تورگە ءىلىپ، قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا، كوشكەن جۇرتتا قالدىرماي وزىمەن بىرگە الىپ جۇرەتىن قاسيەتتى بەسىگىن قازاق نەلىكتەن قادىرلەگەن؟ نە سەبەپتى بوس بەسىكتى تەربەتۋگە تيىم سالعان؟ ويتكەنى ءبىر عانا شاڭىراقتىڭ ەمەس، تۇتاستاي ۇلتتىڭ ۇيىعان قۇت-بەرەكەسى، ارمان-اڭسارى، بولاشاعى سىيعان بەسىك سيمۆولدىق بيىكتىككە كوتەرىلگەن. بەسىك باردا ۇرپاعىنىڭ ءورىسى كەڭىپ، ۇلت بولاشاعى بۇلىڭعىر تارتپاسىنا كامىل سەنگەن. بۇل ۇزاق اڭگىمەنىڭ جۇگى.
جاس بالاعا ايدارلى، ايبارلى بولسىن دەپ ايدار تاعۋ، باسىنا باق قونسىن، ماڭدايى جازىق بولسىن دەپ كەكىل قويۋ داستۇرلەرى ءارحايزمنىڭ «سارقىنشاعى» سانالا باستادى.
قوس ايدارلى ۇل كەتتى،
قوس تۇلىمدى قىز كەتتى – دەپ كەلەتىن «ابىلاي حان تۋرالى جىردىڭ» جولدارىن كوكىرەگى وياۋ وقىرمان بىلەدى. بىراق مۇنى بىلمەدىڭ دەپ رەسمي تىلدە سويلەپ، حالىقارالىق تاتۋلىققا ۇندەيتىن بالالارىنا مايكل، ماكس سەكىلدى ات قويىپ، ايدار تاعاتىن قايسىبىر كىسىلەرگە وكپە ارتۋدان دا اۋلاقپىز.
ال كوشپەندىلەر ءداستۇرى بويىنشا قۇلاق شەكەگە قويىلاتىن ءورىم شاشتى تۇلىم دەيدى.
شەكەسىندە قامباردىڭ
بار ەكەن التىن تۇلىمى.
سۇراپ العان قۇدايدان
ءالىمباي حاننىڭ قۇلىنى.
(«قامبار باتىر» جىرى، «اقساۋىت» كىتابى)
بەينەلەۋ ونەرى ماتەريالدارى بارلىق كوشپەلى حالىقتاردا تۇلىم قويۋ ءادىسى بار ەكەنىن كورسەتەدى. تۇلىم ەكى قۇلاقتىڭ الدىنان نە ارتىنان بوس جىبەرىلىپ، كەۋدەگە ءتۇسىپ تۇرادى، كەيدە ۇشتارى ءتۇيىلىپ، قۇلاق تۇسىنا بايلانىپ قويىلادى. (احمەتجانوۆ قاليوللا، «جاراعان تەمىر كيگەندەر» (باتىرلاردىڭ قارۋ-جاراعى، اسكەري ونەرى، سالت-داستۇرلەرى), «ءداۋىر» باسپاسى، الماتى، 1996 ج.)
شاش قويۋ (ساقال-مۇرت قويۋ) ۇلگىلەرى ادامنىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىن، باعزى زامانداعى جاۋگەرشىلىك تۇستاردا لاۋازىم نىشاندارىن كورسەتكەندىگى تۋرالى ايعاقتار ءار جەردەن تابىلىپ جاتادى.
اتالعان شاش قويۋ ۇلگىلەرىنىڭ ىشىندەگى قازاق ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى بۇرىم بولىپ تابىلادى. قازاق قىز بالاعا «جالعىزدىق جاراتۋشىعا عانا جاراسادى»، «قوساعىمەن قوسا اعارسىن» دەپ قوس بۇرىم قوياتىن بولعان. قازاقتا بۇرىمدى جىرلاپ، ونداعى شولپىنىڭ سىڭعىرىنا ءۇن قوسپاعان اقىن بار ما ەكەن؟ جەلمەن جارىسقان ات ۇستىندە جەلكەلىگىندەگى قوس بۇرىمى توگىلىپ بارا جاتقان ارۋدى ەلەستەتىڭىزشى. قىز ارقاسىندا ءبىرىن-ءبىرى ەركەلەي سوققان قوس بۇرىم اي مەن كۇندەي اجار سىيلاماي ما؟ «جالعىز قالار ما» دەپ سىڭار بۇرىم قويۋدان يمەنگەن. تەك قىزعا كوزى تۇسۋشىلەر مەن قۇدا تۇسۋشىلەر كوبەيگەندە عانا قوس بۇرىمعا تاعى ءبىر بۇرىم تەلىگەن. بۇل «قىزىم تالاسۋشىلاردىڭ ىشىندەگى تەك جاقسىسىنا عانا بۇيىرسىن» دەگەن ىزگى نيەتتەن تۋادى. مۇنىڭ ءوزىن كوبىنە استامشىلىققا بالانىپ، ءۇشىنشى بۇرىم قويۋعا ساقتىقپەن قاراعان (ا. ءجۇنىسوۆ، «بوعدا» كىتابى). كەيدە بىزگە كوپبۇرىمدىلىق پەن سىڭاربۇرىمدىلىق قوعامداعى زيناقورلىق پەن قىزداردىڭ بوساعادا وتىرىپ قالۋىنا سەبەپشىدەي كورىنەدى.
قانشا جەردەن زامان تەحنيكالانسا دا، كامشات بورىك، تويعا كيەر ساۋكەلە، تاقيا ناق بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە ەشكىمنىڭ تاقياسىنا تار كەلمەس ەدى. كەرىسىنشە، بۇرىن تىرسەككە سوعار بۇرىم بۇگىن ەشكىنىڭ قۇيرىعىنداي شولتيىپ، ءتىپتى تاقىرايىپ قالدى. قىزدار كوشەدە كىندىگىن شوشايتىپ، جامباسىن جالتىراتىپ جارتىلاي جالاڭاش ءوز-وزىنە «جارناما» جاساپ بارا جاتادى. جۇرت قاراسا، ۇيالۋدىڭ ورنىنا، قاراعان ۇستىنە قاراي بەرسە ەكەن دەگەندەي ءجۇرىسىن باياۋلاتىپ، جاساندى سىزىلا تۇسەدى. «قازاننان قاقپاق كەتسە، يتتەن ۇيات كەتەدى» دەگەن راس ەكەن.
ۇياتتى جەرلەردى جابىق ۇستاۋ يسلام دىنىندە مىندەت ەتىلگەن. بايىرعى قازاقتىڭ بۇرمەلى كويلەگىنىڭ ەتەك-جەڭى كەڭدىگى يمانگەرشىلىكتىڭ قاينارىن كورسەتسە، كامزولدارىنداعى ويۋ-ورنەگى ەستەتيكالىق سۇلۋلىقتىڭ كورىنىسىن پاش ەتەدى. تابيعاتتىڭ تىلسىم سىرلارىن بەينەلەيتىن ويۋ-ورەك اللا تاعالانىڭ جاراتقان نىعمەتتەرىن ءبىلدىرىپ قانا قويماي، ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىزدى ايگىلەيدى. ونىڭ استارىندا اسپان الەمى (كوسموگوميالىق), جان-جانۋار، وسىمدىكتەر، گەومەتريالىق پىشىندەگى زاتتار بەينەسى جاسىرىنىپ جاتقانى بەلگىلى.
كويلەكتىڭ كۇن ىستىقتا سالقىندىعىمەن قوسا، ايەل زاتىنا ءتان نازىكتىك سىيلايتىنى حاق. ھيدجابپەن بۇركەنگەن كەيبىر قاراكوزدەرىمىز جەڭى تاماققا تۇسەردەي ۇزىن، ەتەگى كوشە سىپىرۋعا ارنالعانداي سالا-قۇلاش كويلەك كيەدى. ەركەك كوزىنىڭ سۇعىن قادالماعانىن پارىز ەتكەندىگى قۋانتادى-اق. بىراق، قازاق كيىم كيەردە كوركەمدىككە، جۇمىس ارەكەتىنە يكەمدىلىككە دە اسا ءمان بەرگەن عوي. حالىقتىق ولەڭ جىرلارعا دەن قويساق، قىز بۇرىمى تىرسەك، ياكي، توبىق قاعادى. سوعان قاراعاندا، كويلەكتىڭ ەتەگى توبىقتىڭ ار جاق، بەر جاعىندا بولعان دەگەن جورامال ايتۋىمىزعا نەگىز بار شىعار.
جۋىردا ھيدجاب ورانعان ءبىر قىزبەن تىلدەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. «مۇسىلمان قىزدارمەن بىرگە تۇرامىن» دەيدى ول ءبىر سوزىندە. «سوندا سەندەر عانا مۇسىلمان، اراب كيىمىن كيمەگەن ءبىز مۇسىلمان ەمەسپىز بە؟» دەدىم. ودان ءارى «بەس ۋاقىت ناماز وقىمايتىن مۇسىلمان جىگىت» دەپ مىسقىلداپ، ميىعىنان كۇلدى. جۇزىنەن «سەن – كۇناھارسىڭ، مەن – پەرىشتەدەي پاكپىن» دەگەن سىڭايداعى تاكاپپار توقمەيىلسۋ بايقالادى. يماندىلىقتىڭ نەگىزى كىشىپەيىلدىلىكتە ەمەس پە؟ ءدىننىڭ سىرتقى فورماسىن ەمەس، ىشكى ءمان-مازمۇنىن قابىلداعان ءجون. ويتكەنى يمان – جۇرەكتە.
اراب ەلدەرىندە كۇننىڭ ءبىر قالىپتى ىستىقتىعى، جەردەن شاڭى اسپانعا كوتەرىلىپ جاتاتىندىعى اۋزى-باستى تۇمشالاۋعا ءماجبۇر ەتەدى. ساحابالار وزگە جۇرتتارعا ءدىن تاراتقاندا، باستارىنا سالدە ەتىپ وراپ وزدەرىمەن بىرگە اقىرەتىن دە الا جۇرگەن. ايدالادا قازا تاپقان ساحابانىڭ باسىنداعى سالدەسىن كەبىن رەتىندە وراپ، بەلىندەگى بەلبەۋىنەن كورگە تۇسىرەتىن بولعان. دەمەك، سالدە، ھيدجاب ورانبادىڭ دەپ رەنجۋگە حاقىمىز جوق.
قازاق ۇلىن ۇياعا، قىزىن قياعا قوندىرۋعا اسىققان. البەتتە، كەز كەلگەن جەمىستى پىسكەن ۋاقىتىندا ءشىرىتىپ الماي تۇرعاندا، جيناپ الۋعا تىرىسامىز ەمەس پە؟ سول سەكىلدى «ون ءۇش جاس — وتاۋ يەسى» دەيتىن بابالارىمىز باليعات جاسىنا جەتپەي شاڭىراق كوتەرۋدى پارىز ەتكەن. ءبىز مۇندا تاعى دا يسلام ءدىنىنىڭ قاعيدالارىن العا تارتامىز. سالت-ءداستۇر مەن ءدىنىمىزدى ءبىر-بىرىنە قارسى قويعىسى كەلەتىندەر ءۇشىن ارنايى ەكەۋىنىڭ عاجايىپ ۇيلەسىمدىلىگىن تىلگە تيەك ەتكىمىز كەلەدى. پايعامبارىمىز مۇحاممەدتىڭ «ۇمبەتتەرىمنىڭ كوپتىگىمەن ماقتانامىن» دەگەن جولدارىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى. جاستاي تۇرمىسقا شىققان قىزدىڭ دۇنيەگە كوپ بالا اكەلۋگە ۋاقىتى دا، تابيعي مۇمكىندىگى دە جەتەدى. جاس انانىڭ بوسانۋ بارىسىندا قينالمايتىندىعى تاعى بار. ەرتە قوسىلعان جاستار ءداستۇردىڭ ارقاسىندا زينا جاساماي، ءناپسىسىن تيىپ ءومىر كوشىنە ىلەسەدى. ءا دەگەننەن ەكى جاس وتباسىنىڭ ەكونوميكالىق بيۋدجەتىن جوسپارلايدى. بۇرىنعى سالت باستى، ساباۋ قامشىلى كەزدەگىدەي تاپقان تابىسىن استا-توك شاشپاي، ءوز وتباسىنىڭ قاجەتىنە عانا جاراتۋعا كوشەدى. ءسويتىپ، ەلدىڭ دە ەكونوميكاسىنىڭ ىرگەلەنۋىنە ۇلەس قوسادى.
كەلىنشەك كيمەشەك كيەدى. جاس كەلىنگە ارنالعان، ورتا جاستاعى ايەلگە، سونداي-اق، اجەلەرگە ارنالعان كيمەشەكتىڭ تۇرلەرى بار. ءبىزدىڭ ۇعىمدا كيمەشەكتى تەك قارتتار عانا كيۋ كەرەك سەكىلدى. جاس كەلىنشەكتەر ءۇشىن كوركەم بەزەندىرىلگەن كيمەشەك زاماننىڭ تالابىنا سايما-ساي. ال ەندەشە ونىڭ ھيدجابتان نەسى كەم؟ اشىلىپ-شاشىلىپ قالمايتىندىعىمەن، بەتتەن وزگە قىلاۋداي اشىق جەر قالمايتىندىعىمەن، ۇلتتىق قايناردان ءنار العاندىعىمەن اسىپ تۇسەدى! دەمەك، كيمەشەكتى قولدانىسقا اكەلۋگە ءومىردىڭ ءوزى سۇرانىپ تۇر.
بۇگىنگە دەيىن جەر-جەرلەردە ساقتالعان كورنەكتى ءداستۇرىمىز – بەتاشار.
«ياماحامەن» بيلەپ ءجۇرىپ بەت اشاتىن جۇرگىزۋشى:
بيزنەسمەن قايناعاڭ.
ەكى كوزى جايناعان،
ويلاساڭ كەلىن جاناشىر،
بۇل دا سەنىڭ پايدا اعاڭ.
سالعان سەنىڭ سالەمىڭە
ءجۇز دوللارىن بايلاعان – دەپ قايناعاسىمەن كەلىن اراسىنداعى «زاماناۋي» قارىم-قاتىناستىڭ شەڭبەرىن سىزىپ بەرەدى. بۇدان ءارى:
ەكى ءجۇز تەڭگە سالعانعا،
ەكى رەت سالەم بەرەدى،
بەس ءجۇز تەڭگە سالعانعا
بەس رەت سالەم بەرەدى.
مىڭ تەڭگەلىك سالعاندا،
ون رەت سالەم بەرەدى.
كوكەتاي-اۋ تارتىنباي
قالتاڭدى قاقساڭ نەتەدى؟- دەپ اسابا ساۋدالاسۋعا كىرىسەدى.
ەگەر قالتاسى تەسىك الدەبىر انامىز اسابانىڭ قويعان «ستاۆكاسىن» قالتاسى كوتەرمەي جاتسا، اسابا دەرەۋ بىلاي:
اق جاۋلاقتى انامىز،
ورتاعا ءتۇستى ماتاڭىز.
قارىز نەگە المايسىز،
كەلمەسە ەگەر شاماڭىز! – دەپ جىرلاپ، كيلىگە تيىسەدى. بۇدان كەيىن جۇرت داراقىلىقپەن بىرىنەن-ءبىرى اسىپ تۇسۋگە تىراشتانباي كورسىن.
بەتاشار ەڭ ءبىرىنشى، ءتالىم-تاربيەگە قۇرىلۋى ءتيىس. سونداي-اق، جاس كەلىننىڭ تابالدىرىعىن اتتاعالى وتىرعان شاڭىراقتاعى ءوزىنىڭ الاتىن ورنىمەن تانىستىرۋ كەرەكتىگى، تۋعان-تۋىستارىنىڭ اتى-جوندەرىنە قانىعۋ عانا ەمەس، ولاردىڭ ارقايسىسىن قالاي قۇرمەتتەۋ كەرەكتىگى ءسوز بولعانى ءجون. قازاقتىڭ بۇل ءداستۇرىن بۇگىنگى تىلمەن ايتساق – جاس كەلىننىڭ ەل الدىندا ادالدىققا انت قابىلداۋى بولىپ شىعادى. «سالەم – ءسوزدىڭ اناسى» دەيدى قازاق. كەلىن ءۇشىن ءيىلىپ سالەم سالۋ، ۇلكەندەردىڭ جولىن كەسىپ وتپەۋ ەجەلدەن كەلە جاتقان يگى عۇرىپ. ال جوعارىداعى شۋماقتارداعىداي «ونەگە» ەستىگەن كەلىن قايتىپ اتا-ەنەسىن سىيلايدى دەگەن وي مازالايدى. ەندى ءبىر تازا يسلام ءدىنىن جامىلعان دالدۇرۋىشتەر «ادام تەك اللاعا ءيىلۋى ءتيىس» دەپ تون پىشەدى. ەر ادامنىڭ قابىرعاسىنان جاراتىلعان دەيتىن ايەل زاتىنىڭ سالەم سالۋىندا تۇرعان ەشقانداي سوكەتتىك جوق.
قۇدا ءتۇسۋ، سىرعا سالۋ، قالىڭ مال، توسەك ورىن اپارۋ سەكىلدى داستۇرلەر «ءجۇز جىلدىق – كۇيەۋ»، «مىڭ جىلدىق — قۇدالاردى» جاقىنداستىرىپ، ارالاستىرادى. بۇل جاس قالىڭدىقتى بولاشاقتاعى وتباسىلىق ومىرگە پسيحولوگيالىق جاعىنان دايىنداۋعا، ارالاساتىن ەكى تاراپتىڭ ءبىر-ءبىرى تۋرالى كەڭىنەن ماعلۇمات الۋعا كومەكتەسەدى. قىتاي جاقتاعى قازاقتاردا وت كورۋ دەگەن ءداستۇر ساقتالعان ەكەن. «الپەشتەپ وسىرگەن قىزىمىز قانداي شاڭىراقتىڭ بوساعاسىن اتتاعالى تۇر؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەگەن اتا-انا قۇدالارىنا «الەۋمەتتىك زەرتتەۋ» جاسايدى. قۇدالار «ەتى – سەنىكى، سۇيەگى -مەنىكى» دەپ قول الىسقاننان كەيىن قىزدىڭ ءوز شاڭىراعىنا ورالۋعا حاقىسى جوق. وسىدان كەيىن جاس وتاۋدىڭ قازىرگىدەي وپ-وڭاي اجىراسىپ كەتۋىنە جول جابىلادى. قىز دا ارلى بولسا، «ەسىك كورگەن» اتانۋدان نامىستاناتىن بولعان. قوس تاراپتىڭ ادامدارى تۋعان-تۋىستاي ارالاساتىندىقتان، ەكى جاس تا ءجىپسىز ماتالادى. مىنە، سوندا بولماشى ىدىس-اياقتىڭ سىلدىرلاعانىنا بولا، تالاق ايتىسۋ اتىمەن جويىلادى.
وسى كۇندەرى ەر جىگىتتەر قىرىقتىڭ قىرقاسىندا، قىزدار جيىرمانىڭ بەسەۋىندە «ءومىردىڭ قىزىعىن كورىپ» بارىپ وتاسۋدى باتىستان ۇيرەنىپ الدى. قىزدار كەش تۇرمىسقا شىقاننان كەيىن البەتتە ۇرپاق اكەلۋگە قابىلەتى تومەندەيدى. وعان قۇلقىننىڭ قۇلى بولعان مەديتسينا سالاسىنداعىلاردىڭ پىشاقپەن بالانى جارىپ الۋعا تىرىساتىندىعىن، سول ءۇشىن قورقىتىپ-ۇركىتۋگە باراتىندىعىن قوسىڭىز. ءتۇرلى سەبەپتەرمەن وتىرىپ قالاتىن نەمەسە وزگە ۇلتقا تۇرمىسقا شىعاتىندار تۋرالى اڭگىمە ايتپاي-اق قويالىق.
ەگەر دە قىز ەرتە تۇرمىسقا شىققان جاعدايدا دۇنيەگە كوپ بالا اكەلۋدىڭ مۇمكىندىگى بارلىعىن، سونداي-اق، جۇكتىلىكتىڭ انا ومىرىنە پايدالى ەكەندىگىن، ياعني، زات الماسۋ پروتسەسى ارقىلى جاسارا تۇسەتىندىگىن عالىمدار الدەقاشان دالەلدەپ قويعان. بۇل ەرتەرەكتەگى اسىل تەكتى، اسىل سۇيەكتى انالارىمىزدىڭ ەشقانداي مەديتسينانىڭ كومەگىنسىز بوسانسا دا، كوپ جاساعاندىعىنا كەپىلدىك بەرەدى.
اق نەكەلى ايەلدىڭ ازاماتى دۇنيەدەن وزعاندا، شاشىن جايىپ جىبەرىپ جوقتاۋ ايتادى. ويتكەنى ءاۋ باستاعى جۇپتىق نىشان – قوس بۇرىم تارقاتىلۋى ءتيىس. ءمۇندا «سەنسىز ەندى مەن دە جوقپىن» دەگەن اق، ادال جارىنىڭ ولىمىنە وكىنىش قانا ەمەس، ونىڭ ءور تۇلعاسىنا دەگەن ۇلكەن قۇرمەت جاتقان جوق پا؟
وسى كۇندەرى «جوقتاۋ ايتىلماۋ كەرەك، ءتىپتى جىلاماۋ كەرەك. ولگەن ادامعا ونىڭ ەشقانداي پايداسى جوق» دەيتىن اسىرە دىنشىلدەر جات يدەولوگيانى ناسيحاتتاپ ءجۇر. ءاربىر ءسوزىن اللامەن باستايتىن ۇلى ابايدىڭ ءوزى:
«تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ،
ولەڭمەن جەر قوينىنا كىرەر دەنەڭ» دەمەي مە؟ عاسىرلار قويناۋىنان جەتكەن الىپ ەر تۇڭعا باتىر دۇنيەدەن وزعاندا، جارىنىڭ ايتقان جوقتاۋى بۇگىنگى ەفيرلەردەن تاراتىلاتىن «انسىماقتاردىڭ» ءسوزىن وتىز وراپ الار ليريكالىق قۋاتى، ءمان-ماعىناسى قانداي عاجاپ؟! (تۇرسىن جۇرتباي، «دۋلىعا» كىتابى) ونى ءاربىر قازاقتىڭ اۋدارماسىز تۇسىنە الاتىندىعى – تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندە تۇركى ءسوزىنىڭ ءسولىن ساقتاعان قازاق ەكەندىگىنە دالەل. ماعجان اقىن ايتقانداي:
كوپ تۇرىك ەنشى الىسىپ تاراسقاندا،
قازاقتا قارا شاڭىراق قالعان جوق پا؟
وتكەن عاسىرلاردان جەتكەن جۇرەگى جارالى، باسى قارالى انالاردىڭ جوقتاۋى بۇگىنگە دەيىن كوركەمدىگى، رۋحى، ءمان-ماعىناسى تۇرعىسىنان بيىكتىگىمەن حالىق جادىندا جاڭعىرۋدا. قازاق ولگەن ادامنىڭ ارتىنان جامان ءسوز ايتپايدى. جوقتاۋ ارقىلى ومىردەن وتكەن ادامنىڭ ەرلىگىن، دانالىعىن، شەشەندىگىن جاس ۇرپاققا ۇلگى ەتۋ ساياساتى جاتقانى ءوز-وزىنەن تۇسىنىكتى.
قازاق ەشقاشان جەتىمى مەن جەسىرىن جىلاتپاعان. ەردەن كەتسە دە، ەلدەن كەتىرمەگەن. سودان بارىپ امەڭگەرلىك سالت تۋعان. «ەركەك توقتى — قۇرباندىق» دەمەكشى، جاۋگەرشىلىك زاماندا ەر-ازاماتتاردىڭ وققا ۇشىپ جاتۋى تاڭسىق ەمەس. ءتىپتى، بەيبىتشىلىك كەزدىڭ وزىندە ەر ادامداردىڭ دۇنەدەن ەرتە وزاتىندىعى راس. امەڭگەرلىكتىڭ ارقاسىندا جەتىم مەن جەسىر قاعاجۋ كورمەيدى، سونىمەن قاتار، شاڭىراقتىڭ ءتۇتىنى ۇزىلمەيدى. جاقىنىن قازاق جاتقا قيماعان عوي. وسىنداي داستۇرلەر قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا، قانشا ەركەك-توقتىلار اجال وعىنا بايلانىپ جاتسا دا، ءوسىپ-وركەندەۋىمىزگە، ۇلتتىق مۇراتتىڭ جۇزەگە اسۋىنا مۇرىندىق بولعان. ۇرپاق – قازاق حالقىنىڭ ۇلى مۇراتى. «بالالى ءۇي — بازار، بالاسىز ءۇي – مازار» دەپ بايلىقتى بالانىڭ كوپتىگىمەن ولشەگەن ەمەس پە. قازاقتىڭ جىر-داستاندارى، اڭىز-ەرتەگىلەرى كەمپىر مەن شالدىڭ قۇدايدان جالعىز ۇل تىلەۋىمەن باستالاتىندىعى ۇرپاق ساباقتاستىعىن ءبىرىنشى ورىنعا قوياتىندىعىن ايعاقتايدى. مۇنى دەموگرافيانى ناسيحاتتاۋعا ارنالعان اۋىزشا پۋبليتسيستيكا دەمەسكە لاجىڭىز جوق. ونداعى تۇسكە ەنەتىن اق ساقالدى، اق كيىمدى اقساقالدىڭ «ون بالا بەرەيىن بە، الدە ون بالاعا تاتيتىن ءبىر بالا بەرەيىن بە؟» دەۋى ساننان گورى ساپالىلىقتى قالايتىن، تەكتىلىككە ۇندەيتىن وسيەت جاتىر.
«كوپتىك – ىرىس ەكەنىن، ەلدىڭ باياندى تىرشىلىگىنىڭ كەپىلى ەكەندىگىن اتا قازاق تىم جاقسى بىلگەن. سوعان وراي، ءوزى قاتارلاس ەشبىر حالىقتا بولماعان اسا ۇتىمدى دەموگرافيالىق ساياسات قالىپتاستىرعان. بىرنەشە قاتىن الۋ، قىزدىڭ – نەكەسىز، جەسىردىڭ – بايسىز قالماۋى، كوپ بالالى شاڭىراققا ۇمتىلۋ – ىشكى مۇمكىندىكتى سارقا پايدالانۋدىڭ كورىنىسى. بۇدان باسقا، توتەنشە امالدار دا ادەت-عۇرىپقا ەنگەن. اتاپ ايتقاندا، جورىق، سوعىس كۇندەرىندە جات جۇرتتان قىز، كەلىنشەك – جاس ايەلدەردى كوپتەپ اكەلۋمەن قاتار، ەس بىلە قويماعان كىشكەنتاي بالالاردى ولجالاۋ جانە الالاماي، تۋعان ۇل رەتىندە ءوسىرىپ باعۋ، تيەسىلى ەنشىسىن بەرىپ، تەڭ قاتارعا جەتكىزۋ ءداستۇرى كەڭىنەن ەتەك العان. سونىمەن قوسا شابىندىدان كەلگەن، اۋىل-ءۇي ىشىندەگى كۇندەلىكتى شارۋا، مال باعۋعا جەگىلگەن قايراتتى جىگىتتەر دە ماڭگى باقي قۇل بولىپ قالماعان، بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا ءۇي تىگىپ، وتاۋ كوتەرىپ، قاتارعا قوسىلعان، ودان تۋعان بالالار رۋدىڭ تولىق دارەجەلى مۇشەسى سانالعان. ەندىگى ءبىر ءونىمدى ءتاسىل – جەڭىلگەن جۇرتتىڭ جەكەلەگەن شاڭىراعىن عانا ەمەس، تۇتاس اۋىلدارىن كوشىرىپ اكەلىپ، ءبىرجولا ءسىڭىرۋ. نەمەسە، ارعى بەتتەگى دۇشپاننان كۇشپەن ىعىسىپ، پانا سۇراي كەلگەن توپتار، تۇتاس رۋلار. ارادا ەكى-ءۇش اتا وتپەي-اق بۇلاردىڭ ءبارى دە قاتارداعى قازاققا اينالىپ، بەلگىلى، ۇلكەن ءبىر رۋدىڭ قۇرامىنا ەنىپ وتىرعان» («ۇلتسىزدانۋ ۇرانى»، الماتى: الاش، 2004. 75 ب.) دەيدى قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ءماشھۇر جازۋشى مۇحتار ماعاۋين. ال قازىر قازاق وزگەلەردى ءسىڭىرىپ جىبەرمەك تۇگىلى، ءوزى وزگە ۇلتتارعا ءسىڭىپ كەتۋ الدىندا تۇر…
«ءبىر قوزى تۋسا، ءبىر ءتۇپ جۋسان ارتىق شىعادى» دەيتىن قازاق ءار پەرىشتە-نارەستەنىڭ ءوز نەسىبەسى وزىندە دەپ ەسەپتەگەن. سوندىقتان ۇلتتىڭ ۇلى مۇراتى جولىندا قازىرگىدەي تۇرمىستىق اۋىرتپالىقتى ەشقاشان العا تارتپاعان. سالت-ءداستۇر سىندى بەرىك يدەولوگيامەن قارۋلانعان قازاق وڭايلىقپەن بودانعا اينالمايتىنىن ۇعىپ وسال تۇسىمىزدى ىزدەگەن ورىس ۇلتى گەندەرلىك ساياساتتى قوزعاپ «قۇتقارۋشى» كەيىپكە ەندى. «ۇلتشىلدىق»، «رۋشىلدىق»، «ەسكىلىكتى كوكسەۋ»، «ەسكىلىكتىڭ قالدىعى» دەپ ءوزىمىزدى ءوز تامىرىمىزعا قاس جاۋ ەتتى. ەندەشە، ءوز تامىرىمىزعا ءوزىمىز بالتا شاپساق، قايدان وڭامىز؟ قازاقتى تاپقا بولگەنى ءوز الدىنا، ەرلى-زايىپتىلاردى ءبىر-بىرىنە گەندەرلىك ساياساتتى ناسيحاتتاپ قارسى قويدى. بۇل كۇندە ەل ىشىندە «قازاق ايەلدى قۇلداي جۇمساعان» دەگەن پىكىر بارى وتىرىك ەمەس. كەرىسىنشە، بابالارىمىز قىز بالانى اسا قاتتى قادىرلەگەن. بوساعاعا وتىرىزباي، تورگە شىعاراتىنى، شاشىنان يىسكەپ، ماڭدايىنان ءسۇيىپ، «قارعام»، «قالقام»، «جارىعىم» دەگەن ەڭ اسىل سوزدەرىن قىز بالاعا ارنايتىندىعى كەيبىر اۋىلدىق جەرلەردە بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان. بۇل ءسوزىمىزدى «قىزدىڭ بالاسىنداي» دەگەن ءسۇيسىنۋ ماعىناسىنداعى ءسوز تىركەسى قۋاتتاي تۇسەدى. «جۇماقتىڭ كىلتى – انا تابانىڭ استىندا» دەيتىن حالىق دانالىعىن قايدا قويامىز؟ راسىندا انا بالانى توعىز اي، توعىز كۇن ىشىندە كوتەرىپ جۇرەدى، سىرتقا شىققاننان كەيىن تاعى دا اق سۇتىمەنەن اسىرايدى. ەندى نارەستە ناعاشى جۇرتىنا تارتپاعاندا قايتەدى. «جىگىتتىڭ جاقسىسى ناعاشىدان…»، «ءوز جۇرتىڭ – كۇنشىل، قايىن جۇرتىڭ – ءمىنشىل، ناعاشى جۇرتىڭ — شىنشىل» دەگەن ماقال-ماتەلدەر ناعاشى مەن جيەن اراسىنداعى ەتەنە جاقىندىقتى اڭعارتادى. «جيەنگە سوت جوق» دەپ «بەرسە، قولىنان، بەرمەسە، جولىنان» قالاعانىن الىپ كەتە بەرەر ەركەلىك تەك جيەندەرگە عانا جاراسقانداي. قازاقتىڭ «جيەنگە قول كوتەرسەڭ، قولىڭ قالتىراپ قالادى» دەگەن ءسوزىنىڭ استارىندا جيەن – ءوز قانىڭ، ءوز قانىڭا قول كوتەرمە دەگەن يشارا جاتىر.
«باس-باسىڭا قايدان كۇيەۋ تابىلار،
شال دا بولسا، ەكەۋ ارا ءتيىپ ال» دەگەن ءبىر ءازىل ولەڭ ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. ازداپ انايىلاۋ كورىنگەنىمەن، ارعى جاعىندا جاسىرىنعان اقيقات جاتىر. كىشى جار (توقال) الۋ ارقىلى جەزوكشەلىك، ويناستىق، زيناقورلىق، وزگە ۇلتقا تۇرمىس قۇرۋ سەكىلدى دەرتتەردىڭ الدىن الۋعا بولادى. ەڭ باستىسى – جوعارىدا اتالىپ وتكەن سالت-داستۇرلەر قازاقتىڭ سانىن ارتتىرۋعا، ياعني، دەموگرافيالىق جاعدايىن كوتەرۋگە قىزمەت ەتەدى.
دەموگرافيانىڭ كوتەرىلۋىنە الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق، مەديتسينالىق، ەكولوگيالىق، پسيحولوگيالىق جانە ت.ب. فاكتورلاردىڭ كەدەرگىلەرى ازداي، شەت ەلگە بالا ساتقانىمىز، قاي ساسقانىمىز؟
ءوز سابيىمەن ورىس تىلىندە شۇلدىرلەسىپ بارا جاتقان انانى كورگەندە كوكىرەگىم قان جىلايدى. ەڭ اقىرى بالالارىمىزدىڭ انانىڭ اق سۇتىمەن داريتىن تۋعان ءتىلى «ماما» دەگەن وزگە تىلدە شىعاتىن بولعان. قۇداي-اۋ، قالاي قيسايتساڭ، سولاي وسەتىن جاس شىبىق نەمەسە ءالى جازىلماعان اق پاراق سەكىلدى پەرىشتە-سابيگە ءوز اناسى قاستاندىق جاساپ بارا جاتىر ەمەس پە؟ ءتىلىن بىلمەگەن سوڭ، ول قازاق ەمەس. قانشا تىراشتانسا دا، ءبارىبىر ورىس تا بولا المايدى. ول – رۋحاني ماڭگۇرت. ويتكەنى ءتىل دە – انا! ال اناسىنا ساتقىندىق جاساعان ادام – ادام ساناتىنان شىعارىلادى.
اڭگىمەنىڭ ءتۇيىنى، ءبىز داستۇرىمىزگە قايتا ورالساق، باراقات-باعىمىز تاسىپ، قۇتىمىز كەمەرىنەن اسىپ، بالا-بايلىعىمىز ارتىپ كوش تۇزەر ەدىك. كەمەڭگەر جازۋشىمىز مۇحتار اۋەزوۆ ايتقانداي، «ەل بولامىن دەسەڭ، بەسىڭدى تۇزە».
ارمان اۋباكىر
