«بالاڭ ات جالىن تارتىپ ءمىندى» دەگەن ءسوزدى ءجيى ەستيمىز. «اشامايعا مىنەتىن جاسقا كەلىپتى» دەپ جاتامىز. كوشپەندى حالىقتىڭ بالاسى ونسىز دا ەس بىلگەننەن اتقا ءمىنىپ وسەدى. ال بالانى اشامايعا مىنگىزۋدە نە ءمان بار؟ قىز بالانى اتقا مىنۋگە كىم ۇيرەتكەن؟ بۇل جايلى ايدارىمىزدىڭ تۇراقتى كەيىپكەرى زەينەپ اپايىمىز نە دەيدى ەكەن؟..
اشامايلى اتقا ءمىندىڭ، مۇسىلماندىق تاققا ءمىندىڭ…
بالا ومىرىندەگى قۋانىشتى ءارى اتاۋلى كۇندەرىنىڭ ءبىرى — اشامايلى تايعا ءمىنۋ. ارينە، قازاق بالاسى ءۇشىن اتقا ءمىنۋ تاڭسىق ەمەس. ويتكەنى قىز بولسىن، ۇل بولسىن 2-3 جاسىنان باستاپ-اق اتقا مىنگەن، اكە-شەشەسىنىڭ الدىندا وتىراتىن بولعان. ويتكەنى حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە بايلانىستى كوشىپ-قونۋى، جولاۋشى ءجۇرۋى نەمەسە ەكىنشى اۋىلعا قوناققا بارۋى دەگەندەي، بالا ۇلكەندەردىڭ الدىنا وتىرىپ اتقا مىنگەن. قازاقتىڭ كەز كەلگەن بالاسى كىشكەنتايىنان اتقا ۇيىرسەك بولىپ وسەدى. جىلاپ جاتقان بالاعا «اتقا مىنگىزەم» دەگەندە جىلاۋىن قوياتىنى دا ءبىراز جايدى اڭعارتپاي ما؟! بالانىڭ وزىنە ارنالعان باسىرەگە اتا-اناسى ارنايى اشاماي جاساتادى. اشاماي دەگەنىمىز — ەكى جانى ح ءارپى سياقتى بولىپ جاسالاتىن بالاعا ارنالعان ايشىقتى ەر. بالانىڭ اياعى قىسقا بولعاندىقتان، اشامايعا ۇزەڭگى سالىنبايدى. جاباعى جۇننەن جاسالاتىن تەرلىكتى دە، ونىڭ ۇستىنەن سالىناتىن توقىمدى دا بالانىكى بولعاندىقتان كوز تارتاتىنداي ادەمىلەپ، جيەكتەرىن شاشاقتاپ، كەستەلەپ، ءساندى ەتىپ جاسايتىن بولعان. اشامايدىڭ ۇستىندەگى اتكورپە دە بالاعا لايىقتالىپ تىگىلگەن. وسىنىڭ ۇستىنەن تەپكىشەك سالىنادى. تەپكىشەكتى («اياققاپ» دەپ تە اتايدى) كيىزدەن جاسالادى. سىرتىنان قاتيپا، شۇعا سياقتى ماتالارمەن قاپتاپ، ويۋ-ورنەك سالادى ءارى بالاعا ارنالعاندىقتان اينالاسىن شاشاقتاپ قوياتىن بولعان. تەپكىشەك قورجىنعا ۇقسايدى، بالا اتقا مىنگەن كەزدە ەكى اياعىن تەپكىشەككە سالادى.
اشامايلى تايعا مىنەتىن كۇنى بالانى ادەمىلەپ كيىندىرەدى. شاشۋ شاشىلىپ، تىلەك ايتىلادى.
باسىرە تايىڭ پىراققا اينالسىن!
مىنگەن اشامايىڭ تاققا اينالسىن!
اينالاڭ تولى قاۋىم بولسىن!
لايىم جولىڭ بولسىن!
تىلەيىك ءبىز اق تىلەك،
اتقا جاقسى شابا ءبىل!
جاسىڭنان مالدى باعا ءبىل!
وقۋ-ونەر تابا ءبىل!
ەل-جۇرتىڭا جاعا ءبىل!
ءاۋمين، جولىڭ اق بولسىن! — دەپ باتا بەرىلەدى (بۇل ءبىر عانا نۇسقاسى). تىلەك پەن باتانىڭ ادامعا رۋحاني كۇش بەرەتىنىن مەن ۇنەمى ايتىپ كەلەم. جاقسى تىلەك ەستىپ، باتا الىپ وسكەن بالا جاقسىلىققا قۇمار بولادى، ەستىگەنىن ۇمىتپايدى. «پالەن اتامنىڭ بەرگەن باتاسى»، «تۇگەن اجەم ماعان وسىنداي تىلەك ايتقان» دەپ ۇنەمى ايتىپ جۇرەتىن بولعان.
اشامايعا مىنگىزۋدىڭ ءمانى
بالانى ۇلكەن اتالارىنىڭ ءبىرى قولتىعىنان كوتەرىپ تايىنا مىنگىزەدى. تايىنا مىنگەن بالا اعايىن-تۋعانىنا بارىپ، اۋىل ارالايدى. ولار شاشۋ شاشىپ، بالانىڭ تايى مەن اشامايىنا كورىمدىك بەرەدى. بۇل جولى بالاعا مىندەتتى تۇردە ەرگە قاجەت ات ابزەلدەرىن تارتۋ ەتەدى، قامشى سىيلانادى. بۇل دا — قازاقتىڭ ءوزىنىڭ سالتى. كوشپەندى حالىق بولعاندىقتان اركىمنىڭ ءوزىنىڭ جەكە ەر-تۇرمانى بولعان. ويتكەنى اتتىڭ تابىلۋى وڭاي بولعانىمەن ەر تابۋ قيىن. سول سەبەپتى دە تايىنا ءمىنىپ كەلگەن بالاعا بارىنشا تەك ەر-تۇرمان جابدىقتارىن سىيلاعان. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، قازاق بالاسىنىڭ اتقا ءمىنۋى تاڭسىق ەمەس. سويتە تۇرا «جايداعىڭنان جاياۋ ارتىق» دەپ جايداق اتقا ءمىنۋدى قوش كورمەگەن. اۋىل اراسىندا اپىل-عۇپىل اسىعىستا مال قايىرۋعا بولماسا، بىلايىنشا جايداق اتقا مىنگەندى قازاقتىڭ بالاسى نامىس ساناپ وسكەن. سول سەبەپتى دە ءار ازامات الدىمەن ەر-تۇرمانىن سايلاعان. ۇلكەندەر جاعى «مىنە، سەن ات جالىن تارتىپ مىنەر جىگىت بولدىڭ» دەپ بۇدان كەيىن ءوزىنىڭ جەكە تايى بار ەكەنىن بالاعا ۇعىندىرىپ وسىرگەن. اشامايعا ءمىنۋدىڭ ەرەكشەلىگى — ەندىگى جەردە بالانىڭ ءوزىنىڭ ەر-تۇرمانى، ءوزىنىڭ باسىبايلى تايى بولعاندىعىندا. كوشىپ-قونعان كەزدە دە بۇرىنعىداي اتا-اناسىنىڭ الدىندا وتىرمايدى، ياعني ەندى باسىرەسى، ءوزىنىڭ جەكەمەنشىك تايى بار.
ارى قاراي قۇنان جارىس، دونەن جارىستار بولادى. بۇل ارالىقتا بالا دا ەسەيەدى، اتى دا بالاعا ابدەن ۇيرەنەدى. بالا شاباندوز بولىپ ءوسۋىنىڭ سەبەبى دە وسىندا. قازاقتىڭ كەز كەلگەن بالاسىنىڭ ات قۇلاعىندا وينايتىنى بالا جاسىنان اتقۇمار بولعاندىعىندا جاتىر. كەز كەلگەن قازاق بالاسى اۋدارىسپاق، تەڭگە الۋ سياقتى ۇلتتىق ويىندارعا ەش جۇرەكسىنبەي قويىپ كەتكەن. كوكپار تارتقان، قىز قۋعا شىققان، بايگەگە شاپقان قازاق بالاسىنىڭ قانىندا جىلقىعا ءتان مىنەز، سۇلۋلىققا قۇشتارلىق، قازاقى بولمىس وسىلاي قالىپتاسادى. جىلقى — تەكتى، قاسيەتتى مال. ءشوپتى تاڭداپ جەيدى، سۋدىڭ تۇنىعىن، تازاسىن ىشەدى. جىلقى ارقىلى بالانىڭ ەستەتيكالىق سەزىمى ويانادى. جەلمەن جارىسىپ شاپقان كەزدە بالادا اقىندىق، شەشەندىك، جىراۋلىق سەزىمدەر تۋادى، شابىت قىسادى. ات ۇستىندە وسكەن بالا ءىرى ءارى ءمارت بولعان. ءومىرىن ات ۇستىندە وتكىزگەن ءبىزدىڭ حالىقتىڭ دەنى دە ساۋ، ءتىپتى ۇنەمى قوزعالىستا ءجۇرىپ، قان تارقاتاتىندىقتان ءبىزدىڭ قازاق قان قىسىمى دەگەندى بىلمەگەن. ءبىر قىزىعى، مىڭعىرعان مالى بار باي بالاسىنىڭ ءوزى اتقا ءمىنىپ، جىلقى باققان. بايدىڭ بالاسى بولا تۇرا قوي، سيىر باقپاعانمەن، جىلقىشىلارعا ەرىپ جىلقى قاراعان. ات ۇستىندە وسكەن قازاقتىڭ ەر-ازاماتى بيىكتىكتى، كەڭدىكتى باعالاي بىلگەن. كوڭىلى ءور بولعان، جەلدەي ەسكەن اق كوڭىل جومارت بولعان. وسى قاسيەتتەردىڭ بارلىعى قازاقتىڭ قانىنا جىلقىنىڭ تەكتىلىگىمەن قوسا كەلگەن.
قازىرگى تەمىر تۇلپار مىنگەن قازاق بالاسىندا مۇنداي كەسەك مىنەز بەن جومارتتىقتان گورى مەنمەندىك، پاڭدىق، وزگەنى كوزگە ىلمەيتىن وركوكىرەكتىك باسىم. ويتكەنى تەمىر — جانسىز. جانسىز نارسە ادامنىڭ بويىنداعى شىنايى قاسيەتتەردى جۇتىپ قويادى. ارينە، ماشينا مىنگەن قازاقتىڭ ءبارى بىردەي دەۋدەن اۋلاقپىن. بىراق جىلقى مەن تەمىردى سالىستىرساق، ۇل بالانىڭ ەر-ازامات بولىپ قالىپتاسۋىنا جىلقى مالىنىڭ اسەرى مول بولعانىن بايقايمىز. وكىنىشتىسى، بۇگىندە ءبىز اتتان اجىراپ قالدىق. قازىرگى كەزدىڭ وزىندە بايقاساڭىزدار، اتبەگىلەر مەن جىلقى باپتايتىنداردىڭ مىنەزى مۇلدە باسقا. ولار — مايدا-شۇيدەگە كوڭىل بولمەيتىن، جاقسىلىق جاساعىسى كەلىپ تۇراتىن كەسەك مىنەزدى، سوزگە شەشەن ادامدار. اشامايعا مىنگەن كىپ-كىشكەنتاي بالانىڭ كوڭىلىنىڭ ءوسىپ، وزگەلەردەن ەرەكشەلەنىپ، وزگەشە سەزىمگە بولەنەتىنى دە سوندىقتان.
اشامايعا مىنگىزۋ بالانى ەڭبەككە باۋلۋدىڭ العاشقى باسپالداعى دەۋگە بولادى. ولاي دەيتىنىمىز، كەز كەلگەن بالا ءوزىنىڭ باسىرە تايىن ەندىگى جەردە ءوزى باعىپ-قاعادى. ونى ۋاقىتىمەن جەمدەپ، ۋاقىتىمەن سۋارىپ، جال-قۇيرىعىن، ءۇستىن تاراپ، كۇتىمگە الادى. بالا تايىنىڭ الدىندا جاۋاپتى ەكەنىن، سول تايدىڭ يەسى ءوزى ەكەنىن سەزىنىپ وسەدى. ەندىگى جەردە تايدىڭ كۇتىمىنە ءوزى جاۋاپ بەرەدى. سونىمەن قاتار ول ءبىر عانا باسىرە تايدى باعىپ-قاعۋدىڭ اينالاسىندا قانشاما جاڭا سوزدەردى ۇيرەنەدى. بۇرىن سوزدىك قورىندا بولماعان جىلقىعا قاتىستى قانشاما ءسوز بالانىڭ ساناسىنا سىڭەدى. ايتالىق، تەرلىك، توقىم، ۇزەڭگى، ايىل، ەر-توقىم، جۇگەن، اۋىزدىق، شىدەر، قۇرىق، ت.ب… ول بۇل اتاۋلاردى ۇيرەنىپ قانا قويمايدى، قالاي قولدانىلۋىن دا مەڭگەرەدى. بىرتە-بىرتە بالا تايىنا ءمىنىپ، ءوز ءۇيىنىڭ قوزى-لاعىن قاراپ، ءوز شارۋاسىنا ارالاسا باستايدى. سول سەبەپتى دە قازاقتىڭ بالاسى كىشكەنتايىنان مال تانىپ وسەدى. ول جاۋاپكەرشىلىككە وسى باستان ۇيرەنەدى. ەرتە ەسەيەدى، اقىلى تولىسادى، وي-ساناسى وسەدى، سالماقتى، بايسالدى مىنەز قالىپتاسادى.ءاسىلى، ءبىزدىڭ قازاقتىڭ بالالارى، قىز بولسىن، ۇل بولسىن ويىنشىقپەن كوپ ويناماعان. ولاردا كوپ ويىنشىق تا بولماعان. ال قازىرگى وتىزعا كەلگەن جىگىتتەرگە قاراپ، بالالىعى ءالى قالماعانىن بايقايمىز. بۇگىندە بالاسى بار قاي ۇيگە بارساق تا، بولمە تولى ويىنشىقتى كورەمىز. وتباسىندا ناقتى شەشىم شىعارا المايتىن، اتالى ءسوزدى ۇعىنبايتىن ۇرپاقتىڭ كوبەيگەنىنىڭ ءبىر ۇشى وسىندا دا جاتىر. بۇرىنىراقتا كەرىسىنشە، بالانىڭ ويىنشىقپەن ويناعانى كوپكە سوزىلماعان… كىشكەنتاي قازاقتى جاۋىنگەر، شاباندوز ءارى ەر-ازامات ەتىپ تاربيەلەۋدىڭ باسى — وسى اشامايلى تايعا مىنگىزۋدەن باستالادى. لەزدىڭ اراسىندا كوشۋگە، اشامايىن ەرتتەي سالۋعا قازاق بالاسى كەز كەلگەن ۋاقىتتا دايىن بولعان. دەمنىڭ اراسىندا كيىز ءۇي تىگۋگە دە قازاق بالاسى ەرتە ماشىقتانعان، ياعني جيناقىلىققا، ساقتىققا بەيىمدەلىپ وسكەن. قازاقتىڭ تەكتىلىگى جىلقىمەن دە بايلانىستى بۇرىنىراقتا ۇلكەندەردىڭ قاداعالاۋىمەن، باقىلاۋىمەن بالالار اراسىندا تاي جارىس ءجيى وتكىزىلگەن. كەز كەلگەن بالا ءوز تايىنىڭ بارىنەن وزىپ كەلەتىنىن قالايدى عوي، سول سەبەپتى تايدى دا سوعان بەيىمدەپ باپتاعان.
ارى قاراي قۇنان جارىس، دونەن جارىستار بولادى. بۇل ارالىقتا بالا دا ەسەيەدى، اتى دا بالاعا ابدەن ۇيرەنەدى. بالا شاباندوز بولىپ ءوسۋىنىڭ سەبەبى دە وسىندا. قازاقتىڭ كەز كەلگەن بالاسىنىڭ ات قۇلاعىندا وينايتىنى بالا جاسىنان اتقۇمار بولعاندىعىندا جاتىر. كەز كەلگەن قازاق بالاسى اۋدارىسپاق، تەڭگە الۋ سياقتى ۇلتتىق ويىندارعا ەش جۇرەكسىنبەي قويىپ كەتكەن. كوكپار تارتقان، قىز قۋعا شىققان، بايگەگە شاپقان قازاق بالاسىنىڭ قانىندا جىلقىعا ءتان مىنەز، سۇلۋلىققا قۇشتارلىق، قازاقى بولمىس وسىلاي قالىپتاسادى. جىلقى — تەكتى، قاسيەتتى مال. ءشوپتى تاڭداپ جەيدى، سۋدىڭ تۇنىعىن، تازاسىن ىشەدى. جىلقى ارقىلى بالانىڭ ەستەتيكالىق سەزىمى ويانادى. جەلمەن جارىسىپ شاپقان كەزدە بالادا اقىندىق، شەشەندىك، جىراۋلىق سەزىمدەر تۋادى، شابىت قىسادى. ات ۇستىندە وسكەن بالا ءىرى ءارى ءمارت بولعان. ءومىرىن ات ۇستىندە وتكىزگەن ءبىزدىڭ حالىقتىڭ دەنى دە ساۋ، ءتىپتى ۇنەمى قوزعالىستا ءجۇرىپ، قان تارقاتاتىندىقتان ءبىزدىڭ قازاق قان قىسىمى دەگەندى بىلمەگەن. ءبىر قىزىعى، مىڭعىرعان مالى بار باي بالاسىنىڭ ءوزى اتقا ءمىنىپ، جىلقى باققان. بايدىڭ بالاسى بولا تۇرا قوي، سيىر باقپاعانمەن، جىلقىشىلارعا ەرىپ جىلقى قاراعان. ات ۇستىندە وسكەن قازاقتىڭ ەر-ازاماتى بيىكتىكتى، كەڭدىكتى باعالاي بىلگەن. كوڭىلى ءور بولعان، جەلدەي ەسكەن اق كوڭىل جومارت بولعان. وسى قاسيەتتەردىڭ بارلىعى قازاقتىڭ قانىنا جىلقىنىڭ تەكتىلىگىمەن قوسا كەلگەن.
قازىرگى تەمىر تۇلپار مىنگەن قازاق بالاسىندا مۇنداي كەسەك مىنەز بەن جومارتتىقتان گورى مەنمەندىك، پاڭدىق، وزگەنى كوزگە ىلمەيتىن وركوكىرەكتىك باسىم. ويتكەنى تەمىر — جانسىز. جانسىز نارسە ادامنىڭ بويىنداعى شىنايى قاسيەتتەردى جۇتىپ قويادى. ارينە، ماشينا مىنگەن قازاقتىڭ ءبارى بىردەي دەۋدەن اۋلاقپىن. بىراق جىلقى مەن تەمىردى سالىستىرساق، ۇل بالانىڭ ەر-ازامات بولىپ قالىپتاسۋىنا جىلقى مالىنىڭ اسەرى مول بولعانىن بايقايمىز. وكىنىشتىسى، بۇگىندە ءبىز اتتان اجىراپ قالدىق. قازىرگى كەزدىڭ وزىندە بايقاساڭىزدار، اتبەگىلەر مەن جىلقى باپتايتىنداردىڭ مىنەزى مۇلدە باسقا. ولار — مايدا-شۇيدەگە كوڭىل بولمەيتىن، جاقسىلىق جاساعىسى كەلىپ تۇراتىن كەسەك مىنەزدى، سوزگە شەشەن ادامدار. اشامايعا مىنگەن كىپ-كىشكەنتاي بالانىڭ كوڭىلىنىڭ ءوسىپ، وزگەلەردەن ەرەكشەلەنىپ، وزگەشە سەزىمگە بولەنەتىنى دە سوندىقتان.
قازاقتىڭ قىزدارى دا شاباندوز بولعان، كىشكەنتايىنان اتقا ءمىنىپ ۇيرەنگەن. ۇل بالالارداي دابىرايتىپ شاشۋ شاشىپ، اشامايعا مىنگىزبەگەنمەن، قىز بالاعا دا ارنايى لايىقتالىپ اشاماي ەر جاسالعان. قىزداردى اتقا مىنگىزۋگە تەك اعالارى ۇيرەتەتىن بولعان. جاۋگەرشىلىك زاماندا اكەلەرىمەن، اعالارىمەن بىرگە جاۋعا شاپقان، سوعىس كەزىندە ولاردىڭ وققاعارىنداي بولىپ جۇرگەن قازاقتىڭ قىزدارى جايلى تاريحتان دا بەلگىلى.
«قىز قۋدا» نەبىر جىگىتتەردى قامشىمەن وسىپ تۇسەتىن قىزداردىڭ بارلىعى دا اتقا ءمىنىپ وسكەن، ياعني ولارعا اعالارى اتقا ءمىنۋدى كىشكەنتايىنان-اق ۇيرەتكەن. قىزداردىڭ دا سانىمەن ايشىقتالعان، كۇمىستەلىپ جاسالعان ءوز ەر-تۇرماندارى بولعان. بۇرىنىراقتا ءتىپتى كەيبىر اۋقاتتىلار قىزىن ۇزاتقاندا بەرگەن ەر-تۇرمانىنىڭ ءوزى اكەلىنگەن قالىڭمال قۇنىنان اسىپ تۇسكەن ەكەن…
اڭگىمەلەسكەن
ايگۇل بولاتحانقىزى،
«ايقىن».
