Zeınep AHMETOVA: Besik jyry – balaǵa beriletin alǵashqy tárbıe

4244
Adyrna.kz Telegram

«Basynda bulaǵy bar ózen uzaq aǵady» demekshi, tárbıeniń myqty irgetasy otbasynda qalanady. Gazetimizdiń ótken sandarynda besikke qatysty biraz maǵlumattardy — bala ómirindegi besiktiń paıdasyn, mańyzyn jan-jaqty túsindirip óttik. Besikke qatysty, ıaǵnı ana men balanyń arasyndaǵy taǵy bir baılanys — besik jyry deýge bolady. Besiktegi balasyna ana áldıin, besik jyryn aıtpaǵan qazaq áıeli joq shyǵar. Jalpy, besik jyry jaıly ne bilemiz? Balasyna ne sebepti besik jyryn aıtqan, onyń mańyzy nede? Aıdarymyzdyń turaqty keıipkeri Zeınep apaı bul jóninde bylaı deıdi…

«BÚKIL QAZAQ DALASY ÁN SALYP TURǴANDAI…»

Besikke bólenip ósken balanyń bir ereksheligi — besigin ańsap turatyndyǵynda. Ondaı bala óziniń besigine jatpasa, mazasyzdanyp, uıyqtamaı qoıady. Bala ábden toıǵan sátte anasy besikti jaılap terbete otyryp, besik jyryn aıtatyn bolǵan. «Qazaqtyń 3-4 jasar balasynyń tili jatyq, al 5-6 jastaǵy balalar sheshen ári taýyp sóıleıdi, oıyn utymdy jetkize biledi», — dep tańdana jazǵan eken jer aýdarylyp kelgen polıak revolıýıoneri A.Ianýshkevıch óz estelikterinde. Áıgili Zataevıchtiń «Búkil qazaq dalasy án salyp turǵandaı…» deýiniń astarynda kóp syr bar. Al munyń basty sebebi balanyń besik jyryn tyńdap óskendiginde jatyr.

Besik jyry — balaǵa beriletin alǵashqy tárbıe. Óıtkeni baıaý yrǵaqpen aıtylǵan anasynyń áldıi týǵannan balanyń qulaǵyna sińedi. Besiktegi balany ánniń yrǵaǵymen terbetedi. Besik jyrynyń turaqty nusqasy joq.

Áldı, áldı, aq bópem,

Aq besikke jat, bópem,

Barmaqtaryń maıysyp,

Túrli oıý oıysyp,

Sheber bolar ma ekensiń?!

Tańdaılaryń taqyldap,

Sózińdi jurt maquldap,

Sheshen bolar ma ekensiń?!

Bul — besik jyrynyń bir túri ǵana. Osyndaı ádemi áýenmen astarynda izgi tilegi bar besik jyryn tyńdaǵan bala sheber bolýǵa da, sheshen bolýǵa da umtylyp ósedi. Balanyń boıyna áserli áýen, sulý sózben aıtylatyn ananyń áldıi ana sútimen qosylyp osylaı sińedi. Besik jyrynyń tolyp jatqan túri bar. Sábıiniń aman ósýinen bastap, bolashaq ómirine degen tilegi, senimi, nıeti ádemi ánge shýmaq bolyp órilip, anasynyń aıtýymen balaǵa jetedi. Tipti alystaǵy tórkinine degen saǵynyshyn da bópesine aıtyp, balasymen syrlasa otyryp «áı, áı, bópem, artta qalǵan elimdi kórer me ekem…» dep ishtegi sherin besik jyryna qosqan. Anasynyń eline degen saǵynyshy bópege berilip, ol anasyn aıaıtyn, ardaqtaıtyn, meıirimdi ári janashyr bolyp ósedi eken… Búginde úlken sahnalarda da besik jyry estilip qalady.

Táı-táı basyp, bópeshim, júrgeniń qandaı?

Kózqýanysh, kókeshim, kúlgeniń baldaı.

Aspandaǵy aı-kúndi alamyn deısiń,

Asqar taýdaı aıbyndy bolamyn deısiń.

Áldı, áldı, aq bópem,

Sendeı sábı joq, kókem.

Anam-ákem deısiń be?

Tiliń tátti eken.

Áldı, áldı, aq erkem,

Boıjetersiń sen erteń.

Maqtanyshy elimniń,

Óziń bol, erkem! — dep jyrlaǵan aqyn Q.Sarınniń «Besik jyryn» (áni A.Beksultandiki) ánshi M.Besbaev oryndap júr.

«UIaDA NE KÓRSEŃ, UShQANDA SONY ILESIŃ»

Qazirgi kelinderge ulttyq ónegeni kórsetip, tárbıe beretin eneler azaıdy. Óıtkeni búgingi eneler men ájeler — keshegi Keńes ókimetiniń kelinderi. Olar kópbalaly bolýdan góri qyzmet qýǵandy qalady, erlermen teńquqyqty bolýǵa umtyldy, osylaı erikti jáne eriksiz túrde ulttyq qundylyqtan, tárbıeden ajyrady. Qazirgi jas kelinderdi sol úshin de aıaımyn keıde. Óz basym, ulttyq tárbıeni aldymen óz kelinime úıretip, óz nemerelerimniń boıyna sińirýge tyrysamyn. Ózimiz úıretpeı turyp, jastardy kinálaýdan aýlaq bolǵanymyz jón. Maqtanǵanym emes, eki nemereme de besik jyryn aıttym. Úlken nemerem Nursultannyń minezi aýyr, salmaqty. Al Madııarym tórtten asqansha jastyqty tizeme salyp, jata qalyp, «áldı aıt» deıtin. Búginge deıin: «Áje, maǵan áldı aıtshy, uıqym keldi», — deıdi. Oǵan ózimniń biletin besik jyrynyń barlyǵyn, tipti janymnan shyǵaryp aıtyp júrdim. Uǵynyqty ári jattap alýǵa yńǵaıly etip:

Bópem meniń qaıda eken?

Qyzdarmenen taýda eken,

Taýda neǵyp júr eken?

Alma terip júr eken,

Qyzyl alma qolynda

Qyzdar onyń sońynda,

Júgirip-júgirip júr eken, — degen sııaqty este saqtalatyndaı halyq ánine salyp aıtamyn. Ol besik jyryn tyńdap jatyp maýjyrap uıyqtaǵandy jaqsy kóredi.

Áýen, saz degen — qudiret. Alla taǵala jeti dybysty jaratqan, al qazaq halqynyń týmysynan ánshi halyq ekeni ámbege aıan. Olaı deıtinimiz, qazaq balasynyń tiliniń erte shyǵyp, ónerge úıir bolýynyń bir ushy osy besik jyrynda jatyr.

BESIK JYRYNYŃ MAŃYZY

Besik jyry arqyly balanyń tili erte shyǵatynyna búginde mán bermeımiz. Besik jyryn tyńdap ósken balanyń este saqtaý qabileti jaqsy jetiletinine kóńil aýdarmaımyz. Búgingi urpaq sheshendiginen, ánshiliginen, aqyndyǵynan, sabyrlylyǵynan, parasattylyǵynan ajyrap barady. Bul da — alańdatarlyq jaı.

Bizdiń elde aýyzdan qalmaı kele jatqan ańyzǵa bergisiz ári bizdiń áýletke qatysty bir áńgime bar. Erterekte bir kelinshek besiginen ajyramaı júrgen balasyn besikke bólep, áldebir jumystarymen shyǵyp ketse kerek. Otaǵasy da syrttaǵy tirshiligimen ketken. Jolaı demalmaq bolyp toqtaǵan bir jolaýshy kıiz úıdiń tusyna kelip: «Kim bar-aý!» dep dybys bergen eken. «Kire ber» degen daýysty estip, ishke kirgen jolaýshy ańtarylyp turyp qalady. Úıde besikte uıqysynan oıanǵan baladan basqa jan joq. «Órede ashyma bar, óziń de ish, maǵan da ber» degen eken bala jolaýshyǵa. Qazaqtyń balasynyń tili jatyqtyǵyn, erte shyqqanyn baıqaımyz budan.

Qazaqta «túıe mingen qazaq tórt aýyz óleń biledi» degen sóz bar, sóıte tura búginde ózge mamandyq ıeleri án aıtsa, birtúrli tosyrqap qabyldaımyz. Án aıtý qazaqtyń qanynda bar ekenin aıtyp óttik. Endeshe, ánshilik óner qazaqqa nege jat bolýy kerek?! Kerisinshe, keshegi ot aýyzdy, oraq tildi, sózge júırik babalarymyzdyń búgingi urpaǵy tilden aıyrylǵan. Maqaldatyp sóılegen bylaı tursyn, kórgen oqıǵasyn, oqyǵan áńgimesin baıandap aıta bilmeıdi, áserlep jetkize almaıdy. Oıyn tolyq ári túsinikti qylyp, erkin sóıleı alatyn, áńgime aıta biletin balalar joq. Endeshe, qazaqy minezimiz ben bolmysymyzǵa qaıta oralý úshin ár ana besik jyryn sábıiniń boıyna sińirip ósirýi kerek. Besikke asyla otyryp meıirlene bala emizgen anadan, besik jyryn aıtyp otyrǵan kelinnen sulý áıel joq shyǵar, sirá! Osyny esten shyǵarmaǵanymyz jón…


Áńgimelesken

Aıgúl BOLATHANQYZY,

«Aıqyn».

Pikirler