Zeınep AHMETOVA: Baýyryna salý — qazaqqa ǵana tán

2579
Adyrna.kz Telegram

Ádette úıdiń tuńǵyshy úılenip, dúnıege sábı kelgende, atasy men ájesi nemereni baýyryna salyp jatady. Tipti ózderiniń balasy qylyp «menshiktep» alatyn ata-ájeler jeterlik. Balanyń týǵan ata-anasy da «atasynyń balasy», «ájesiniń balasy» dep ata men ájege qaraı ıkemdeıdi. Sonymen, tuńǵysh bala kimdiki? Baýyryna salýdyń paıdasy qandaı? Búginde bul dástúr saqtalǵan ba? Ata men áje tárbıesin kórgen balanyń ereksheligi nede? Bul jaıynda Zeınep apaıdyń áńgimesin tyńdasaq…

Bala — balym, balamnyń balasy — janym

Qandaı halyqtyń bolsyn ózine tán ózgeden erekshelendirip turatyn salt-dástúrleri, daǵdylary bar. Baýyryna salý degen bizben qatar ómir súrip jatqan halyqtardyń ishinde tek qazaqqa ǵana tán. Árıne, ózge ulttar da nemerelerine qamqorlyq kórsetedi, baǵady, qaraıdy.

Al qazaqtyń ereksheligi sol, tuńǵysh nemereni mindetti túrde atasy men ájesi baýyryna salǵan. Ol sol úıdiń kenjesi bolyp ósedi. Bul, bir jaǵynan, «on úshte otaý ıesi» bolǵan jas otbasyna degen qamqorlyq bolsa kerek. Ekinshiden, balany tárbıeleýde ózderi áli jas ul men kelinniń tájirıbesiniń azdyǵyn bilgendikten de nemereni baýyryna salǵan, ıaǵnı baýyryna salý — nemereni ýyzyna jarıtyndaı etip tárbıeleýge atsalysý. Óıtkeni ata men áje — kópti kórgen, ómirdiń talaı belesterinen ótken, jaqsyly-jamandy ómir keshken tájirıbesi mol adamdar. Ata-áje tárbıelegen balanyń, birinshiden, tili erte shyǵady. Sebebi úlken kisiler árbir sózdi anyq aıtady, balamen úlken adamsha sóılesedi. Bala júre bastaǵannan-aq ózderimen únemi ertip júretin bolǵan. Bala kishkentaıynan úlkenderdiń áńgimesin tyńdap ósedi.

Únemi úlkenderdiń qasynda júretindikten, bala atasy men ájesiniń teń tustaryn «pálenshe atam», «túgenshe ájem» dep solardyń barlyǵyn óńdep-tústep, kimniń kim ekenin bilip, týysqanyn tanyp ósedi. Bala áke-sheshesin bilip tursa da, «atamnyń balasymyn», «ájemniń balasymyn» dep jón suraǵandarǵa ata-ájesiniń attaryn aıtyp jatady. Qonaqqa barǵan balaǵa ádette qulaq berip jatamyz. Bul da negizsiz emes. «Jaqsy sózge qulaǵy túrik bolsyn», «jaqsy sózdi kóp estisin», «uǵymtal ári zerek bolsyn» degen nıet jatyr munyń astarynda. Sodan da bolar, atasyna erip qonaqqa barǵan bala da mindetti túrde qulaq kútip otyratyn bolǵan. Qalaı desek te, úlken kisilerdiń sózderi ornyqty, olar kúndelikti kúıbeń tirliktiń aınalasyndaǵy áńgime aıta bermeıdi. Ózderi bas qosqan kezde ótken-ketken shejireden, tarıhtan áńgime qozǵaıdy. El ishindegi ártúrli túıtkildi máseleler, sol qoǵamdaǵy bolyp jatqan jaǵdaılar úlken kisiler arqyly balanyń qulaǵyna sińedi.

Bala jasyndaǵysyn umytpaıdy

Ár adamnyń bolmysy, minez-qulqy, aınalasymen qarym-qatynasy ártúrli ǵoı, bireý qatal, bireý meıirimdi degendeı, keıbir adam ózimshildeý bolady. Osy bir ózimshildiktiń baýyryna salǵan balaǵa zııany da bar. Keıbir jastaý ájeler ózimsinip «ap degende aýzymnan tústiń», «seni ózim týdym, ózimniń balamsyń» dep balanyń tilin qyzyq kórip, ákesin boqtatyp, sheshesin jamandatyp ósiredi. Osynyń ózi balaǵa úlken zııan tıgizetinin ózimshil ata-áje oılaı bermeıdi. «Buryn týǵan buryn óledi» degendeı, ózin baqqan ata-áje ómirden ótkende, bala óz ata-anasyna, óz baýyrlaryna juǵysa almaı jetimsireıdi. Ózin jalǵyz qalǵandaı sezinedi ári attaryn atap úıretkendikten, ákesin «áke», sheshesin «apa» deı almaı, qatty tyǵyryqqa tireledi. Bul jan dúnıesine qatty áser etedi. Ishi bilip tursa da, óz ata-anasyna, óz baýyrlaryna qosyla almaıdy. Árıne, barlyq ata-áje nemereni osylaı tárbıeleıdi deýden aýlaqpyn. Dese de, ishinara osyndaı jaıttar da kezdesip jatady. Aqyldy ata-ájeler balany eshqashan birjola bólmeı, ata-anasyn bilgizip ósiredi. Anasynyń aq sútinen ajyratpaıdy.

Ókinishke qaraı, keńestik kezeńniń ornaýyna, búkil qoǵamdyq qurylystyń irgetasy ózgeshe qalanýyna baılanysty ádemi dástúr joıylyp, urpaq jalǵastyǵy úzilip qalǵandaı boldy… Balabaqsha bar ǵoı dep oılaýlary múmkin baz bireýler. Shynyn aıtý kerek, balabaqsha — ata-analary jumys isteý úshin oılastyrylǵan zamannyń qajettiligi. Balabaqshanyń tárbıesi men ata-ájeniń tárbıesin salystyrýǵa kelmeıdi. Óıtkeni ata men áje — shejire, olar ata-babasynan beri qaraıǵynyń barlyǵyn balaǵa úıretedi. Al balabaqshada birdeı tamaq ishetini, bir óleńdi jattaıtyny, bir bólmede bári bir ýaqytta uıyqtaıtyny, ıaǵnı jalpyǵa birdeı tárbıe beriletini aıtpasa da túsinikti. Bul jerde bala tulǵalyq qasıetten aıyrylady, jeke adam retinde qalyptasa almaıdy, ózine ǵana tán bolmysy joıylady. Balabaqshada ósken balanyń esinde eshteńe qalmaıdy. Úırengen taqpaǵyn ǵana umytpaýy múmkin, al ata-ájeniń baýyrynda ósken bala jeke tárbıe alady. Bul — óte úlken másele. Árıne, muny qazir biz ózgerte almaımyz. Óıtkeni ýaqyt sondaı, sondaı kezeńde ómir súrip jatyrmyz. Ókinishtisi, qazirgi ata-áje bir-eki balamen toqtap qalyp, qyzmetti birinshi kezekke qoıǵan adamdar. Olardy kinálaýǵa bolmaıdy, zamany solaı boldy. Bul ájelerdiń burynǵy ájelermen salystyrǵanda ómir súrý qalpy ózgergen. Nemere tárbıesine asa kóńil aýdarǵysy kelmeıdi. Kópke topyraq shashýdan aýlaqpyn, qudaıǵa shúkir, nemerelerin jetektep júrgen ata-ájeler aramyzda bar.

Qalaı desek te, ata men áje kórgen bala meıirimdi, adal, til alǵysh bolyp, úlkendi syılap ósedi. Ájesiniń baýyrynda ósken bala áńgimeshil, sózdi taýyp aıtady, nyqtap aıtady. Qazaqtyń kez kelgen balasyn tek óz ata-ájesi emes, búkil aýyldyń abyz atalary men ónegeli ájeleri qamqorlyǵyna alǵan. Aýyl aqsaqaldary men ájeleri «pálenniń balasy ǵoı», «túgensheniń nemeresi ǵoı» dep erkeletken. Tipti balanyń óz ata-ájesi ómirden ótip ketkennen soń da balanyń áldebir tentektigine «oı, ol pálensheniń erkesi edi ǵoı, erkelegeni shyǵar», «atasy men ájesiniń kózin kórgen biz barmyz ǵoı, erkeligi basylar» deıdi. Ata-ájesiniń kózin kórgender syrttaı qamqorlyǵyn bildirip, kórgen kezde aqyl-keńesin aıtyp, arqasynan qaǵyp, mańdaıynan súıip jatady. Qarap tursańyz, munyń ózi — tárbıe.

Ókinishtisi, búginde biz sóz etip otyrǵan tárbıe jalǵastyǵy úzilgen. Kóptegen jastarymyz birge týǵan aǵa-ápkelerinen basqa týystaryn tanymaıdy, jeti atasyn bilmeıdi. Olarda qanshyldyq pen baýyrmaldyq sezim azaıǵan. Týystyq ataýlardy umyttyq. Kóbinde «plemıannıgim», «dvoıýrodnoı aǵam» dep túsindirýge úıirmiz. Munyń barlyǵy týystardy alystata túsedi.

Balaly úı — bazar…

Balasy joq otbasylar jattan emes, aǵaıyn-týǵanynyń balasyn alatyn bolǵan. Muny baýyryna salý dep emes, asyrap alý dep ataıdy. Aty qoıylǵan bala bolsa, atyn ózgertip qoıyp, qolyna asyqty jilik ustatyp, toı jasap, etegine túsirip asyrap alǵan jaǵdaılar qazaq otbasylarynda bolǵan. Jaqynyna balasyn bergender ol balany qaıtaryp ala almaıdy. Balasy joq týysyna qıyp bergendikten, aǵaıyn-týǵannyń aldynda, Allanyń aldynda balaǵa talaspaǵan. Ras, baǵyp alǵan ata-ana balaǵa durys qaramaı, óz dárejesinde tárbıelemegen jaǵdaıda aǵaıyn-týǵannyń aralasýymen bul máseleni bir jaqty etip sheshýge tyrysady. Ondaı jaǵdaı óte sırek kezdesken. Balaǵa ańsap jetken otbasy mundaı óreskeldikke barmaǵan. Sondyqtan baýyryna salý — ata-ájelerge tán bolsa, asyrap alý — múlde basqa. Baýyryna salǵan bala óz ata-anasyn biledi, al asyrap alǵan bala qaıtpaıdy, ol — sol úıdiń atyn shyǵaryp, sol shańyraqty ustap qalatyn bala. Bulardyń aıyrmashylyǵy — osy, ekeýin shatastyrýǵa bolmaıdy. Aýyldaǵy úlkender jaǵy aýyzdaryna berik bolady, al asyrap alǵan balanyń qupııasyn ashqan adam jazalanatyn bolǵan.

Jasynda kórgeni joqtyń, óskende aıtary joq

Ata men áje tárbıelegen bala erte eseıedi. Erterekte nemeresin baýyryna salǵan atalar nemeresin súndetke otyrǵyzǵannan keıin-aq qaıtys bolǵan adamǵa topyraq salýǵa jetektep alyp barǵan. Óıtkeni bala tek qana toı-jıyn kórip óspeýi kerek. Ómir bar jerde ólim bar ekenin, erteńgi kúni sol ájesinen, atasynan nemese basqa týystarynan osylaı aıyrylyp qalatynyn, ekinshi qaıtyp kórmeıtinin bala sezinýi kerek. Sonda ol balanyń boıynda erekshe meıirimi, ata-ájesine degen erekshe yqylasy bolady, ata-anasyn ardaqtaıtyn bolady. Ómirdiń bári tek qana qyzyq-qýanyshtan turmaıtynyn uǵynǵymyz kelmeıdi, mán bermeımiz. Ókinishke qaraı, qazir «shoshynady» dep balalardy ólimge ertip aparmaıdy. Ómir degeniń syrǵyp óte shyǵatyn taqta jol emes qoı, órge de órleısiń, tómen de syrǵısyń. Tek qana jıyn-toıǵa baryp úırengen, ólimniń basynda bolmaǵan, qabirge topyraq salmaǵan bala óziniń basyna sondaı jaǵdaı túskende ne isterin bilmeı, eseńgirep ketedi. Al bizdiń qazaqtyń balalary kishkentaıynan barlyǵyn bilip ósken. Bozbala jigitterdiń ózi toı-tomalaqty bylaı qoıǵanda, ólimdi jóneltýdiń búkil jón-jobasyn bilgen. Sondyqtan súndetke otyrǵan balany topyraqty ólimge aparý kerek, bala kórip óskeni durys. Topyraq salýdy kórgen balanyń ishki jan dúnıesinde ózgeris paıda bolady. «Kúnderdiń kúninde men de atamnan nemese ájemnen aıyrylyp qalady ekenmin ǵoı…» dep basqasha oılaı bastaıdy. Oı-órisine ózgeris enedi. Bul da — ata-ájeniń tárbıesi. «Balańdy óskenshe, nemereńdi ólgenshe baǵasyń» deıdi, ata-ájeni sońǵy saparǵa shyǵaryp salatyn da — sol nemere. Múmkin bolǵansha nemere súıip otyrǵan ata-ájeler bir sát nemerege kóńil bólip, onyń tárbıesine úles qosýy kerek. Nemere baqqan ata-ájelerdiń ómir jasy da meılinshe «uzaryp» otyrǵan. Olaı deıtinim, bir jaǵynan, perishtedeı pák sábıden atasy men ájesine jaqsy energııa taraıdy, ekinshiden, úlkenderdi úmit atty úlken kúsh jeteleıdi. «Oıpyrym-aı, osy shyraǵymnyń atqa mingenin, mektepke barǵanyn kórsem, azamat bolǵanyn, úılengenin kórsem…» dep armandap, alǵa qaraı úmit súıreý arqyly qazaqtyń ata-ájeleri uzaq jasaǵan.


Áńgimelesken

Aıgúl BOLATHANQYZY,

«Aıqyn».

Pikirler