«باسىندا بۇلاعى بار وزەن ۇزاق اعادى» دەمەكشى، تاربيەنىڭ مىقتى ىرگەتاسى وتباسىندا قالانادى. گازەتىمىزدىڭ وتكەن ساندارىندا بەسىككە قاتىستى ءبىراز ماعلۇماتتاردى — بالا ومىرىندەگى بەسىكتىڭ پايداسىن، ماڭىزىن جان-جاقتى ءتۇسىندىرىپ وتتىك. بەسىككە قاتىستى، ياعني انا مەن بالانىڭ اراسىنداعى تاعى ءبىر بايلانىس — بەسىك جىرى دەۋگە بولادى. بەسىكتەگى بالاسىنا انا ءالديىن، بەسىك جىرىن ايتپاعان قازاق ايەلى جوق شىعار. جالپى، بەسىك جىرى جايلى نە بىلەمىز؟ بالاسىنا نە سەبەپتى بەسىك جىرىن ايتقان، ونىڭ ماڭىزى نەدە؟ ايدارىمىزدىڭ تۇراقتى كەيىپكەرى زەينەپ اپاي بۇل جونىندە بىلاي دەيدى…
«بۇكىل قازاق دالاسى ءان سالىپ تۇرعانداي…»
بەسىككە بولەنىپ وسكەن بالانىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى — بەسىگىن اڭساپ تۇراتىندىعىندا. ونداي بالا ءوزىنىڭ بەسىگىنە جاتپاسا، مازاسىزدانىپ، ۇيىقتاماي قويادى. بالا ابدەن تويعان ساتتە اناسى بەسىكتى جايلاپ تەربەتە وتىرىپ، بەسىك جىرىن ايتاتىن بولعان. «قازاقتىڭ 3-4 جاسار بالاسىنىڭ ءتىلى جاتىق، ال 5-6 جاستاعى بالالار شەشەن ءارى تاۋىپ سويلەيدى، ويىن ۇتىمدى جەتكىزە بىلەدى»، — دەپ تاڭدانا جازعان ەكەن جەر اۋدارىلىپ كەلگەن پولياك رەۆوليۋتسيونەرى ا.يانۋشكەۆيچ ءوز ەستەلىكتەرىندە. ايگىلى زاتاەۆيچتىڭ «بۇكىل قازاق دالاسى ءان سالىپ تۇرعانداي…» دەۋىنىڭ استارىندا كوپ سىر بار. ال مۇنىڭ باستى سەبەبى بالانىڭ بەسىك جىرىن تىڭداپ وسكەندىگىندە جاتىر.
بەسىك جىرى — بالاعا بەرىلەتىن العاشقى تاربيە. ويتكەنى باياۋ ىرعاقپەن ايتىلعان اناسىنىڭ ءالديى تۋعاننان بالانىڭ قۇلاعىنا سىڭەدى. بەسىكتەگى بالانى ءاننىڭ ىرعاعىمەن تەربەتەدى. بەسىك جىرىنىڭ تۇراقتى نۇسقاسى جوق.
ءالدي، ءالدي، اق بوپەم،
اق بەسىككە جات، بوپەم،
بارماقتارىڭ مايىسىپ،
ءتۇرلى ويۋ ويىسىپ،
شەبەر بولار ما ەكەنسىڭ؟!
تاڭدايلارىڭ تاقىلداپ،
ءسوزىڭدى جۇرت ماقۇلداپ،
شەشەن بولار ما ەكەنسىڭ؟!
بۇل — بەسىك جىرىنىڭ ءبىر ءتۇرى عانا. وسىنداي ادەمى اۋەنمەن استارىندا ىزگى تىلەگى بار بەسىك جىرىن تىڭداعان بالا شەبەر بولۋعا دا، شەشەن بولۋعا دا ۇمتىلىپ وسەدى. بالانىڭ بويىنا اسەرلى اۋەن، سۇلۋ سوزبەن ايتىلاتىن انانىڭ ءالديى انا سۇتىمەن قوسىلىپ وسىلاي سىڭەدى. بەسىك جىرىنىڭ تولىپ جاتقان ءتۇرى بار. ءسابيىنىڭ امان وسۋىنەن باستاپ، بولاشاق ومىرىنە دەگەن تىلەگى، سەنىمى، نيەتى ادەمى انگە شۋماق بولىپ ءورىلىپ، اناسىنىڭ ايتۋىمەن بالاعا جەتەدى. ءتىپتى الىستاعى توركىنىنە دەگەن ساعىنىشىن دا بوپەسىنە ايتىپ، بالاسىمەن سىرلاسا وتىرىپ «ءاي، ءاي، بوپەم، ارتتا قالعان ەلىمدى كورەر مە ەكەم…» دەپ ىشتەگى شەرىن بەسىك جىرىنا قوسقان. اناسىنىڭ ەلىنە دەگەن ساعىنىشى بوپەگە بەرىلىپ، ول اناسىن ايايتىن، ارداقتايتىن، مەيىرىمدى ءارى جاناشىر بولىپ وسەدى ەكەن… بۇگىندە ۇلكەن ساحنالاردا دا بەسىك جىرى ەستىلىپ قالادى.
ءتاي-ءتاي باسىپ، بوپەشىم، جۇرگەنىڭ قانداي؟
كوزقۋانىش، كوكەشىم، كۇلگەنىڭ بالداي.
اسپانداعى اي-كۇندى الامىن دەيسىڭ،
اسقار تاۋداي ايبىندى بولامىن دەيسىڭ.
ءالدي، ءالدي، اق بوپەم،
سەندەي ءسابي جوق، كوكەم.
انام-اكەم دەيسىڭ بە؟
ءتىلىڭ ءتاتتى ەكەن.
ءالدي، ءالدي، اق ەركەم،
بويجەتەرسىڭ سەن ەرتەڭ.
ماقتانىشى ەلىمنىڭ،
ءوزىڭ بول، ەركەم! — دەپ جىرلاعان اقىن ق.ءساريننىڭ «بەسىك جىرىن» ء(انى ا.بەكسۇلتاندىكى) ءانشى م.بەسباەۆ ورىنداپ ءجۇر.
«ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەسىڭ»
قازىرگى كەلىندەرگە ۇلتتىق ونەگەنى كورسەتىپ، تاربيە بەرەتىن ەنەلەر ازايدى. ويتكەنى بۇگىنگى ەنەلەر مەن اجەلەر — كەشەگى كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەلىندەرى. ولار كوپبالالى بولۋدان گورى قىزمەت قۋعاندى قالادى، ەرلەرمەن تەڭقۇقىقتى بولۋعا ۇمتىلدى، وسىلاي ەرىكتى جانە ەرىكسىز تۇردە ۇلتتىق قۇندىلىقتان، تاربيەدەن اجىرادى. قازىرگى جاس كەلىندەردى سول ءۇشىن دە ايايمىن كەيدە. ءوز باسىم، ۇلتتىق تاربيەنى الدىمەن ءوز كەلىنىمە ۇيرەتىپ، ءوز نەمەرەلەرىمنىڭ بويىنا سىڭىرۋگە تىرىسامىن. ءوزىمىز ۇيرەتپەي تۇرىپ، جاستاردى كىنالاۋدان اۋلاق بولعانىمىز ءجون. ماقتانعانىم ەمەس، ەكى نەمەرەمە دە بەسىك جىرىن ايتتىم. ۇلكەن نەمەرەم نۇرسۇلتاننىڭ مىنەزى اۋىر، سالماقتى. ال ماديارىم تورتتەن اسقانشا جاستىقتى تىزەمە سالىپ، جاتا قالىپ، «ءالدي ايت» دەيتىن. بۇگىنگە دەيىن: «اجە، ماعان ءالدي ايتشى، ۇيقىم كەلدى»، — دەيدى. وعان ءوزىمنىڭ بىلەتىن بەسىك جىرىنىڭ بارلىعىن، ءتىپتى جانىمنان شىعارىپ ايتىپ ءجۇردىم. ۇعىنىقتى ءارى جاتتاپ الۋعا ىڭعايلى ەتىپ:
بوپەم مەنىڭ قايدا ەكەن؟
قىزدارمەنەن تاۋدا ەكەن،
تاۋدا نەعىپ ءجۇر ەكەن؟
الما تەرىپ ءجۇر ەكەن،
قىزىل الما قولىندا
قىزدار ونىڭ سوڭىندا،
جۇگىرىپ-جۇگىرىپ ءجۇر ەكەن، — دەگەن سياقتى ەستە ساقتالاتىنداي حالىق انىنە سالىپ ايتامىن. ول بەسىك جىرىن تىڭداپ جاتىپ ماۋجىراپ ۇيىقتاعاندى جاقسى كورەدى.
اۋەن، ساز دەگەن — قۇدىرەت. اللا تاعالا جەتى دىبىستى جاراتقان، ال قازاق حالقىنىڭ تۋمىسىنان ءانشى حالىق ەكەنى امبەگە ايان. ولاي دەيتىنىمىز، قازاق بالاسىنىڭ ءتىلىنىڭ ەرتە شىعىپ، ونەرگە ءۇيىر بولۋىنىڭ ءبىر ۇشى وسى بەسىك جىرىندا جاتىر.
بەسىك جىرىنىڭ ماڭىزى
بەسىك جىرى ارقىلى بالانىڭ ءتىلى ەرتە شىعاتىنىنا بۇگىندە ءمان بەرمەيمىز. بەسىك جىرىن تىڭداپ وسكەن بالانىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى جاقسى جەتىلەتىنىنە كوڭىل اۋدارمايمىز. بۇگىنگى ۇرپاق شەشەندىگىنەن، انشىلىگىنەن، اقىندىعىنان، سابىرلىلىعىنان، پاراساتتىلىعىنان اجىراپ بارادى. بۇل دا — الاڭداتارلىق جاي.
ءبىزدىڭ ەلدە اۋىزدان قالماي كەلە جاتقان اڭىزعا بەرگىسىز ءارى ءبىزدىڭ اۋلەتكە قاتىستى ءبىر اڭگىمە بار. ەرتەرەكتە ءبىر كەلىنشەك بەسىگىنەن اجىراماي جۇرگەن بالاسىن بەسىككە بولەپ، الدەبىر جۇمىستارىمەن شىعىپ كەتسە كەرەك. وتاعاسى دا سىرتتاعى تىرشىلىگىمەن كەتكەن. جولاي دەمالماق بولىپ توقتاعان ءبىر جولاۋشى كيىز ءۇيدىڭ تۇسىنا كەلىپ: «كىم بار-اۋ!» دەپ دىبىس بەرگەن ەكەن. «كىرە بەر» دەگەن داۋىستى ەستىپ، ىشكە كىرگەن جولاۋشى اڭتارىلىپ تۇرىپ قالادى. ۇيدە بەسىكتە ۇيقىسىنان ويانعان بالادان باسقا جان جوق. «ورەدە اشىما بار، ءوزىڭ دە ءىش، ماعان دا بەر» دەگەن ەكەن بالا جولاۋشىعا. قازاقتىڭ بالاسىنىڭ ءتىلى جاتىقتىعىن، ەرتە شىققانىن بايقايمىز بۇدان.
قازاقتا «تۇيە مىنگەن قازاق ءتورت اۋىز ولەڭ بىلەدى» دەگەن ءسوز بار، سويتە تۇرا بۇگىندە وزگە ماماندىق يەلەرى ءان ايتسا، ءبىرتۇرلى توسىرقاپ قابىلدايمىز. ءان ايتۋ قازاقتىڭ قانىندا بار ەكەنىن ايتىپ وتتىك. ەندەشە، انشىلىك ونەر قازاققا نەگە جات بولۋى كەرەك؟! كەرىسىنشە، كەشەگى وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى، سوزگە جۇيرىك بابالارىمىزدىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى تىلدەن ايىرىلعان. ماقالداتىپ سويلەگەن بىلاي تۇرسىن، كورگەن وقيعاسىن، وقىعان اڭگىمەسىن بايانداپ ايتا بىلمەيدى، اسەرلەپ جەتكىزە المايدى. ويىن تولىق ءارى تۇسىنىكتى قىلىپ، ەركىن سويلەي الاتىن، اڭگىمە ايتا بىلەتىن بالالار جوق. ەندەشە، قازاقى مىنەزىمىز بەن بولمىسىمىزعا قايتا ورالۋ ءۇشىن ءار انا بەسىك جىرىن ءسابيىنىڭ بويىنا ءسىڭىرىپ ءوسىرۋى كەرەك. بەسىككە اسىلا وتىرىپ مەيىرلەنە بالا ەمىزگەن انادان، بەسىك جىرىن ايتىپ وتىرعان كەلىننەن سۇلۋ ايەل جوق شىعار، ءسىرا! وسىنى ەستەن شىعارماعانىمىز ءجون…
اڭگىمەلەسكەن
ايگۇل بولاتحانقىزى،
«ايقىن».
