نارقىزىل
ابىلاي تۋرالى تاريحي جىرلاردا 15 جاسار ابىلايعا بوگەنبايدىڭ باتا بەرىپ، استىنداعى نارقىزىل اتىن سىيلايتىنى ايتىلادى. سونداعى بوگەنبايدىڭ ايتقان ءسوزى:
«جىلقىنىڭ تۇلپارى ەدى نارقىزىلىم»،
شىراعىم، ىرىم قىلىپ سەن ءمىن دەدى.
قاراعىم، ۋىتتى-وتتى بالا ەكەنسىڭ،
مىنەز-قۇلقىڭ تۇپ-تۋرا دانا ەكەنسىڭ،
جازعىتۇرىم ءۇش ءجۇز بوپ جينالامىز،
سول جيىنعا كەرەكتى جان ەكەنسىڭ.
شىراعىم، تازا ساقتا نارقىزىلدى،
ەسىڭە ال، كەك الاتىن كەلەر جىلدى.
جوڭعارعا قارسى ءۇش ءجۇزدىڭ بىرىگىپ قاراقۇمدا قۇرىلتاي (سەزد) وتكىزىپ بىرىككەن اسكەر جاساقتاۋىن 1723 جىل دەسەك، بۇل وقيعا ءبىر جىل بۇرىن 1722 جىلى وتكەنگە ۇقسايدى. بوگەنبايدىڭ نارقىزىلدى كوزىڭنىڭ قاراشىعىنداي ساقتا جانە ەكى رەت تۇلپار دەۋىنە قاراعاندا نارقىزىل شىنىندا دا تۇلپار بولسا كەرەك. نارقىزىلدى استىنا ءمىنىپ، ءوزىنىڭ بۇرىنعى وتكەن باباسى ابىلايدىڭ اتىن اتاپ ارۋاق شاقىرۋى جىردا بىلايشا سۋرەتتەلەدى:
سابالاق اتاق الىپ «ابىلايلاپ»،
بارشا قول «ابىلايلاپ» ايعاي سالدى.
كوك تە «ابىلاي»، جەر دە «ابىلاي» -
ءبارى «ابىلاي»،
«ابىلايلاپ» ايعاي سالدى ءبىر جان قالماي،
نارقىزىلمەن جونەلدى قارسى الدىنا،
اق تۋدى جەلبىرەتىپ سالىپ ايعاي.
ابىلايلاپ ۇران سالعان ءۇش ءجۇزدىڭ اسكەرى جاۋدى جەڭىپ، ابىلايدىڭ قولباسشى اتاعى بۇكىل قازاققا ءمالىم بولادى.
الشاڭبوز بەن قۇلاشا ات
تاعى ءبىر تاريحي اڭگىمەلەردە اسكەردىڭ الدىنا سالتاناتتى تۇردە شىققاندا ابىلايدىڭ الشاڭبوزى جانە ۇرىسقا مىنەتىن قۇلاشا اتى تۋرالى ءسوز بولادى. دەمەك، حاننىڭ بىرنەشە اتى بولعانعا ۇقسسايدى. حالىق الدىندا ءسوز سويلەگەندە، اسكەر الدىنا شىققاندا، الشاباندوزدى مىنگەن.
قۋباس ات
قابانبايدىڭ قۋباس اتى شىنىندا دا «جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار» — دەگەندەي ناعىز قاسيەتتى تۇلپار ات بولعانعا ۇقسايدى، سەبەبى بىردە-ءبىر باتىردىڭ، تاريحي قايراتكەردىڭ اتىنىڭ ەسىمىنە قازاق جەرىندە مۇنشاما جەر اتى قويىلماعان. شىعىس قازاقستان وبلىسى، اقسۋات سەلوسىنا بارا جاتقان جولداعى قالىڭ بۇرگەننىڭ استىنان شىعىپ جاتقان قايناردى – «قۋباستىڭ تۇماسى»، ودان ارىرەك ۇلكەن قارا جولدى – «قۋباستىڭ جولى»، قىزىكەسىك سەلوسىنا جاقىنداعانداعى جالپاق جازىقتى «قۋباستىڭ جازىعى» دەپ اتايدى. جولاۋشى كەتىپ بارا جاتقان ەل قاسيەتتى باتىردىڭ كيەلى تۇلپارىن ەسكە الىپ، تۇمادان سۋسىنداپ، باسىنا اق بايلايدى.
سەمەي ءوڭىرىنىڭ ماقانشى اۋدانىنداعى بارلىق تاۋىنىڭ باسىندا قابانبايدىڭ قۋباس تۇلپارىنىڭ باسى بار دەسەدى. قۋباس ات وزىنەن ءۇش جىل بۇرىن ولگەندە باتىر اتىنىڭ باسىن كيىزگە وراپ تىگىپ، تاۋدىڭ باسىنداعى بيىك شىڭعا قويعان. اتىنىڭ قۋباس اتالۋىنا قاراعاندا باسى ەتسىز قۋ جاق ارعىماق تۇقىمىنان بولعانعا ۇقسايدى، ول جاراتىپ – تاربيەلەۋىنە قاراعاندا تۇلپارعا كەلەدى.
قۇلىنىندا ەمىپ، تايدا ەمىپ،
قۇنانىندا اردا ەمىپ.
قۇماي تورى بولىپ ەڭ.
دونەنىڭدە تاعى ەمدىڭ،
قاۋىزسىز جارما ءدان جەدىڭ.
دوڭبەكتەي تورى بولىپ ەڭ.
بەستىڭدە سەنى ۇيرەتتىم،
قىرىق كەز ارقان سۇيرەتتىڭ،
شابا الماي قالساڭ قۋباسىم،
كۇنىمدى مەنىڭ ءتۇن ەتتىڭ…
قۇلىنىندا، قۇنانىندا ەمگەندى قازاق «تەل قۇلىن» دەپ اتايدى. ارپا، سۇلىنى ءتۇيىپ، قاۋىزىنان ارىلتىپ جارمالاپ، كەيدە سۋعا بوكتىرىپ بەرۋ جىلقىنىڭ اسقازانىنا جەڭىل تەز قورىتىلادى. بەستىسىندە ۇيرەتىپ، 6 جاسىندا اقتاتادى. اسكەري اتتاردى ءار جاسىنا ساي وسىلاي ۇيرەتىپ – تاربيەلەۋ قوربىلاندى باتىر جىرىندا تايبۋرىلدى، ەر تارعىندى تارلاندى ۇيرەتۋدى ەسكە تۇسىرەدى.
اقبوز ات
ءابىلحايىردىڭ (1697-1748) باس قولباسشىلىعىمەن قازاق اسكەرى 1726 جىلى قالماق قىرىلعان (بۇلانتى), 1729 جىلى اڭىراقاي (بالقاش، يت ىشپەس، الاكول) شايقاستارىندا جوڭعارلاردى ويسىراتا جەڭەدى. تاريحي اڭگىمەلەردە ايگىلى حان تۇقىمىنان شىققان ءابىلحايىردىڭ جىگىتتىك قۇرىپ، ۇيلەنەر كەزدە قالىڭمالعا ءزارۋ بولىپ قينالعانى ءسوز بولادى. بۇل شىندىققا سايادى، سەبەبى حان تۇقىمىنان شىققان تولىپ جاتقان ايەلدەرىنەن تۋعان حانزادالار كوشپەندىلەر جۇرت الدىندا باتىرلىعىمەن، ەڭبەگىمەن كورىنۋى كەرەك. حان قانشا باي بولسا دا بارلىق حانزادالارعا قالىڭمال تاۋىپ بەرە الماعان. مىڭداعان جىلقىسى بار بوپايدىڭ اكەسى ءابىلحايىردىڭ «90 الاياق تورى قۇر ات، 60 قاراياق كوك ات» اكەلسەڭ قىزىمدى بەرەمىن دەيدى. قازاق سالتىندا قۇدالىقتا جىلقىنىڭ تۇسىنە ەرەكشە ءمان بەرىلگەن. ءابىلحايىر ءبىر اي مۇرسات سۇراپ ەلىن، حان تۇقىمدارىن، سۇلتانداردى ارالاپ، سالى سۋعا كەتىپ ەسكى دوسى جانىبەككە بۇيىمتايىن ايتا بارادى. تابىن-تابىن جىلقى ايداعان جانىبەك سوزگە كەلمەستەن 150 اتتى ءبولىپ بەرەدى دە، ارتىنان بوپايدىڭ اۋىلىنا ءوزى دە بارادى.
قۇدالىققا جانىبەك باتىردىڭ ءوزى كەلگەن سوڭ اقساقال بوپايدى ابىلحايىرعا قوسادى. تويدىڭ باسقا دا شىعىندارىن جانىبەك ءوز موينىنا الادى.
ءابىلحايىر حاننىڭ جورىق جولدارىنا قاراساڭىز شىعىستا اياگوز، باتىستا قازانعا، وڭتۇستىكتە حيۋا، بۇقاراعا دەيىن ات ۇستىندە ايلاپ وتكىزگەن جورتۋىلدارىن كورەمىز. اۋىزەكى اڭگىمەلەردە 1718 جىلى اياگوز شايقاسىندا ۇرىستىڭ ناعىز قىزعان شاعىندا ءابىلحايىردىڭ اقبوز اتىنا وق ءتيىپ، اتىن اۋىستىرعانى باياندالادى. حاننىڭ استىندا ارينە، مىقتى جۇردەك جورىق اتتارى بولدى، بىراق ولاردىڭ ەسىمدەرى تاريحتا قالماعان.
ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى ءابىلحايىردىڭ ۇشقىر جورىقتارىنا تاڭ قالىپ «ول ەرەكشە شاباندوز»، (زناتنىي نازەدنيك) «رەسەي شەكاراسىنان ءوتىپ، چەرەمشانكاعا (قازان قالاسىنىڭ ماڭى) دەيىن جەتتى»، — دەپ جازادى. 1736 جىلى حاندا قوناقتا بولعان اعىلشىن ساياحاتشىسى دجون كەستل ءابىلحايىر سايگۇلىگىنىڭ ساعاتىنا 50 شاقىرىم الاتىنىن، ونىڭ جۇيرىكتىگىن تەك تاۋ ەشكىسىمەن عانا سالىستىرۋعا بولادى دەپ جازدى. اعىلشىن ساياحاتشىسىنىڭ وزىنە ادالدىعىن سەزىپ، ۇلكەن ونەرلى ەلدىڭ وكىلى دەپ باعالاپ ءبىر سايگۇلىكتى كەستلگە سىيلايدى. كەستلدىڭ ولجاسىنا باشقۇرت باتىرلارىنىڭ قىزىققانى سونشا سايگۇلىكتى ءۇش رەت ۇرلايدى. ۇشەۋىندە دە جايىقتىڭ ار جاعىندا لينەيلىك قامالدان قاشىپ شىعىپ حان ورداسىنا ورالىپ وتىرعان. دەمەك، ءابىلحايىردىڭ بۇل اتى يەسىنە بارىنشا ادال، جورىققا ۇيرەتىلگەن «حاننىڭ قاناتتى پىراعى» دەسە دە بولعانداي.
كوكويناق
رايىمبەك حانگەلدىۇلى – قازاق حالقىنىڭ جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى سوعىسىنىڭ قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى، اتى اڭىزعا اينالعان، ەلگە ۇران بولعان حاس باتىر. رايىمبەكتىڭ ايگىلى كوكويناق اتىن قالاي تاڭداعانى جونىندە ەل اۋزىنداعى اڭىزدا جەتىگە تولعان جاس بالا اتاقتى قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ ەلىنە، ناعاشىلارىنا بارادى. بىرنەشە اي ناعاشىلاپ جۇرگەن رايىمبەك ناعاشىسىنىڭ بەس مىڭ جىلقىسىنان ءبىر ارىق كوك قۇلىندى تاڭداپتى. سوندا ناعاشى جۇرتى: «اپىر-اي، بەس مىڭ جىلقىنىڭ ىشىنەن تاڭداعانىڭ وسى ما؟ بىرنەشە ءجۇز جىلقى الىپ كەتسەڭ بولماي ما، مىنا كوكتورىنىڭ نەسىنە قىزىقتىڭ، — دەيدى. سوندا رايىمبەك: «كوكقۇلىن جاتقان ەنەسىنىڭ ۇستىنەن ەرسىلى-قارسىلى قارعىپ ءجۇردى، جەلىدە تۇرعاندا قانداي شىلىڭگىر ىستىقتا باسقا قۇلىندارداي جەردە يلەنىپ جاتقان جوق، ۇنەمى تىكەسىنەن تىك تۇرادى، ۇيىردە جۇرگەندە ءبىر جەردە تۇرمايدى، ويىنپاز ەكەن، اتىن كوكويناق دەسە دە بولعانداي» — دەيدى. بالانىڭ زەرەكتىگىنە رازى بولعان ناعاشىسى كوڭىلى تاسىپ باتاسىن بەرىپتى.
رايىمبەكتىڭ كوكويناقپەن وتكىزگەن داڭقتى جورىقتارىنىڭ ءمان-جايى ارينە، بىزگە جەتكەن جوق. دەگەنمەن 16 جاسار رايىمبەكتىڭ ەڭ العاش جاۋعا اتتانعانى تاريحي جىرلاردا كەزدەسەدى:
استىنداعى كوكويناق،
باۋىرىنان جارادى.
بەلەس جەرگە شىققاندا،
تۇرا قالىپ قارادى.
جۇرگەن سايىن باتىردىڭ
جۇرەگى وتتاي جانادى.
جۇرگەن جولى الىس-تى،
كوكويناعى شىعاردى،
نەشە ءتۇرلى شابىستى.
تارتا-تارتا تىزگىنىن
ەكى قولى قارىستى.
ەتى قىزىپ العان سوڭ،
ۇشقان قۇسپەن جارىستى.
اقتابان ات
يساتاي-ماحامبەت كوتەرىلىسى قازاق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق سوعىسىنداعى جاراۋ ات پەن جالاڭ قىلىش جارقىلداتىپ كۇرسىلدەگەن زەڭبىرەك پەن قارشا بوراعان مىلتىققا قارسى شىققان كوزسىز باتىرلىقتىڭ شىڭى. بۇل سوعىستى يساتايدىڭ اقتابانسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس.
مىنگەنى يساتايدىڭ اقتابان-اي،
ءسۇت بەرىپ، سۇلى بەرىپ باپتاعانى-اي.
زەڭبىرەك ءۇش اتقاندا دارىمادى،
قۇدايدىڭ مىنە قارا ساقتاعانى-اي.
ماحامبەتتىڭ بۇل ولەڭى شايقاستىڭ العاشقى ۋاقىتىندا «ەرسارى مەن قالدىباي ەكى باتىر تەڭ ءولىپ»، كەۋدەسىن كەك كەرنەگەن يساتايدىڭ سەمسەرىن سەرمەي، استىنداعى اقتابان اتىمەن جۇيتكىتىپ بارا جاتقان مەزەتىن كورسەتەدى. ورىستار كوتەرىلىسشىلەردى قولباسشىسىنان ايىرۋ ءۇشىن ءۇش رەت زەڭبىرەكپەن دالدەپ اتىپ تيگىزە الماعان. وسى ساتتە يساتاي سوڭىنا ەرگەن جاۋجۇرەك ساربازدارىمەن جاۋدى وڭدى-سولدى شاپقىلاپ، زارەسىن العان. يساتايدىڭ بۇل شابۋىلى – ەجەلدەن كوشپەندىلەردىڭ جاۋدى پسيحولوگيالىق جاعىنان شايقالتۋ ءۇشىن جاسايتىن سوعىس تاكتيكاسى «اتتى اسكەر ءنوپىرى» (كونناي لاۆا) دەپ اتالادى.
قازاق راسىمىندە سالت اتتى ادامدار قاتار جۇرگەندە ەل باسىلارى، بيلەر، باتىرلار وق بويى بولماسا، توبە كورسەتىپ توپتىڭ الدىنا كەلە جاتادى. جازاتايىم بىرەۋ الدىنا ءتۇسىپ كەتسە، كوشپەندىلەر ەتيكەتىنە جاتپايتىن ابەستىك سانالاتىن.
يساتايدىڭ اقتابانىنان باسقا كۇرەڭ قاسقا (جالعىز جيرەن دەگەن سول ەكەن), تورىتوبەل اتتارى بولادى. تاڭباي اتبەگى يساتايعا: «اقتاباندى جاۋعا ءمىن، كۇرەڭدى سەرۋەنگە ءمىن، ال تورى توبەلدى اڭعا ءمىن»، — دەپ كەڭەس بەرگەن.
اقتابان وتە سۇلۋ ات بولعان. ونىڭ ءتورت اياعى توبىعىنان تومەن قاراي تۇياعى مەن تابانىنا دەيىن اق. باتىر «مۇنى الاياق دەۋگە بولمايدى، ول جاعىمسىز ءسوز» دەپ اقتابان اتاعان. ونىڭ نەگىزگى تەگى قالماق جىلقىسى بولسا كەرەك.
كەسىكقۇلاق
قۇيقىلجىعان قۇلا جيرەن، قۇلا ات – نەبىر تار جول، تايعاق كەشۋلەردە، قىم-قۋىت ساتتەردە سەرىك بولعان ماحامبەتتىڭ ءوز اتى قۇلا اتتىڭ ەن-تاڭباسىنا وراي «كەسىكقۇلاق» دەپ تە ايتىلادى. ول تۋرالى اقىن عافۋ قايىربەكوۆ:
شۋلاپ قۇستار، كول اڭىراپ، قىر قالدى
ول جۇيىتكىگەن كەسىكقۇلاق تۇل قالدى.
كوتەرىلىستى شىنشىلدىقپەن جىرلاعان ىعىلمان شورەكۇلى ماحامبەتتىڭ تاعى ءبىر سايگۇلىگىن بىرنەشە ايتىپ وتەدى:
مىنگەنى بايگە تارلاندى
كەيىندە قالىپ ارماندى
قاشىرماي جاۋدى تۇرعانعا،
قاتتى جامان ارلاندى.
اقتاڭكەر ات
كەنەسارى حان ورىس وتارشىلارىنا قارسى سوعىستا ۇنەمى ءوزىنىڭ ارمياسىن جاقسى، اسىل تۇقىمدى اتتارمەن جابدىقتاپ وتىرۋدى شۇبىرتپالى اعىباي باتىرعا تاپسىرعان. اعىباي اسكەرگە ات ىزدەپ بۇحارعا، حيۋا جاققا، كىشى جۇزگە بىرنەشە مارتە بارعان. بۇل جاقتاردان ۇنەمى اسكەري جورىق اتتارىن ساتىپ الىپ، بولماسا بارىمتالاپ اكەتىپ وتىرادى.
اعىباي اعا باتىر ۇلكەن جاسى،
ءجون ايتار كەنەكەڭنىڭ زامانداسى.
قاي جەردە جاقسى ات بولسا جي دەپ ەدى،
بارادى باستان اسىپ جاۋ ايلاسى.
جىگىتىن جامان اتقا مىنگىزبەگەن،
كەنەكەڭ التى الاشتان ات ىزدەگەن.
اتتانىپ ءبىر جورىققا اعىبايى
ات ىزدەپ جاساق ءۇشىن كۇن-ءتۇن كەزگەن.
كەنەسارىعا سارىارقانىڭ اتاقتى بايلارى 10-20 مىڭداپ جىلقى ايداعان ازناباي، باپاق، ساپاق ت.ب. جىلقى بەرىپ تۇرعان. بىراق بۇل بايلاردا نەگىزىنەن جىلقىنىڭ سانى كوپ تە، تازا اسكەرگە، جورىققا ارنالعان ەرەۋىل اتتار كوپ بولماعان. ءى.ەسەنبەرلين: «باتىردىڭ دەنەلىلىگى سوناشالىق بيىكتىگى كىشىگىرىم تۇيەدەي، اتاقتى اقلاعىنا مىنگەندە، ەسەككە مىنگەن وزبەكتەي اتىنىڭ قولتىق تۇسىن سوعىپ وتىراتىن».
ەكپىنى تاۋ سەلىندەي سارقىراعان،
قاس دۇشپان ۇرەيى ۇشىپ قالتىراعان.
قولىندا شولاق نايزا قول باستايدى،
استىندا اقتاڭكەر ات ارقىراعان.
كوكبەستى
ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ جازبالارىندا اعىباي باتىردىڭ كوكبەستىسى جايلى: «…جاۋدى قۋىپ قاراقىرقانىڭ جارلاۋىتىنان ورعىعاندا قارنى جارىلپ ولەدى. كوكبەستىنىڭ باسى بىلعارى جانە اق كيىزبەن قاپتالىپ، شەشەنقارا تاۋىنىڭ باسىنا قويىلعان. جىلقىشىلار: «كوكبەستىنىڭ باسىن كوردىك – بەس قارىس دەۋشى ەدى. وعان ءبىر قارىس قۇلاق، سىنىق سۇيەم ەرىن قوسىلعاندا ءتىرى كۇندە قانداي بولدى ەكەن دەپ ۇلكەن كىسىلەر تاڭىرقاۋشى ەدى» — دەپ جازادى.
كەنەسارى كوتەرىلىسىن باسۋعا قاتىسقان پاتشا وتريادىنىڭ باسشىسى جەمچۋجنيكوۆ بىلاي دەپ جازادى: «ونىڭ قولىندا 20 مىڭ جىلقىسى بولدى، كەز-كەلگەن ۋاقىتتا تىڭ اتتارمەن جورىققا شىعا الدى، قازاق بولىستارى جابدىقتاپ تۇردى. سوندىقتان كەنەسارى ارمياسى جىلقىدان تاپشىلىق كورمەگەن».
«داڭقتى حيۋا حانى باس باتىر كەنەسارىمەن كاپىرلەرگە قارسى وداق جاساپ – دەپ كورسەتەدى. يا.پولفەروۆ، — قازاق حانىنا 15 كەرەمەت جاقسى ارعىماق، ەكى التىنمەن اپتالعان ەر-تۇرمان، ەكى زەڭبىرەك جانە بىرنەشە نار تۇيە سىيلايدى».
اقاۋىز بەن قىزىلاۋىز
كەنەسارى اسكەردىڭ باس قولباسشىسى بولدى دا، ال سوعىس مايدانىندا تىكەلەي جاۋىنگەرلەردى باستاپ ناۋرىزبايدىڭ ءوزى ءجۇردى. «…ناۋىرزباي 23-25 جاستان اسپاعان ۇزىن بويلى، اققۇبا، ات جاقتى، شەگىر كوزدى، ساۋساقتارى جىڭىشكە، ۇزىن كوكشىل شاشىنا مارجان تاققان، توقتاۋسىز ويناقتاپ تۇرعان، ساقال-مۇرتى جوق بولعان، مىنگەن اتى قىپ-قىزىل بولىپ، سوعىستا وڭ جەڭىن بەلىنە قىستىرىپ، جالاڭاشتاپ جۇرەتىن، ون ەكى قىرعىزبەن سوعىسقاندا ەشكىم ونىڭ نايزانى ەكى قولداپ ۇستاعانىن كورمەگەن…»، «…ناۋرىزباي ۇزىن بويلى، كەڭ يىقتى، اق قۇبا، ۇلكەن قوي كوزدى، باتىردان گورى اقىن، ءانشى-سەرىگە ۇقسايتىن، جىگىتتىڭ سۇلۋى ەكەن، تۇتقىنعا ءوزى كەلىپ تۇسكەندە ماناپتار تۇقىم الىپ قالامىز دەپ جەكە ءۇي تىگىپ، كۇنىنە قوينىنا ءبىر قىزدان ساپ وتىرىپتى… قىزعا قاراماپتى، ەشتەڭەگە قىزىقپاپتى»، — دەلىنەدى قىرعىزدىڭ تاريحي اڭگىمەلەرىندە. كەنەسارىنى ولتىرمەس بۇرىن قىرعىزدار سونداي جاۋجۇرەك باتىردان تۇقىم الىپ قالامىز دەپ جەكە ءۇي تىگىپ 40 كۇندەي كۇتىپ ءار كۇندە قوينىنا ءبىر قىز سالىپ وتىرىپتى دەگەن اڭگىمەنى ورىس زەرتتەۋشىسى ا.ي.دوبرومىسلوۆ تا جازادى. ناۋرىزبايدىڭ اقاۋىز، قىزىلاۋىز دەگەن اتتارى جايىندا تاريحي جىرلاردا ادەمى سۋرەتتەلەدى.
جورتقاندا اقاۋىزدى اڭقىلداتىپ،
قولىنا اق سەمسەرىن جارقىلداتىپ.
زارەسىن العان تالاي سۇم دۇشپاننىڭ،
اسىققاي وشىككەندى اسپانعا اتىپ.
اقاۋىز ناۋرىزبايدىڭ سەرىگى ەدى،
ساۋعا عىپ ەر اعىباي بەرىپ ەدى.
استىندا اقاۋىزى جۇرگەن شاقتا،
ەر ناۋان جەڭىلمەيتىن بەرىك ەدى.
كەرتايلاق
ەڭ شەشۋشى قىرعىزبەن كەكىلىك تاۋىنداعى شايقاستا ناۋرىزبايدىڭ قىزىلاۋىزى اتىنا وق ءتيىپ، ءۇيسىن بايازاق باتىردىڭ اكەلگەن كەرتايلاق اتىنا مىنگەنى باياندالادى.
استىندا ەر ناۋاننىڭ قىزىلاۋىز،
وق ءۇزدى ارتقى اياعىن بۇلعاقتاتىپ…
…وركەشى جوق تۇيەدەي موينى قۇلاش،
اكەلدى كەرتايلاقتى ءۇيسىن بايزاق…
…كەنەگە تىلەۋ بولمادى،
قىرعىزدى قۇداي وڭدادى.
جامانداتقىر كەرتايلاق،
قىزىلاۋىز اتتاي بولمادى…
بۇل ولەڭ جولدارىن قىرعىزدىڭ تاريحي اڭگىمەلەرى دە راستايدى. «…ناۋرىزباي شىعا كەلگەندە ونىڭ مەركەنىڭ مادەلى بەگىنەن سىيعا العان «قىزىلاۋىز» دەگەن ارعىماعىن بايتىكتىڭ مەرگەنى اياعىنان اتقان».
باسقا ءبىر ماعلۇماتتا تىناي قىرعىزىنان شورولداي مەن سوعوباي ۋ قوسىپ اتقان. ءبىر دەرەكتەر بويىنشا ەسەنقۇلدان كەبەك مەرگەن اتقان. اتىنا وق تيگەن ناۋرىزباي قايتا قايتىپ بارىپ، شىمىر بايزاقتىڭ «كەرتايلاق» دەگەن اتىن ءمىنىپ، سوعىسقا كىرىپ، ءبىر جاياۋ قازاقتى قالقاعا تاستاپ كەتىپ، ول اڭدىپ تۇرىپ كەبەك مەرگەندى اتىپ ولتىرگەن. ءسويتىپ، ناۋرىزباي سۇيىكتى قىزىلاۋىزىن اقساتقان كەبەك مەرگەندى ءولتىرىپ، قاس-قاعىم ساتتە كەگىن الادى.
قۇدايبەرگەن تورى، اقمونشاق، ماستەكقارا، كوكەشكى، ەشكىباس
جانقوجا نۇرمۇحامەدۇلى ءحىح عاسىرداعى ۇلت-ازاتتىق سوعىستاردىڭ قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى، كەنەسارىنىڭ قوزعالىسىنا قاتىسقان، حيۋا، قوقان فەودالىنا قارسى كۇرەسكەن ايتۋلى باتىر. جانقوجا جايىندا ءسوز ەتكەندە، جان سەرىگى كوكەشكى سايگۇلىكسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ەل اۋزىندا «كوكەشكىنى شاپقاندا كور، كونساداقتى تارتقاندا كور» — دەگەن ءتامسىل بار. جانقوجانىڭ ءومىرىن زەرتتەۋشىلەردىڭ جازۋىنشا، بىرنەشە اتتارى بولعان: «باتىر بار عۇمىرىندا قۇدايبەرگەن تورى، اقمونشاق، ماستەكقارا، كوكەشكى، ەشكىباس دەگەن بەس ات مىنگەن. سولاردىڭ ىشىندە ادام ايتىپ جەتكىزگىسىز جۇيرىك، باتىل، بەلى مىقتى، يەسىن ىڭعايىنان تۇسىنەتىن ماستەكقارا عانا بولعانعا ۇقسايدى. جانقوجادان «ماستەكقاراداي ات مىنبەدىم، قانىكەيدەي ايەل كورمەدىم» دەگەن ءسوز قالعان دەسەدى حالىق. ايتۋىشلار قۇدايبارگەن تورىنى ەر-تۇرمانىمەن عايىپتان ءوزى كەلگەن دەيدى. قۇدايبەرگەن تورى اتالۋى سول. ال باتىردىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ، تالاي جورىقتا جولداسى بولعان قارا اتتى جانقوجانىڭ باباسى كيىكباي، كيىكبايدىڭ ەگەي دەگەن اعاسى بار، سول ەگەيدىڭ ماستەك دەگەن بالاسى سىيلاعان. اتتىڭ ماستەكقارا اتالۋى سودان».
XVIII-XX عاسىرلارداعى باتىرلار مەن ولاردىڭ اتتارىنىڭ بەينەسى ەپوستىق جىرلارعا قاراعاندا اسىرا اسىرەلەۋدەن اۋلاق، تاريحي شىندىقپەن استاسىپ جاتادى، باتىر دا، ات تا تاريحي كەيىپكەرلەر. ءىىى عاسىرلىق مەرزىمدەگى بارلىق باتىرلار مەن ولاردىڭ اتتارىن تىزبەكتەپ زەرتتەۋ مۇمكىن ەمەس، ءبىز تاريحي دەرەگى بار اتقا بايلانىستى جىرلار مەن ولەڭدەردەگى كوركەم وبرازداردى عانا ءسوز ەتتىك.
احمەت توقتاباي،
«قازاق جىلقىسىنىڭ تاريحى» كىتابىنان
("ارعىماق" سايتى)
