العان بالا قايتپايدى، ول — سول ءۇيدىڭ اتىن شىعارىپ، سول شاڭىراقتى ۇستاپ قالاتىن بالا. بۇلاردىڭ ايىرماشىلىعى — وسى، ەكەۋىن شاتاستىرۋعا بولمايدى. اۋىلداعى ۇلكەندەر جاعى اۋىزدارىنا بەرىك بولادى، ال اسىراپ العان بالانىڭ قۇپياسىن اشقان ادام جازالاناتىن بولعان.
جاسىندا كورگەنى جوقتىڭ، وسكەندە ايتارى جوق
اتا مەن اجە تاربيەلەگەن بالا ەرتە ەسەيەدى. ەرتەرەكتە نەمەرەسىن باۋىرىنا سالعان اتالار نەمەرەسىن سۇندەتكە وتىرعىزعاننان كەيىن-اق قايتىس بولعان ادامعا توپىراق سالۋعا جەتەكتەپ الىپ بارعان. ويتكەنى بالا تەك قانا توي-جيىن كورىپ وسپەۋى كەرەك. ءومىر بار جەردە ءولىم بار ەكەنىن، ەرتەڭگى كۇنى سول اجەسىنەن، اتاسىنان نەمەسە باسقا تۋىستارىنان وسىلاي ايىرىلىپ قالاتىنىن، ەكىنشى قايتىپ كورمەيتىنىن بالا سەزىنۋى كەرەك. سوندا ول بالانىڭ بويىندا ەرەكشە مەيىرىمى، اتا-اجەسىنە دەگەن ەرەكشە ىقىلاسى بولادى، اتا-اناسىن ارداقتايتىن بولادى. ءومىردىڭ ءبارى تەك قانا قىزىق-قۋانىشتان تۇرمايتىنىن ۇعىنعىمىز كەلمەيدى، ءمان بەرمەيمىز. وكىنىشكە قاراي، قازىر «شوشىنادى» دەپ بالالاردى ولىمگە ەرتىپ اپارمايدى. ءومىر دەگەنىڭ سىرعىپ وتە شىعاتىن تاقتا جول ەمەس قوي، ورگە دە ورلەيسىڭ، تومەن دە سىرعيسىڭ. تەك قانا جيىن-تويعا بارىپ ۇيرەنگەن، ءولىمنىڭ باسىندا بولماعان، قابىرگە توپىراق سالماعان بالا ءوزىنىڭ باسىنا سونداي جاعداي تۇسكەندە نە ىستەرىن بىلمەي، ەسەڭگىرەپ كەتەدى. ال ءبىزدىڭ قازاقتىڭ بالالارى كىشكەنتايىنان بارلىعىن ءبىلىپ وسكەن. بوزبالا جىگىتتەردىڭ ءوزى توي-تومالاقتى بىلاي قويعاندا، ءولىمدى جونەلتۋدىڭ بۇكىل ءجون-جوباسىن بىلگەن. سوندىقتان سۇندەتكە وتىرعان بالانى توپىراقتى ولىمگە اپارۋ كەرەك، بالا كورىپ وسكەنى دۇرىس. توپىراق سالۋدى كورگەن بالانىڭ ىشكى جان دۇنيەسىندە وزگەرىس پايدا بولادى. «كۇندەردىڭ كۇنىندە مەن دە اتامنان نەمەسە اجەمنەن ايىرىلىپ قالادى ەكەنمىن عوي…» دەپ باسقاشا ويلاي باستايدى. وي-ورىسىنە وزگەرىس ەنەدى. بۇل دا — اتا-اجەنىڭ تاربيەسى. «بالاڭدى وسكەنشە، نەمەرەڭدى ولگەنشە باعاسىڭ» دەيدى، اتا-اجەنى سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالاتىن دا — سول نەمەرە. مۇمكىن بولعانشا نەمەرە ءسۇيىپ وتىرعان اتا-اجەلەر ءبىر ءسات نەمەرەگە كوڭىل ءبولىپ، ونىڭ تاربيەسىنە ۇلەس قوسۋى كەرەك. نەمەرە باققان اتا-اجەلەردىڭ ءومىر جاسى دا مەيلىنشە «ۇزارىپ» وتىرعان. ولاي دەيتىنىم، ءبىر جاعىنان، پەرىشتەدەي پاك سابيدەن اتاسى مەن اجەسىنە جاقسى ەنەرگيا تارايدى، ەكىنشىدەن، ۇلكەندەردى ءۇمىت اتتى ۇلكەن كۇش جەتەلەيدى. «ويپىرىم-اي، وسى شىراعىمنىڭ اتقا مىنگەنىن، مەكتەپكە بارعانىن كورسەم، ازامات بولعانىن، ۇيلەنگەنىن كورسەم…» دەپ ارمانداپ، العا قاراي ءۇمىت سۇيرەۋ ارقىلى قازاقتىڭ اتا-اجەلەرى ۇزاق جاساعان.
اڭگىمەلەسكەن
ايگۇل بولاتحانقىزى،
«ايقىن».
