كەزىندە بەسىك جايلى نەشە ءتۇرلى كەرتارتپا اڭگىمەلەر دە ايتىلدى. قازاق قىزدارىنىڭ اياعىنىڭ قيسىق بولۋىن، بالالاردىڭ بويىنىڭ تاپەلتەك بولۋىن كۇنى بويى بەسىككە بولەنىپ جاتۋىنان دەپ داۋرىققاندار دا تابىلدى. مۇنىڭ ءبارى ۇلتتىڭ وتكەنىن ءوشىرىپ، تاريحقا تاس اتۋدى كوزدەگەندەردىڭ تىرلىگى ەكەنى ايقىن. سوعان قاراماستان ءالى كۇنگە دەيىن بەسىك قولدانىستان شىققان جوق. دەمەك، كەرەك. اسا قاجەت دەگەن ءسوز.
دەگەنمەن كەرتارتپا پىكىرلەر ءالى دە بار. بەسىككە تاڭىپ تاستاۋدان بالانىڭ ءوسۋى كەشەۋىلدەيدى-ءمىس. ءارى بولەۋدىڭ دە ماشاقاتىنان قاشاتىندار بارشىلىق كورىنەدى. كەرجاق پىكىرگە يەك ارتقاندار ءالى دە ءوز ۇستانىمدارىنان اينىعىسى جوق. ءارى كوپشىلىكتى دە سوعان يكەمدەپ، بەسىكتەن بەزە قاشۋعا ۇگىتتەپ الەك. ال ءبىز كوشپەلى ءومىر كەشكەن قازاق حالقىنىڭ اسا قاستەرلەپ ۇستاعان مۇلكى — بەسىكتىڭ قادىر-قاسيەتىن باعامداي الىپ ءجۇرمىز بە؟ ومىرگە جاڭا كەلگەن پەرىشتە-ءسابيدىڭ اق وتاۋى – بەسىكتىڭ بۇگىندە ءحالى نەشىك؟
شۇكىر، بۇگىندە بەسىك دەگەن بازاردا سامساپ تۇر. جابۋىمەن بە، جابۋسىز با، قاراعايدان جاسالعانى ما، جوق، تالدان جاسالعانى ما، شەرتىپ ءجۇرىپ تاڭداپ الۋعا مۇمكىندىك مول. ءارى باعاسى دا اسا قىمبات ەمەس. قاراپايىم كوپشىلىكتىڭ قالتاسىنا اۋىر سالماق سالمايدى.
قالتالىلار ءتىپتى حاس شەبەرلەرگە تاپسىرىسپەن دە جاساتىپ جاتىر. ەلىمىزدە بەسىك جاسايتىن زاۋىت جوق. دەگەنمەن التىن قولدى شەبەرلەرىمىز سۇرانىستى قاناعاتتاندىرىپ كەلەدى. ءبىر وكىنىشتىسى، بۇگىندە شەتەلدىك اربالار بەسىگىمىزدىڭ ورنىن باسا ما دەگەن قاۋىپ باسىم. وسى تەڭىز اسىپ، تاۋ باسىپ كەلگەن شەتەلدىك اسپا بەسىكتەردىڭ ءبىرشاما ارتىقشىلىقتارىنا دا ەسى كەتەتىندەر بارشىلىق. ءبىر تەتىگىن باسسا، اۋەن وينايدى. بىراق قازاقشا ەمەس. ەكىنشى تەتىگىن باسسا، تەربەتىپ بەرەدى. بىراق قازاقى بەسىك سياقتى جانىنا قاراي ەمەس، باسىنان اياعىنا قاراي تەربەتەدى.
دەگەنمەن بەسىك سياقتى بالانى تازا ۇستايتىن تۇبەك، شۇمەك سياقتى «پامپەرسى»، ياعني ارتىقشىلىعى جوق. وسى جاعىنان العاندا، بەسىكتىڭ الدىنا تۇسەرى تابىلماس، ارينە.
بازارداعى بەسىك ساۋدالاۋشىلاردىڭ ايتقانىنان ۇققانىمىز، سابيلەردىڭ اق وتاۋىن تاشكەنتتەن، تۇركىستاننان الىپ كەلەدى ەكەن. جەرگىلىكتى شەبەرلەردىكى دە بارشىلىق. تاشكەنتتەن كەلەتىن بەسىكتەر قىزىلدى-جاسىلدى بوياۋىمەن كوز تارتادى. ال تۇركىستاندىقتاردىڭ بوياۋى جوق، بىراق قازاقى ويۋ-ورنەگى مەنمۇندالاپ تۇر. قايسىسىن الىپ قاراساڭ دا، كەم-كەتىگى جوق. بىرىنەن-ءبىرى ءوتىپ، جۇتىنىپ تۇر. بارىنەن بۇرىن تارازدىڭ تال بەسىگىنىڭ ءباسى باسىم كورىنەدى. ەش ۋاقىتتا دا بەسىك ساۋداسى تۇرالاپ كورگەن ەمەس. جىلدىڭ قاي مەزگىلى بولسا دا سۇرانىس مول. وڭتۇستىك وڭىردە قىزى تۇڭعىشىن بوسانعاندا ارتىنان بەسىك جاساۋلاپ اپاراتىن ءداستۇر ءالى دە ءوز ءمانىن جويعان جوق. «بەسىك تويى» دا زامان اعىمىنا قاراي تۇرلەنىپ، جاڭا سيپاتقا ەنىپ كەلەدى. بۇل بەسىكتىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاق ءۇشىن ەشقاشان ءوز ماڭىزىن جويمايتىندىعىن كورسەتسە كەرەك.
ءىزالى ناۋرىزباەۆ، شەبەر:
– تۇرمىس-تىرشىلىگىمىزگە بايلانىستى بەسىك جاساۋدا دا كوپتەگەن جاڭاشىلدىق پايدا بولۋدا. اتا-بابالارىمىز كوشپەندى داۋىردە بەسىكتىڭ ەكى جاقتاۋىن ءتورتبۇرىشتى ەتىپ جاساعانى بەلگىلى. بۇل ءالى دە شىعىس، ورتالىق قازاقستان وبلىستارىندا ساقتالعان. تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ىشىندە تۇرىكمەندەر، وزبەكتەر ءيىپ جاساعان. تەربەتپەلى، اسپا بەسىكتەر دە بار. بۇرىنىراقتا شاڭىراقتىڭ استىنا ءتورت اعاشتى قاعىپ، اسپا بەسىك جاساعان. بەسىكتىڭ سىلدىرماق ىلەتىن اعاشىن قازىر كۇمىس، مەلحيوردان جاساپ جاتىرمىز. كۇمىستىڭ بالاعا اسەر ەتەتىن جامان ەنەرگيالاردى جوياتىن قاسيەتى بار. وسىنداي سەبەپتەن ادەيى كۇمىستەن جاساۋعا تاپسىرىس بەرەتىندەر كوبەيدى. جۋىردا وسىنداي بەسىكتى استاناعا الىپ كەتتى. ونىڭ باعاسى 1000 اقش دوللارىنان اسىپ جىعىلادى. ۇلتتىق ناقىشتاعى نەشە ءتۇرلى ويۋلار سالامىز. سونداي-اق جابۋىن قازاقستاننىڭ تۋىنداي ەتىپ تىگەمىز. تارتپالارىنا تۋداعى ويۋدى سالامىز. مۇنداي بەسىكتەردى تەك تاپسىرىسپەن عانا جاسايمىز.
دينارا استاەۆا، بالالار دارىگەرى:
- بالانى بەسىككە بولەگەن پايدالى ما؟
- يا. وتكەن جىلى بالالار ەمحاناسىنا كەلەتىن 100 انانىڭ اراسىندا ساۋالناما جۇرگىزگەنبىز. «بالاڭىزدى بەسىككە بولەيسىز بە؟» دەگەن سۇراققا انالاردىڭ 62-ءسى «جوق» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. ولاردىڭ باسىم بولىگى بەسىككە تاڭعاننان گورى پامپەرستى پايدالانىپ، كەرەۋەتكە جاتقىزعاندى قولايلى كورەتىندەرىن جەتكىزىپتى. بەسىكتىڭ بالانىڭ گيگيەنالىق تازالىعىنا وتە قولايلى ەكەندىگىن وزدەرى-اق ءبىلۋى كەرەك. بۇگىنگى جاستار اراسىندا بالانى بەسىككە بولەيتىندەردىڭ ازايىپ بارا جاتقاندىعى الاڭداتادى.
الما ابديەۆا، ەسەپشى:
- جوق. اتا-ەنەم اۋىلدا تۇراتىندىقتان، ماعان بەسىككە بولەۋدى ەشكىم ۇيرەتكەن جوق. ءبىر-ەكى رەت بولەپ كورىپ ەدىم، شۇمەگىن وڭتايلى قويا الماي، دارەتىن جايىپ قويىپ، ابدەن ابىرجىدىم. ماعان ودان دا پامپەرستەن ارتىعى جوق.
ويماقتاي وي
قالا ورتالىعىندا ءىلىنىپ تۇرعان بيلبوردتا جاس اناعا قارتاڭ اجەنىڭ بالانى بەسىككە بولەپ ۇيرەتىپ جاتقانى بەينەلەنىپتى. استىنا «بەسىككە بولەۋ – بابالار ءداستۇرى» دەپ جازىپ قويىپتى. جاستارىمىز وسىدان وي تۇيسە دەيسىڭ.
بەسىككە بايلانىستى ىرىم-تىيىمدار:
1. بوس بەسىكتى تەربەتپەيدى.
2. بوس بەسىكتى ەش ۋاقىتتا جابۋسىز قالدىرماۋ كەرەك. ۇستىنە اق ماتا جاۋىپ، ەڭ بولماعاندا ۇرشىعىنا ورامال بايلاپ قويۋ قاجەت.
3. بەسىكتىڭ تەرىس جاعىنا وتىرمايدى.
4. بەسىكتى ساۋدالامايدى. ايتقان باعاسىنا ساتىپ الۋ كەرەك.بەسىك جاسايتىن شەبەرلەر ىنساپتى بولۋى ءتيىس. كيەلى دۇنيەنىڭ باعاسىن اسپانداتپاۋى كەرەك.
بەسىك جايلى ءافسانا:
جوڭعارلار شاپقىنشىلىعىنان سوڭ توز-توز بولعان ەل تاۋ جاققا قاراي بوسىپ، ۇدەرە كوشكەندە، جۇكتى جاس كەلىنشەك بوس بەسىكتى ارقالاپ بارا جاتقان كورىنەدى. سوندا تولە بيمەن قاتار كەلە جاتقان كىسى:
- «مىنا بەيشارانىڭ كورپە-جاستىعىن تاستاپ، بوس بەسىكتى ارقالاپ كەلە جاتقانى-اي»، – دەگەندە، تولە بي:
- «بالانىڭ بەسىگى – كەڭ دۇنيەنىڭ ەسىگى عوي»، – دەگەن ەكەن.
"الاش ايناسى" گازەتى.
