«Balań at jalyn tartyp mindi» degen sózdi jıi estımiz. «Ashamaıǵa minetin jasqa kelipti» dep jatamyz. Kóshpendi halyqtyń balasy onsyz da es bilgennen atqa minip ósedi. Al balany ashamaıǵa mingizýde ne mán bar? Qyz balany atqa minýge kim úıretken? Bul jaıly aıdarymyzdyń turaqty keıipkeri Zeınep apaıymyz ne deıdi eken?..
Ashamaıly atqa mindiń, musylmandyq taqqa mindiń…
Bala ómirindegi qýanyshty ári ataýly kúnderiniń biri — ashamaıly taıǵa miný. Árıne, qazaq balasy úshin atqa miný tańsyq emes. Óıtkeni qyz bolsyn, ul bolsyn 2-3 jasynan bastap-aq atqa mingen, áke-sheshesiniń aldynda otyratyn bolǵan. Óıtkeni halyqtyń turmys-tirshiligine baılanysty kóship-qonýy, jolaýshy júrýi nemese ekinshi aýylǵa qonaqqa barýy degendeı, bala úlkenderdiń aldyna otyryp atqa mingen. Qazaqtyń kez kelgen balasy kishkentaıynan atqa úıirsek bolyp ósedi. Jylap jatqan balaǵa «atqa mingizem» degende jylaýyn qoıatyny da biraz jaıdy ańǵartpaı ma?! Balanyń ózine arnalǵan básirege ata-anasy arnaıy ashamaı jasatady. Ashamaı degenimiz — eki jany H árpi sııaqty bolyp jasalatyn balaǵa arnalǵan aıshyqty er. Balanyń aıaǵy qysqa bolǵandyqtan, ashamaıǵa úzeńgi salynbaıdy. Jabaǵy júnnen jasalatyn terlikti de, onyń ústinen salynatyn toqymdy da balaniki bolǵandyqtan kóz tartatyndaı ádemilep, jıekterin shashaqtap, kestelep, sándi etip jasaıtyn bolǵan. Ashamaıdyń ústindegi atkórpe de balaǵa laıyqtalyp tigilgen. Osynyń ústinen tepkishek salynady. Tepkishekti («aıaqqap» dep te ataıdy) kıizden jasalady. Syrtynan qatıpa, shuǵa sııaqty matalarmen qaptap, oıý-órnek salady ári balaǵa arnalǵandyqtan aınalasyn shashaqtap qoıatyn bolǵan. Tepkishek qorjynǵa uqsaıdy, bala atqa mingen kezde eki aıaǵyn tepkishekke salady.
Ashamaıly taıǵa minetin kúni balany ádemilep kıindiredi. Shashý shashylyp, tilek aıtylady.
Básire taıyń pyraqqa aınalsyn!
Mingen ashamaıyń taqqa aınalsyn!
Aınalań toly qaýym bolsyn!
Laıym jolyń bolsyn!
Tileıik biz aq tilek,
Atqa jaqsy shaba bil!
Jasyńnan maldy baǵa bil!
Oqý-óner taba bil!
El-jurtyńa jaǵa bil!
Áýmın, jolyń aq bolsyn! — dep bata beriledi (bul bir ǵana nusqasy). Tilek pen batanyń adamǵa rýhanı kúsh beretinin men únemi aıtyp kelem. Jaqsy tilek estip, bata alyp ósken bala jaqsylyqqa qumar bolady, estigenin umytpaıdy. «Pálen atamnyń bergen batasy», «túgen ájem maǵan osyndaı tilek aıtqan» dep únemi aıtyp júretin bolǵan.
Ashamaıǵa mingizýdiń máni
Balany úlken atalarynyń biri qoltyǵynan kóterip taıyna mingizedi. Taıyna mingen bala aǵaıyn-týǵanyna baryp, aýyl aralaıdy. Olar shashý shashyp, balanyń taıy men ashamaıyna kórimdik beredi. Bul joly balaǵa mindetti túrde erge qajet at ábzelderin tartý etedi, qamshy syılanady. Bul da — qazaqtyń óziniń salty. Kóshpendi halyq bolǵandyqtan árkimniń óziniń jeke er-turmany bolǵan. Óıtkeni attyń tabylýy ońaı bolǵanymen er tabý qıyn. Sol sebepti de taıyna minip kelgen balaǵa barynsha tek er-turman jabdyqtaryn syılaǵan. Joǵaryda aıtyp ótkenimizdeı, qazaq balasynyń atqa minýi tańsyq emes. Sóıte tura «jaıdaǵyńnan jaıaý artyq» dep jaıdaq atqa minýdi qosh kórmegen. Aýyl arasynda apyl-ǵupyl asyǵysta mal qaıyrýǵa bolmasa, bylaıynsha jaıdaq atqa mingendi qazaqtyń balasy namys sanap ósken. Sol sebepti de ár azamat aldymen er-turmanyn saılaǵan. Úlkender jaǵy «mine, sen at jalyn tartyp miner jigit boldyń» dep budan keıin óziniń jeke taıy bar ekenin balaǵa uǵyndyryp ósirgen. Ashamaıǵa minýdiń ereksheligi — endigi jerde balanyń óziniń er-turmany, óziniń basybaıly taıy bolǵandyǵynda. Kóship-qonǵan kezde de burynǵydaı ata-anasynyń aldynda otyrmaıdy, ıaǵnı endi básiresi, óziniń jekemenshik taıy bar.
Ashamaıǵa mingizý balany eńbekke baýlýdyń alǵashqy baspaldaǵy deýge bolady. Olaı deıtinimiz, kez kelgen bala óziniń básire taıyn endigi jerde ózi baǵyp-qaǵady. Ony ýaqytymen jemdep, ýaqytymen sýaryp, jal-quıryǵyn, ústin tarap, kútimge alady. Bala taıynyń aldynda jaýapty ekenin, sol taıdyń ıesi ózi ekenin sezinip ósedi. Endigi jerde taıdyń kútimine ózi jaýap beredi. Sonymen qatar ol bir ǵana básire taıdy baǵyp-qaǵýdyń aınalasynda qanshama jańa sózderdi úırenedi. Buryn sózdik qorynda bolmaǵan jylqyǵa qatysty qanshama sóz balanyń sanasyna sińedi. Aıtalyq, terlik, toqym, úzeńgi, aıyl, er-toqym, júgen, aýyzdyq, shider, quryq, t.b… Ol bul ataýlardy úırenip qana qoımaıdy, qalaı qoldanylýyn da meńgeredi. Birte-birte bala taıyna minip, óz úıiniń qozy-laǵyn qarap, óz sharýasyna aralasa bastaıdy. Sol sebepti de qazaqtyń balasy kishkentaıynan mal tanyp ósedi. Ol jaýapkershilikke osy bastan úırenedi. Erte eseıedi, aqyly tolysady, oı-sanasy ósedi, salmaqty, baısaldy minez qalyptasady.
Ásili, bizdiń qazaqtyń balalary, qyz bolsyn, ul bolsyn oıynshyqpen kóp oınamaǵan. Olarda kóp oıynshyq ta bolmaǵan. Al qazirgi otyzǵa kelgen jigitterge qarap, balalyǵy áli qalmaǵanyn baıqaımyz. Búginde balasy bar qaı úıge barsaq ta, bólme toly oıynshyqty kóremiz. Otbasynda naqty sheshim shyǵara almaıtyn, ataly sózdi uǵynbaıtyn urpaqtyń kóbeıgeniniń bir ushy osynda da jatyr. Burynyraqta kerisinshe, balanyń oıynshyqpen oınaǵany kópke sozylmaǵan… Kishkentaı qazaqty jaýynger, shabandoz ári er-azamat etip tárbıeleýdiń basy — osy ashamaıly taıǵa mingizýden bastalady. Lezdiń arasynda kóshýge, ashamaıyn ertteı salýǵa qazaq balasy kez kelgen ýaqytta daıyn bolǵan. Demniń arasynda kıiz úı tigýge de qazaq balasy erte mashyqtanǵan, ıaǵnı jınaqylyqqa, saqtyqqa beıimdelip ósken.
Qazaqtyń tektiligi jylqymen de baılanysty
Burynyraqta úlkenderdiń qadaǵalaýymen, baqylaýymen balalar arasynda taı jarys jıi ótkizilgen. Kez kelgen bala óz taıynyń bárinen ozyp keletinin qalaıdy ǵoı, sol sebepti taıdy da soǵan beıimdep baptaǵan.
Ary qaraı qunan jarys, dónen jarystar bolady. Bul aralyqta bala da eseıedi, aty da balaǵa ábden úırenedi. Bala shabandoz bolyp ósýiniń sebebi de osynda. Qazaqtyń kez kelgen balasynyń at qulaǵynda oınaıtyny bala jasynan atqumar bolǵandyǵynda jatyr. Kez kelgen qazaq balasy aýdaryspaq, teńge alý sııaqty ulttyq oıyndarǵa esh júreksinbeı qoıyp ketken. Kókpar tartqan, qyz qýýǵa shyqqan, báıgege shapqan qazaq balasynyń qanynda jylqyǵa tán minez, sulýlyqqa qushtarlyq, qazaqy bolmys osylaı qalyptasady. Jylqy — tekti, qasıetti mal. Shópti tańdap jeıdi, sýdyń tunyǵyn, tazasyn ishedi. Jylqy arqyly balanyń estetıkalyq sezimi oıanady. Jelmen jarysyp shapqan kezde balada aqyndyq, sheshendik, jyraýlyq sezimder týady, shabyt qysady. At ústinde ósken bala iri ári márt bolǵan. Ómirin at ústinde ótkizgen bizdiń halyqtyń deni de saý, tipti únemi qozǵalysta júrip, qan tarqatatyndyqtan bizdiń qazaq qan qysymy degendi bilmegen. Bir qyzyǵy, myńǵyrǵan maly bar baı balasynyń ózi atqa minip, jylqy baqqan. Baıdyń balasy bola tura qoı, sıyr baqpaǵanmen, jylqyshylarǵa erip jylqy qaraǵan. At ústinde ósken qazaqtyń er-azamaty bıiktikti, keńdikti baǵalaı bilgen. Kóńili ór bolǵan, jeldeı esken aq kóńil jomart bolǵan. Osy qasıetterdiń barlyǵy qazaqtyń qanyna jylqynyń tektiligimen qosa kelgen.
Qazirgi temir tulpar mingen qazaq balasynda mundaı kesek minez ben jomarttyqtan góri menmendik, pańdyq, ózgeni kózge ilmeıtin órkókirektik basym. Óıtkeni temir — jansyz. Jansyz nárse adamnyń boıyndaǵy shynaıy qasıetterdi jutyp qoıady. Árıne, mashına mingen qazaqtyń bári birdeı deýden aýlaqpyn. Biraq jylqy men temirdi salystyrsaq, ul balanyń er-azamat bolyp qalyptasýyna jylqy malynyń áseri mol bolǵanyn baıqaımyz. Ókinishtisi, búginde biz attan ajyrap qaldyq. Qazirgi kezdiń ózinde baıqasańyzdar, atbegiler men jylqy baptaıtyndardyń minezi múlde basqa. Olar — maıda-shúıdege kóńil bólmeıtin, jaqsylyq jasaǵysy kelip turatyn kesek minezdi, sózge sheshen adamdar. Ashamaıǵa mingen kip-kishkentaı balanyń kóńiliniń ósip, ózgelerden erekshelenip, ózgeshe sezimge bólenetini de sondyqtan.
Qazaqtyń qyzdary da shabandoz bolǵan, kishkentaıynan atqa minip úırengen. Ul balalardaı dabyraıtyp shashý shashyp, ashamaıǵa mingizbegenmen, qyz balaǵa da arnaıy laıyqtalyp ashamaı er jasalǵan. Qyzdardy atqa mingizýge tek aǵalary úıretetin bolǵan. Jaýgershilik zamanda ákelerimen, aǵalarymen birge jaýǵa shapqan, soǵys kezinde olardyń oqqaǵaryndaı bolyp júrgen qazaqtyń qyzdary jaıly tarıhtan da belgili.
«Qyz qýýda» nebir jigitterdi qamshymen osyp túsetin qyzdardyń barlyǵy da atqa minip ósken, ıaǵnı olarǵa aǵalary atqa minýdi kishkentaıynan-aq úıretken. Qyzdardyń da sánimen aıshyqtalǵan, kúmistelip jasalǵan óz er-turmandary bolǵan. Burynyraqta tipti keıbir aýqattylar qyzyn uzatqanda bergen er-turmanynyń ózi ákelingen qalyńmal qunynan asyp túsken eken…
Áńgimelesken
Aıgúl BOLATHANQYZY,
«Aıqyn».
