1987 جىلدىڭ جازى ەدى. كونسەرۆاتورياعا قىزمەتكە ەندى عانا تۇرعان كەزىم. دالىزبەن كەلە جاتىپ ءبىر توپ ابيتۋريەنتپەن ۇشىراستىم. ەمتيحانداردى تاپسىرىپ بولىپ ەندى ناتيجەلەرىن توسىپ وتىر ەكەن. بارلىعىنىڭ قولىندا ءبىر-ءبىر دومبىرا. سالەمدەسىپ شۇرقىراپ تانىسىپ جاتىرمىز. بىرەۋىنىڭ دومبىراسىن سۇراپ الىپ سۇگىردىڭ ءبىر كۇيىن شەرتتىم. كۇي شەرتىلىپ بولعاننان كەيىن توپتىڭ ىشىندە تۇرعان، اقسارى ءوڭدى، تالدىرماش بويلى جىگىت – تاكە، ەندى دومبىراڭىزدى ماعان بەرە تۇرىڭىز، – دەدى. مەن ارقا كۇيىنە جەتىكپىن، سۇگىر كۇيىن تارتقانىمدا الدەبىر كەمدىگىم بار ەكەنىن بىلەتىنمىن. الدىمدا جۇرەسىنەن وتىرىپ كۇي شەرتكەن جىگىت مەنىڭ بارلىق كەمشىلىگىمدى جارقىراتىپ اشىپ تاستادى. جانە، ونىسىمەن قويماي كۇيدى شەرتىپ بولعاننان كەيىن اششى جىميىپ بەتىمە قاراعان. داۋلەسكەر كۇيشى جانعالي جۇزباەۆپەن مەن وسىلاي تانىسىپ ەدىم. وقۋعا سىرتتاي تۇسكەندىگىن كەيىن ەستىپ قۋانىپ قالدىم. ال كەلەسى جىلى اقپان ايىندا ءبىرىنشى سەسسياسىن تاپسىرۋعا كەلگەن جانعاليمەن جاقىنىراق تانىسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.
بابىمدا ەدىم، قولىمداعى دومبىرام دا جاقسى ەدى. ەڭ اۋەلى وزىنە، سودان سوڭ باسقاعا بيىك تالاپ قويىپ ۇيرەنگەن سىنشىل كۇيشى، مەنىڭ تارتقانىمدى، العاشىندا، سەنىڭكىرەمەگەندەي سىناي تىڭداعان. تىڭداعان سايىن قىرىس-تىرىسى جازىلا بەردى. سودان سوڭ ءلام-ليم دەمەي بايجىگىت پەن تاتتىمبەتتىڭ كۇيىنە شومدى. قاس قارايعاندا عانا دومبىرانى وعان ۇسىندىم. المادى. بۇگىنگە وسى دا جەتەدى دەگەن. سودان سوڭ قولىمدى قىسىپ تۇرىپ قىسقاشا باعاسىن بەرگەن. مەن ءۇشىن جانعاليدىڭ سول پىكىرى قىمبات. سەبەبى، شىن ونەرپاز ءۇشىن تۇسىنبەي ايتىلعان اعىل-تەگىل ماداقتان گورى، وزىمەن باستاس شىن سىنشىنىڭ ساراڭ عانا ايتقان ءبىر اۋىز پىكىرى قاشاندا بيىك تۇرماق. كەلەسى كۇندەرى ەمتيحان، زاچەت ارالىعىندا جانعالي مەن جۇمىس ىستەيتىن فولكلور كابينەتىنە كەلىپ ءوزى بىلەتىن قاراتاۋ ءوڭىرى كۇيلەرىنىڭ بارلىعىن دەرلىك تاسپاعا جازدىردى. وسىنداي بىتىمدەگى كۇيشىنىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن بەيمالىم بولىپ كەلگەنىنە قايران قالدىم. جازدىرىپ قاتتاپ قويعان ماگنيت تاسپالاردى بىرنەشە كۇننەن كەيىن «مەلوديا» فيرماسىنىڭ دىبىس رەجيسسەرى ماقسات مۇحيتدەنوۆكە تىڭداتتىم. كوپ ۇزاماي سول جىلدىڭ جاز ايىندا جانعالي جۇزباەۆ ءوزىنىڭ العاشقى كۇيتاباعىن جازدىردى. مىنە، سودان بەرى تابانى كۇرەكتەي جيىرما جىل ءوتىپتى. جانعالي كۇيشى ودان كەيىن دە تەلەديدار مەن راديوكوميتەت ۇيىمداستىرعان تالاي ايتۋلى جوبالارعا قاتىستى، قاراتاۋ ءوڭىرى كۇيلەرىن تالماي ناسيحاتتادى. كونسەرۆاتوريانى ۇزدىك ءبىتىرىپ جەزقازعاندا، ودان كەيىن استانادا ءوزىنىڭ ۇستازدىق قىزمەتىن جالعاستىردى، قانشاما تالانتتى شاكىرتتەردى تاربيەلەپ شىعاردى. بۇگىن ءبىز، ەندى ەكى جىلدان سوڭ ەردىڭ جاسىنا كەلەتىن جانعالي كۇيشىنىڭ ونەرىن اڭگىمە ەتەيىك دەدىك.
سان-سالالى ءان مەن كۇي، جىر مەكتەپتەرىنىڭ توعىسقان جەرى سوزاق – ەجەلدەن قازاق دالاسىنداعى ەڭ ۇلكەن ونەر وردالارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. كارى سوزاقتىڭ توپىراعىن زامانىندا ىقىلاس سىندى قوبىزشى، ايكەن مەنەن سۇگىر سىندى دومبىراشىلار باسىپ وتكەن. وسىنداي كۇي تارلاندارى جاساعان ولكەدە تۋىپ-وسكەن جانعالي بابالاردىڭ ونەرىنە مەيلىنشە سۋسىنداپ بۇلا بوپ وسكەن. اكەسى ءالىمحان، ىنىلەرى سارسەنعالي مەن ەرعالي، بارلىعى داۋلەسكەر كۇيشىلەر. ءبىر وشاقتان ءتورت بىردەي دومبىراشىنىڭ شىعۋى باسقا ءۇشىن شەتىن قۇبىلىس بولسا دا، ونەر كەنىشى سوزاق ءۇشىن قالىپتى جاعداي. (مارقۇم اسقار سۇلەيمەنوۆ ايتىپ ەدى، «سوزاقتا دومبىرا تارتپايتىن ادام عاجايىپ بولىپ سانالادى، ونى ەلدىڭ بارلىعى جابىلىپ قىزىقتايدى»، – دەپ).
العاش دومبىرانىڭ الىپپەسىن اكەسى ءالىمحاننىڭ تۋعان اعاسى سەيىتحاننان ۇيرەنگەن جانعالي، كەيىننەن سۇگىر كۇيشىنىڭ نەمەرە ءىنىسى بوتاباعاردان، سودان سوڭ اتابەك كۇيشىدەن تاربيە الادى. ونەرى تولىسىپ، شەبەرلىگى جەتىلگەننەن كەيىن تولەگەن مومبەكوۆ پەن گەنەرال اسقاروۆتىڭ الدىن كورەدى. جانعاليدىڭ ءوزى، ۇستازدارىنىڭ ىشىندە اتالعان ەكى كۇيشىنى ەرەكشە ءبولىپ قارايدى. سۇگىر كۇيىنىڭ مەرەيىن اسىرعان، تالماي ناسيحاتتاپ ۇلتتىق ساحناعا كەڭ جول اشقان كۇي تارلاندارىنان ءدارىس الۋ، ارينە، ۇلكەن بەدەل. العاش جانعاليدى ماگنيت تاسپاسىنا جازىپ وتىرعاندا، ونىڭ وسى، تولەگەننىڭ شەرتىسىن ەلەستەتەتىن اۋىر قاعىسىنا نازار اۋداردىم. مىسالى، «قوسباسار»، «تەلقوڭىر»، «بوزىنگەن» سياقتى كۇيلەردەن وسىنى اڭعاراسىز. سوزاقتىڭ كۇي شەجىرەسىن جاقسى بىلەتىن ادامدار سۇگىردىڭ قاعىسى، شامامەن، وسىنداي ەدى دەگەندى ايتادى. الايدا، قازاق كۇي ونەرىنىڭ بىلگىرى، مۋزىكاتانۋداعى، كۇيتانۋداعى ەڭ ۇلكەن اۆتوريتەت بولىپ سانالاتىن اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ بۇل تاراپتاعى پىكىرى مۇلدەم باسقا ەدى. قاراتاۋ ءوڭىرى كۇيشىلەرىنىڭ الماتىدا وتكەن ۇلكەن ءبىر كونتسەرتىنەن كەيىن كارى – جاسىمىز تولەگەن توقبەرگەنوۆتىڭ ۇيىنە جينالدىق. سوندا اسەكەڭ كونتسەرتكە، ونداعى كۇيشىلەردىڭ تارتقان كۇيلەرىنە كوممەنتاري بەرىپ وتىرىپ بىلاي دەگەن ەدى:
– سۇگىردى تۇتاستاي ەشكىم الا العان جوق. ءوزىم ول كىسىنىڭ تارتقانىن الىستان ءبىر-اق رەت ەستىدىم. ايكەن كەلىپ سۇگىردىڭ ۇيىنە ءتۇستى. بۇكىل سوزاقتىڭ حالقى جينالىپ، ءبىز، ۇساق بالالار سۇگىردىڭ ءۇيىنىڭ ماڭايىنا بارا الماي قالدىق. سوندا سۇگىر كۇي شالعاندا ماعان دومبىرادان گورى قوبىزدىڭ داۋسى بولىپ ەستىلدى. سۇگىر جاس كەزىندە ىقىلاستىڭ جانىندا كوپ ءجۇرىپتى. سودان جۇققان قاسيەت بولۋى مۇمكىن. بىراق قازىر تۇتاس سۇگىر ەشكىمدە جوق. سوزاقتىڭ كۇيشىلەرى سۇگىردى ءبولىپ-ءبولىپ العان سياقتى. اركىم ءوزىنىڭ ەستىگەنىن عانا العان.
سودان سوڭ ويلانىپ وتىرىپ ادامنىڭ اقىلىنا سىيمايتىن ءبىر پارادوكستى ۇسىنعان:
– مەنىڭ ويىمشا سۇگىردىڭ ارۋاعى ءبىر-اق ادامعا – گەنەرال اسقاروۆقا قونعان. ول از دەسەڭىز ايتايىن، گەنەرال – ءتىرىلىپ كەلگەن سۇگىر.
كوپ ادام اسقار اعامىزدىڭ بۇل ويىن تۇسىنبەدى، قابىلدامادى. قايسىبىرىنىڭ تىكسىنىپ قالعانى بايقالدى. كۇي سىنشىسىنىڭ وسى ايتا سالعان ءسوزىنىڭ سىرىن كوپ ۋاقىت وتكەننەن كەيىن، جانعالي كۇيشىنىڭ شەرتىسىن زەردەلەپ وتىرعاندا ءتۇيسىندىم. شارتتى تۇردە قاراتاۋ مەكتەبى دەپ اتالاتىن كۇي ماشىعى كوپ جاعدايدا ناشار ينتەرپرەتاتسيانىڭ سالدارىنان تاتتىمبەتتىڭ كۇي ماشىعىنا ۇقساپ كەتكەن سياقتى. سەبەبى، شەرتپە كۇي راديو ارقىلى كوپ ناسيحاتتالماعان، وقۋ-اعارتۋ ورىندارىندا ابىكەن حاسەنوۆ جەتكىزگەن تاتتىمبەتتىڭ بىرنەشە كۇيى عانا ۋاعىزدالعان. ال سوزاقتىڭ كۇي ونەرى مۇلدەم تاسادا قالعان. كۇيدەن حابارى بار ادام مەنى تۇسىنەدى. ايتايىن دەگەنىم مىناۋ: قاراتاۋ – سوزاق كۇي مەكتەبى – شەرتپە كۇيدىڭ ءبىر تارماعى، بىراق ارقا كۇيىنىڭ ءوزى دە ەمەس، كولەڭكەسى دە ەمەس. بۇل – كەزىندە قازاق-قالماق سوعىستارى زامانىندا، ءتۇرلى تاريحي تاعدىر نەسىبەسىمەن سارىسۋ، شۋ بويىنا، قاراتاۋ-سوزاق وڭىرىنە قونىستانىپ قالعان الشىن، جاپپاس، تاما مەن جاعالبايلى رۋلارىنىڭ كۇيشىلەرى الىپ كەلگەن الابايراق كۇي مەن قوبىز كۇيىنىڭ جانە قارا شەرتىس ارقا كۇيىنىڭ استاسۋىنان قالىپتاسقان ەرەكشە بىتىمدەگى كۇي. كۇي جيناۋ ەكسپەديتسيالارى كەزىندە فولكلورشى عالىمداردى قايران قالدىراتىن سوزاق – قاراتاۋ وڭىرىنە ءتان «الا – قۇلا» رەپەرتۋار، ول مەكتەپتىڭ وسى ءۇش ءتۇرلى باستاۋدان قالىپتاسقاندىعىنان. سول سەبەپتى مۋزىكا زەرتتەۋشى عالىمدار سۇگىردىڭ «ىڭعاي توكپە» كۇيىن قاي داستۇرگە جاتقىزارىن بىلمەي قينالادى.
جوعارىدا اتالعان ا.سۇلەيمەنوۆتىڭ ورىنداۋشىلىق ستيل جايلى پىكىرى قازاق مۋزىكاتانۋىنىڭ ەڭ باستى سانالۋعا ءتيىس پروبلەماسىنىڭ شەتىن اشىپ كەتتى. (ارينە، تۇسىنگەن ادام ءۇشىن) مىسالعا، كوپتەگەن داۋلەسكەر كۇيشىلەر ماعاۋيا مەن ابىكەن ەكەۋىنىڭ قايسىسى تاتتىمبەتكە جاقىن تۇرعانىن ءالى كۇنگە دەيىن ايتىپ بەرە المايدى. سەبەبى، ابىكەننىڭ شەبەرلىگى سول زاماندا ساحاراداعى تاتتىمبەت كۇيىنىڭ احۋالىن جانە ينتەرپرەتاتسياسىن كورسەتەتىن ەڭ ۇلكەن دەڭگەي. الايدا، ماعاۋيانىڭ ورىنداۋىنداعى تاتتىمبەت، ادامدى بۇرىنسوڭدى بەيمالىم سەزىم دۇنيەسىنە جەتەلەيدى. ماعاۋيانى تىڭداپ وتىرعاندا تاتتىمبەتتىڭ نەگە سەرى اتانعانىن تۇسىنەسىز.
اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ كەلەلى پىكىرىنىڭ استارىندا ۇلكەن وي جاتىر. سۇگىر كۇيىن بايىپتاي تىڭداعان ادام ونىڭ كۇيدەن مۇلدەم بولەك ءبىتىم ەكەنىن تۇسىنەدى. ارينە، سۇگىر، ەڭ اۋەلى – كۇيشى. ونىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ دەنى – كورىكتى، جاۋحار كۇيلەر. بىراق وسىنىڭ سىرتىندا سۇگىردىڭ، تىلسىم دۇنيەدەن دە حاباردار ادام ەكەنىن اجىراتۋ قيىن ەمەس. جانعالي بىردە «شالقىمانى» تارتىپ بولىپ «وسى كۇيدى مەن تۇسىنە الماي-اق قويدىم. كۇيدەن گورى باقسىنىڭ سارىندارىنا ۇقسايدى» دەگەنى بار-تىن.
بۇل جەردە سۇگىر تۋرالى وسىنشاما كولدەنەڭ دەرەك پەن پىكىر كەلتىرۋىمىزدىڭ ءجونى بىرەۋ-اق. ول ۇلى سۇگىردىڭ جولىن قۋعان داۋلەسكەر كۇيشىلەردىڭ ءبىرى جانعالي جۇزباەۆتىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ، ونى باسقالاردىڭ ونەرىنەن ەرەكشەلەپ تۇرعان ايرىقشا سيپاتىن مۇمكىندىگىنشە تالداپ تۇسىندىرۋگە تياناق ەتۋ. جانعالي كۇيشى ءوزىنىڭ ۇستازدارىن ايتقاندا گەنەرال اسقاروۆتى ەرەكشە اتاپ وتىرۋىنىڭ سىرى، جوعارىدا كەلتىرگەن ا.سۇلەيمەنوۆتىڭ پىكىرىندە جاتىر. جانعالي سۇگىردىڭ «شالقىماسىن» ورىنداعاندا ءسىز تولەگەن مومبەكوۆتىڭ ەمەس، ەمىس-ەمىس گەنەرال اسقاروۆتىڭ اساۋ شەرتىسىن ەستىپ وتىرعانداي بولاسىز. نەگە بۇلاي؟ گەنەرال اسقاروۆ، «شالقىمانى» ورىنداماعان. كوپ ويلاندىم. اقىرى تاپقان سياقتىمىن. ەگەر گەنەرال اسقاروۆ «شالقىمانى» ورىنداي قالسا، تۋرا وسىلاي ورىندار ما ەدى. مىنە، جانعالي كۇيشى ءوزىنىڭ ۇستازىنىڭ ورىنداۋىن وسىلايشا ەلەستەتكەن. كوپ ادام جانعاليدىڭ شەرتىسىن تىڭداپ وتىرىپ ونىڭ تولەگەن مومبەكوۆكە ۇقسايتىنىن ايتادى. جاڭساق ۇعىم. سىرتقى كورىنىس قانا. جانعاليدىڭ شەرتىسى كەي كەزدە تولەگەن كۇيشىنىڭ شەرتىسىن ەلەستەتەتىن بولسا، ول ونىڭ تولەگەندى كوپ تىڭداعانىنىڭ عانا بەلگىسى. ۇعاتىن قۇلاق ونىڭ گەنەرال اسقاروۆتىڭ تابيعاتىنان تامىر تارتاتىنىن بىردەن اجىراتادى. ءسوز جوق، جانعالي كۇيشى سۇگىردىڭ «بوزىنگەن»، «تەلقوڭىر»، «جولاۋشىنىڭ جولدى قوڭىرى» سياقتى ايتۋلى كۇيلەرىن تولەگەننەن ۇيرەنگەن. بىراق كۇيدىڭ مازمۇنىن ۇيرەنۋ بار دا، ونى ءوز ماشىعىنا سالىپ تارتۋ بار. وسى اتالعان كۇيلەردىڭ ورىندالۋ ماشىعى ەكى كۇيشىدە ەكى ءتۇرلى. وسى ارادان كەلىپ ورىنداۋشىلىق تالداۋدىڭ، ينتەرپرەتاتسيانىڭ ۇلكەن ءبىر سىرى اشىلادى. باتىس ەۋروپا مۋزىكاسىنىڭ اياسىندا تاربيەلەنگەن ادام كەز كەلگەن مۋزىكانى العاشقى بىرنەشە تاكتتەن، مۋزىكالىق فرازانىڭ شيرەگىنەن نەمەسە جارتىسىنان اجىراتادى. ال قازاق كۇيشىسى كۇيدى جالعىز دىبىستان اجىراتادى. نەگە؟ سەبەبى، باتىس ادامىنىڭ ەستۋى – كوپ دىبىستىق، ۇلكەن كولەمدىك ەستۋ. ال قازاق مۋزىكانتىنىڭ ەستۋى – تەمبرالدىك، كولوريستىك ەستۋ. بۇگىندە كۇيدى جاقسى ورىنداۋ جالپىعا ورتاق دەڭگەيگە اينالدى. كۇيشى كوپ. بىراق مانەر از. قازاقتىڭ بۇكىل ورىنداۋشىلىق ونەرى بىرنەشە عانا ءستيلدىڭ ماڭايىنا توپتاسىپ وتىر. كەيبىر مۋزىكالىق وقۋ ورىندارىنىڭ ۇستازدارى وسى ازعانتاي ءستيلدىڭ ءوزىن ازايتقىسى كەلىپ تۇرادى. كۇي ورىنداۋ ۋنيفيكاتسيالاندى. بۇرىنعى ۇشان-تەڭىز دىبىس بايلىعى بۇگىندە ۇقساس دومبىرا، ءبىر-بىرىنەن اينىمايتىن مانەردىڭ توڭىرەگىندە ەندىگى ءولۋدىڭ از-اق الدىندا تۇر.
قازاقتىڭ تاڭعاجايىپ ەستۋ قابىلەتى جايىندا تاعى ءبىر مىسال. مەنىڭ ۇستازىم ءجۇنىسباي ستامباەۆ دومبىرانىڭ الىپپەسىن ايگىلى اقىن بوداۋدان ۇيرەنگەن. كەيىننەن بايدىڭ تۇقىمى دەپ قۋعىندالىپ جۇرگەندە قارقارالىعا قاشىپ بارىپ، بوي تاسالاپ جۇرەدى. بىردە ءبىر ۇيگە ات شالدىرىپ شاي ءىشىپ وتىرعاندا كەرەگەدە ءىلۋلى تۇرعان دومبىراعا كوزى تۇسەدى. دومبىرا شەرتپەگەنىنە جىلدان اسىپ كەتكەن، كۇي اڭساعان ءجۇنىسباي دومبىرانى سۇراپ الىپ بىرنەشە كۇي ورىندايدى. سوندا ءۇي يەسى «دومبىرانى بوداۋدان ۇيرەنگەن جوقسىڭ با» دەپ سۇراپتى. ۇستازىمنىڭ شەرتكەنى ەلدىڭ بارلىعى بىلەتىن تاتتىمبەتتىڭ كۇيى.ءۇي يەسى ەلدىڭ ءبارى شەرتەتىن كۇيدەن بوداۋدىڭ مانەرىن تانىعان، سەبەبى، قايتالاپ ايتايىق، قازاقتىڭ بايىرعى ەستۋ قابىلەتى – تەمبرالدىك ەستۋ. مىنە، وسى تۇرعىدان كەلگەندە جانعاليدىڭ ورىنداۋى دىبىس پەن رەڭككە اسا باي ورىنداۋ.ايتار ەدىم، قازىرگى ورىنداۋشىلىق ونەردە، دىبىستىڭ بوياۋى، قانىقتىلىعى تۇرعىسىنان جانعاليمەن شەندەسەتىن، ياكي قاتار تۇراتىن ادام كەمدە-كەم.
بىرنەشە مىسال. سۇگىردىڭ «بەس جورعا» كۇيى تەحنيكالىق تۇرعىدان اسا قيىن، كوپ ورىندالمايتىن كۇي. مۇنداي شىتىرمان شىعارمانى تولەگەن مومبەكوۆ، جانە البەتتە جانعالي جۇزباەۆ قانا ورىندايدى. ارينە، نوتا بويىنشا بۇل كۇيدى ەكىنىڭ ءبىرى «تارتا الادى». ءبىز بۇل جەردە شىن مانىسىندەگى ورىنداۋدى، بايىرعى قازاقتىڭ كۇي سىنىنا لايىق ورىنداۋدى ايتىپ وتىرمىز. مىنە، وسى كۇيدە جانعالي دىبىستاردىڭ اراسىندا قۇلاققا ەستىلەر-ەستىلمەس كىدىرىس جاسايدى. بۇل ءتاسىلدى ۇيرەنۋ مۇمكىن ەمەس، سەبەبى، ول قاننان جانە سول وڭىردەگى داستۇردەن داريتىن قاسيەت. (مۋزىكاتانۋدا بۇل ءتاسىل «نانو-پاۋزا» دەپ اتالادى). تاراتىپ ايتاتىن بولساق، كۇيدەگى بۇل ىلەزدىك كىدىرىس ءوز بەتىنشە تۇرعان، ەففەكت ءۇشىن جاسالعان ءتاسىل ەمەس. بۇل جەردە، كۇيشى، ءار دىبىسقا جەكە تامسانىپ ۇلگەرىپ وتىرادى. وسىدان كەلىپ كەيدە جانعاليدىڭ ورىنداۋىندا كۇيدىڭ تەمپى بولار-بولماس ءتۇسىپ كەتكەندەي كورىنەدى. كۇيدە «ەزۋ» دەگەن دە ءتاسىل بار. كۇيشى تىڭداۋشىنىڭ بەت الپەتىنە قاراپ وتىرىپ، وعان كۇيدىڭ ءبىر قالتارىس بۇرماسىنىڭ ۇناپ قالعانىن بايقاپ قالادى. مۇندايدا تىڭداۋشى كەيدە «وي، ءپالى!» دەپ قالادى. سودان سوڭ اتالمىش ءيىرىمدى بىرنەشە رەت قايتالايدى، جانە كەڭەيتىپ، سوزىڭقىراپ، ادەمىلەپ قايتالاپ تىڭداۋشىنىڭ سۋسىنىن قاندىرىپ كەتەدى. بىراق ىلەزدىك كىدىرىستىڭ بۇل تاسىلگە ەشقانداي قاتىسى جوق. بۇل ءتاسىل تىڭداۋشىنىڭ دىبىستى جىلدام پايىمداپ ۇيرەنۋىنە باعىشتالعان. بۇل مۇلدەم جاڭا مۋزىكالىق مادەنيەتتىڭ نىشانى. ياعني، جانعالي كۇيشى ءار دىبىستى قولمەن ۇستاپ، رەڭكتەپ، ساراپتاپ شىعارادى. قۇلاققا ەستىلەر-ەستىلمەس كىدىرىس وسى ءۇشىن كەرەك.
ارينە، جانعاليدىڭ باعىن اسىرعان كۇي – «نازقوڭىر». بۇل كۇيدى گەنەرال اسقاروۆتان كەيىن ەشكىم تارتپاعان دا سياقتى.
كۇي، سۇگىردىڭ اڭىزبەن استاس ماحاببات جايىن بايان ەتەدى. تەكتىدەن تەكتى ارالاپ نايمان ەلىنەن ايتتىرىپ الىپ كەلگەن اياۋلى جارى، ايگىلى كۇيشى مافرۋزا ءبىر جىلدان سوڭ كوز ءتيىپ ولەدى. «نازقوڭىر» – العاشقى كۇندەردىڭ قالىڭ قايعىسىن، كۇيشىنىڭ، باسىن تاۋ مەن تاسقا سوعىپ، بويىن ورتەگەن قاسىرەتتەن، وكىنىشتەن «اح» ۇرعان قيامەت ءساتىن بەينەلەيدى.
سونداي-اق بۇل كۇيدە، سۇگىر العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، ادامنىڭ جۇرەگىندەگى ءتاۋبانى بەينەلەيتىن اۋەندى ويلاپ تاپقان، ەنگىزگەن. سوناۋ تومەنگى ساعاعا بارىپ، ون ەكى مۇشەنى تالدىرعان، قايعىنى سۋداي ىشتىرگەن كۇي جوعارعى ساعاعا قايتىپ كەلىپ، كەنەت اۋناپ ءتۇسىپ، القوڭىر اۋەنگە اۋىسادى. وسىنشاما قايعىدان كەلىپ كۇيدىڭ ماجورعا اۋىسۋى ادەتتە، باستالعان بۇراۋدان اۋىتقىمايتىن، سول بۇراۋمەن اياقتالاتىن قازاق كۇيى ءۇشىن جاڭا قۇبىلىس، سىرت قۇلاققا ءتىپتى جاعىمسىز مودۋلياتسيا بولىپ ەستىلۋى مۇمكىن. بىراق قۇلاعىڭىز ۇيرەنە كەلە سۇگىر كۇيىنىڭ بيىك پاراساتىنا باس ۇراسىز.
مەن سۇگىردىڭ اباي پوەزياسىمەن قانشالىقتى تانىس ەكەنىن بىلمەيمىن. اباي سۇيىكتى ۇلى ءابدىراحمان ولگەندە قولىن جۇرەگىنە قويىپ جاراتقان يەگە تاعزىم ەتىپ:
– دۇنيەدە، ءسىرا، سەندەي ماعان جار جوق،
ساعان جار مەنەن ارتىق تابىلسا دا، – دەگەن. وسىنداي ۇلى قايعىنى جەڭگەن، اللا تاعالا قانداي سىنعا سالسا دا ءتاۋباسىنان جاڭىلماعان حاكىم ابايدى ءبىز ءبىر ماقالامىزدا ىنجىلدەگى ايۋپ پايعامبارعا تەڭەگەن ەدىك. سۇگىر ىنجىلدەن دە بەيحابار بولۋى مۇمكىن. ياعني، باسىنا تۇسكەن قايعىنى اياعىنا دەيىن ءوزى كەشكەن، تاۋباعا ءوز جولىمەن كەلگەن. سول سەبەپتى مەن سۇگىردى شىن مۇسىلمان دەيمىن.
ونىڭ «نازقوڭىرمەن» باستاس، وزەكتەس شىققان تاعى ءبىر كۇيى بار. ول – «قاراتاۋ شەرتپەسىنىڭ» ءبىز بىلمەيتىن نۇسقاسى. ءبىز بۇل كۇيدى نەگە «نازقوڭىرمەن» وزەكتەس دەيمىز؟ سەبەبى، تۇرمىستىق فاكتور مەن پسيحولوگيالىق فاكتور ءبىر-بىرىنە قايشى كەلگەندە سوڭعىسى جەڭەدى. «قاراتاۋ شەرتپەسىنىڭ» ءبىز ايتىپ وتىرعان نۇسقاسىندا «نازقوڭىردان» قالعان پسيحولوگيالىق كۇي ارى قاراي ساباقتالادى. ارينە، مۇندا دا سۇگىردىڭ قايعىعا قۇلاپ كەتەتىن جەرلەرى بار. بىراق بۇل كۇيدە «مەنىڭ ماحابباتىم وسىنداي ەدى عوي» دەگەن قوڭىر كۇرسىنىس باسىم. قايعىنى اياعىنا دەيىن كەشىپ، قۇلازىعان جالعىزدىقتان وتكەن قاجىرلى كوڭىل اقىرسوڭىندا وسىلاي دامىلدايدى. سۇگىردىڭ باسىنان كەشكەن اسقاق سەزىمگە ارناعان وسى ەكى كۇيى – ويىمىزشا مۇسىلمان الەمىنىڭ ەڭ تاڭداۋلى كۇيلەرى بولىپ سانالۋى كەرەك. گەنەرال مەنەن جانعاليدان كەيىن بۇل كۇيلەردى ەندى جاستار تارتا الار ما ەكەن دەگەن وي كەي-كەيدە ادامدى مازالايدى. مۋزىكا تاريحىندا ورىنداۋشىلىقتىڭ اسۋ بەرمەس بيىك شىڭى بولىپ قالعان مىسالدار كوپ. دينا نۇرپەيىسوۆادان كەيىن قۇرمانعازىنىڭ «قايران شەشەم» كۇيىن ەشكىم دە ولاي تارتا المايدى. ءشامىل ابىلتاەۆتان كەيىن قۇرمانعازىنىڭ «اقباي» كۇيىن ەشكىم دە ولاي شالا المايدى. سادۋاقاس بالماعامبەتوۆتىڭ ورىنداۋىنداعى قازانعاپتىڭ «بالجان قىز» كۇيى دە ەشكىم الا المايتىن اسۋ بولىپ تۇر. سونداي-اق گەنەرال اسقاروۆ پەن جانعاليدىڭ ورىنداۋىنداعى «نازقوڭىر» جانە جانعاليدىڭ ورىنداۋىنداعى «قاراتاۋ شەرتپەسىنىڭ» اتالعان نۇسقاسى دا وسىنداي، ەشكىم اسا الماس بيىك سەڭگىر بولىپ قالاتىن ءتۇرى بار. جانعالي كۇيشىنىڭ ەندى ءبىر قىرى بار. ول – سۇگىردىڭ بۇرىن شەرتىلمەگەن تىڭ كۇيلەرىنىڭ جەتكىزۋشىسى جانە ناسيحاتتاۋشىسى. وسى كۇنگى رەپەرتۋارعا كىرگەن «بەس جورعانىڭ» تولىق نۇسقاسى (اڭىزىمەن بەس كۇي) تاعى بىرقاتار كۇي – جانعالي جەتكىزگەن شىعارمالار.
بۇگىندە رەسپۋبليكاداعى مۋزىكا ونەرى سالاسىنىڭ ەڭ ۇلكەن ءبىر پروبلەماسى، نوتانى ساۋاتتى جازۋ توڭىرەگىندە ورىستەپ وتىر.ء بىر كۇيدىڭ ءوزى ءتۇرلى ادامنىڭ قولىنان ءتۇرلى نۇسقا بولىپ، ونىڭ سىرتىندا نوتادا تۇرلىشە تاڭبالانىپ جاتادى. كوپ جاعدايدا بۇدان جاپا شەگەتىندەر - مۋزىكالىق جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرى. وسى جايىندا ءبىر سۇراعانىمدا جانعالي كۇيشى بىلاي دەگەن ەدى.
– نوتا – كۇي ونەرىنىڭ جازبا مادەنيەتى. ياعني، نوتا-الىپبيدەگى ارىپتەر سياقتى. ءبىز ارىپتەر ارقىلى ءسوزدى قالاي تاڭبالاساق، نوتا ارقىلى مۋزىكانى دا تۋرا سولاي تاڭبالايمىز. ەستىگەنىن ارىپپەن تاڭبالاپ بەرە المايتىن ساۋاتسىز وقۋشىلاردىڭ بولاتىنى سياقتى، قۇلاققا ەمەس – ءتىپتى كوزگە كورىنىپ تۇرعان دىبىستى نوتاعا تۇسىرە المايتىن ساۋاتسىز نوتا جازعىشتار بولادى. جانە ولارعا قوي دەپ ايتا المايسىڭ، قويعىزا المايسىڭ. سەبەبى، ارقايسىسى ءوزىن ستراۆينسكيدەن كەم كورمەيدى. تۇسىرگەن «نوتالارى» بويىنشا ويناعان مۋزىكانتتاردىڭ ۇياتقا قالىپ جاتاتىندىعىندا شارۋاسى جوق. سول سەبەپتى مۋزىكالىق وقۋ جۇيەسىندە قاپتاعان قاتە نوتا، سول سەبەپتى قاپتاعان قاتە ورىنداۋ. احمەت جۇبانوۆتىڭ كەزىندەگى جاۋاپكەرشىلىك جوق قازىر.
ايتا كەتۋ كەرەك، جانعالي جۇزباەۆتىڭ شاكىرتتەرى ورىنداعان كۇي نۇسقالارى، ەڭ دۇرىس نۇسقا بولىپ ەسەپتەلەدى. رەسپۋبليكاداعى بىرقاتار ايتۋلى كۇي بايگەسىنىڭ جيۋريىندە وتىرۋى دا جانعالي كۇيشىنىڭ بيىك ساۋاتىنان بولسا كەرەك. بەلگىلى كۇيشى، ۇستاز، جارتى مۇشەل كىشى ارىپتەس باۋىرىما، ءسوز سوڭىندا ابىروي قونسىن، ونەرىڭ ءورىستى بولسىن دەپ تىلەك تىلەيمىن!
تالاسبەك اسەمقۇلوۆ.
